Vísir - 08.12.1959, Side 10

10
JÓLABLAÐ VÍSIS
hafa tímarnir og atvinnuhætt-
irnir breytzt og nú dreymir
Grímseyinga meiri og stærri
drauma en það að lifa á fugla-
drápi.
Dýr, önnur en fuglar.
Um dýralif í Grímsey kemst
síra Jón Norðmann þannig að
orði } GrímseyjarlýsingU sinni:
„Áf lifandi skepnum er fyrst
fræga að telja mennina, því
næst brúnskjótta hryssu, feita,
gamla, þolna og hrekkjótta,
þessu næst hér um 200 fjár og
nokkra hunda. Ei eru á eynni
kettir, kýr né mýs.“
Á þessum röskum hundrað
árum síðan er síra Jón skrif-
aði þetta, hefur sú breyting á
orðið í þessum efnum, að brún-
skjótta hryssan er dauð og nú
er þar enginn hestur til, hundar
ekki heldur, og enn hafa ekki
flutzt þangað mýs né rottur, þó
undarlegt megi heita, en gömul
trú er það, að moldin í eynni
væri eitruð, því fengjust mýs
ekki þrifizt þar. Aftur á móti
hefur fjáreignin aukizt um nær
helming, eða í 350 fjár, og auk
þess eru þar nokkrar kýr, lík-
lega 14—16 talsins, auk ungvið-
is. Ketti hafa menn sér til gam-
ans, og eitthvað af hænsnum.
Hvítabirnir flæktust áður
fyrr oft með hafís til Grímseyj-
ar, og ganga um það ýmsar
þjóðsögur, eins og gerist og
gengur. Ein þeirra hermir um
bjarndýr, sem komið hafi til
eyjarinnar og „lagzt á hramm-
inn“, þ. e. búið sér til hús í
snjóskafli, lagzt þar og sogið
hramminn. Var það trú manna,
að liggi bjarndýr á hrammi í
heilan mánuð, muni að koma
út og gjöreyða sveitina. Er það
hafði legið í bæli sínu um hálfs-
mánaðar skeið og allar tilraunir
til þess vinna á því reynzt ár-
angurslausar, var leitað til
manns þess í eynni, er Eyjólf-
ur hét og kallaður var Dýra-
Eyjólfur, vegna þess að hann
hafði áður lagt að velli 19
bjarndýr.
Hafði barn sitt fyrir agn.
Nú var það trú manna, að
viðureignin við hið 20. bjarn-
dýr væri ævinlega hættulegust,
en samt tókst Eyjólfur á hend-
ur að freista gæfunnar. Tók
hann barn, sem hann átti, með
sér í veiðiförina og veifaði því
fyrir bælisdyrum bjarnarins.
Við það ærðist björninn, hent-
ist út og beit um leið höfuðið
af barninu, hélt síðan til sævar
og langt út á ís. En Eyjólfur
elti og gafst ekki upp fyrr
en hann hafði unnið dýrið.
Rostungar flæktust áður fyrr
stöku sinnum til Grimseyjar og
um skeið var ógrynni af hákarli
og sel við eyna, en sést þar
naumast lengur. í bók sinni
„Reise nach Island“ segir A.
Thienemann frá því, að vorið
1821 hafi Grímseyingar t. d. í
einni veiðiferð fengið 360 seli
og hafi mergðin verið svo mikil
á ísnum við Grímsey, að veiði-
mennirnir töldu sig ekki hafa
komizt yfir að drepa nema
hundraðasta hvern sel, sem þeir
sáu. Þjóðsaga hermir um bónda
nokkurn í Grímsey, Jón að
nafni, sem drap fjölda sela með
því að takast á við þá fang-
brögðum. Loks hitti hann einn
rauðhöfðóttan sel fyrir, og var
sá miklu verstur viðureignar.
Lauk glímu sels og Jóns með
því, að selurinn b-eit nefið af
andstæðingi sínum, og var Jón
eftir það kallaður Jón selsnefur.
Ýmsar tegundir skrímsla.
Þá segir síra Jón Norðmann
frá dýrategund, sem hann taldi
hafa gengið á eyna áður fyrr,
en það voru skrímsli. Og það
sem meira er, að séra Jón kann
að lýsa þeim. Þarna var um
ýms tegundaafbrigði að ræða,
svo sem rokk, en það var þrí-
fætt skrímsli, stórt og snoðið.
Það sló afturfætinum inn á
milli framfótanna og byltist
þannig áfram. Skeljaskrímsli
gljáði frá hvirfli til táar, og
í því hringlaði þegar það
hreyfði sig. Loks var fimmfætt
skrímsli, lítið, mórautt og kaf-
loðið, en auk þess gengu sagnir
um sexfætt og sjöfætt skrímsli.
Tákn þess að skrímsli væru í
nánd var það, að þá dró mátt
úr mönnum. Eitt sinn var stúlka
send milli bæja í Grímsey, og
þegar hún kom ekki fram, var
hennar leitað. Hún fannst, og
var þá nálega upp étin, að
ekki var eftir nema annar fót-
urinn, og var það kennt
skrímsli.
Grímseyingar.
í Grímsey voru 80 rnanns
heimilisfastir árið 1957. Fækk-
aði íbúunum ört árin eftir
seinni heimsstyrjöldina, eða úr
130 niður í 73, en hefur fjölg-
að á ný síðustu árin. Gei’a for-
ráðamenn eyjarinnar sér vonir
um að unnt verði að stinga fót-
um við frekari fólksflótta úr
eynni með gagngerum endur-
bótum á samgöngum, hafnar-
bótum, jarðrækt o. fl. Hefur
nú verið hafizt handa um stór-
vii’kar framkvæmdir í eynni,
svo sem byggingu flugvallar,
hafnargerð og jarðrækt, og hafa
eyjarskegggjar fengið stórvirk-
ar vélar í þessu skyni, en hafa
allt fram til þessa varla þekkt
annað en handverkfæri.
Um langt skeið hafa 10 býli
verið í byggð í Grímsey, en
þau heita (talið frá suðri):
Syðri-Grenivík, Ytri Grenivík,
Borgar, Sveinagarðar, Miðgarð-
ar, Sveinsstaðir, Eiðar, Efri
Sandvík, Neðri Sandvík og Bás-
ar, Sumir þessara bæja eru
komnir í eyði, aðrir hafa skipt
um nafn, og enn hafa svo ný-
býli risið upp. Sagnir herma,
að flestir hafi þeir orðið 50
í eynni og íbúarnir 300 talsins.
Áður fyrr var Grímsey klaustra
og kirkjueign, og enn er hún að
mestu ríkiseign, en þó á Gríms-
eyjarhreppur nokkura land-
spildu, og sömuleiðis er lítill
hluti eyjarinnar í sjálfsábúð.
Þá vantar prest og lœkni.
Byggðin stendur allþétt vest-
an til á eynni og er hún þétt-
ust í Neðri Sandvík, en þar er
höfnin og þar er verzlunin og
annað athafnasvæði Grímsey-
inga. Á Miðgörðum er kirkja,
skóli og bókasafn. Þar var löng-
um prestsetur, en oft hefur
Grímsey prestlaus verið, og
enginn er þar læknir heldur.
Þykir Grímseyingum það að
vonum harðsótt, að þurfa að
sækja læknishjálp og prest til
embættisstarfa 40—50 km leið
til lands.
Um aldamótin síðustu voru
öll hús Grímseyjar úr torfi og
grjóti, en á því hefur orðið veru-
leg breyting síðustu árin, og
nú eru flestir íbúarnir búnir
að koma sér upp steinsteyptum
íbúðarhúsum, en á nokkurum
stöðum sjást torfbæir þó ennþá.
Atvinnuvegir eyjarskeggja
eru fyrst og fremst fiskveiðar
og þar næst landbúnaður. Áður
var eggjataka og fuglaveiðar
snar þáttur í lífsafkomu þeirra,
en telst nú naumast lengur at-
vinnugrein. Fiskisæld er mikil
allt í kringum eyna og stutt
á miðin, Mest veiðist af þorski,
og er hann yfirleitt saltaður.
Eiga eyjarskeggjar nokkra
vélbáta, auk róðrarbáta, en með
höfninni nýju skapast mögu-
leikar til aukinnar útgerðar og
á stærri skipum. (Hraðfrystihús
var starfrækt um stund á eynni,
en þótti ekki gefa nógu góða
raun, og var lagt niður).
Grímsey grasi vafin.
Við landbúnað hefur enn sem
komið er ekki verið lögð sér-
stök rækt, en auðvelt virðist
að reka þar búskap í mun stærri
stíl en gert hefur verið til þessa.
Eyjan er bjarga -milli vafin
grasi og virðist í heild liggja
vel við ræktun. Fyrstu stór-
virku vinnslutækin eru nú kom-
in til eyjarinnar, og vonandi
mega þau verða undanfari
stærri tíðinda í jarðræktarmál-
um íbúanna. Garðrækt er litils-
háttar stunduð í eynni, en ekki
svo orð sé á gerandi.
Síra Jón Norðmann lýsir
Grímseyingum á þá lund, að
þeir séu greiðviknir flestir eða
allir, sömuleiðis örlátir og gest-
risnir, hjálpsamlegir þegar á
liggur, áreiðanlegir í viðskipt-
um og samtakssamir til stór-
ræða. Hann segir þá einnig glað-
væra, en baráttumenn, ef því er
að skipta, og mundu þeir varla
hopa tvíliði, ef í raunir ræki.
Vera má, að Grímseyingar
hafi áður fyrr borið þess nokk-
ur einkenni í hátterni, hve eyj-
an er afskekkt, en nú sjást ein-
angrunarmerki engin framar og
eyjarskeggjar hvorki í hátterni
né framkomu á nokkurn hátt
auðkennilegir frá öðrum íslend-
ingum.
Fiske og skákmennirnir.
Um skeið fór mjög orð af
Grímseyingum sem góðum
skákmönnum, enda munu þeir
löngum hafa teflt sér til dægra-
styttingar. Þetta orðspor varð
til þess, að frægur amerískur
íslandsvinur, Willard Fiske,
gaf manntafl á hvert heimili í
Grímsey, en auk þess allgóðan
vísi að bókasafni, m. a. með
skákritum ýmiskonar, og loks
gildan sjóð til viðhalds og aukn-
ingar bókasafninu. Hefur gjöf
þessi komið í góðar þaríir og
stytt mörgum eyjarskeggjum
stundir í landlegum eða á löngu
vetrarkvöldi. En iullyrða má
þó, að ekki stundi þeír lengur
skákíþróttina sem áður fyrr, og
á þar útvarpið og nýjungar
ýmsar vafalaust hvað mesta
sök á.
Grímsey hefur u n aldaraðir
verið eitt afskekktasta byggð-
arlag íslands og með fádæmum
erfitt um aðdrættj alla og sam-
göngur við land á meðan ekki
var til annarra farartækja að
leita en róðrarbáta einna. Setti
þessi einangrun að sjálfsögðu
nokkum svip á líf, hugsanagang
og atvinnuhætti íbúanna. En
nú er þegar orðin á þessu gagn-
ger breyting, síðan vélamenn-
ingin komst til valda, og má
þar nefna vélskip og þá ekki
hvað sízt flugvélarnar, sem í
einni svipan hafa rofið einangr-
unina og fært Grímsey og íbúa
hennar inn í straumiðu menn-
ingarinnar.
Þrátt- fyrir þetta, og sérstak-
lega með tilliti til þess, hve
stutt er síðan * vélamenningin
náði út í hina afskekktu byggð,
þá gefur þar enn að líta ein-
kenni fornra atvinnuhátta, sem
eru víðast hvar annarsstaðar
horfnir eða eru að hverfa úr
íslenzku þjóðlífi. Má þar til
nefna bjargsigið, flekaveiðarn-
ar, auk gamaldags vinnubragða
við heyannir o. fl. Þá má þess
enn geta, að á flestum bæjum
í Grimsey sækir fólk vatn í
brunna og ber það oft um lang-
an veg í fötum með vatnsgrind
um öxl. Vatn er yfirleitt ekki
til í Grímsey nema nokkrar
leirtjarnir, sem flestar þorna
upp í langvarandi þurrkum.
Grafa bændur brunna sem næst
bæjum sínum og síast vatnið í
þá gegnum jarðveginn úr tjörn-
unum. í þurrkatíð horfir stund-
um til vandræða með neyzlu-
vatn í eynni, því þá þorna sum-
ir brunnarnir með öllu upp.
Skyrbfúgur var illvígur.
Fram eftir öldum herjaði
veiki sú á Grímseyinga, er skyr-
bjúgur nefnist, og gat á stund-
um orðið svo illkynjuð, að hún
drap fólk, jafnvel framan af
öldinni sem leið. Skyrbjúgurinn
mun hafa stafað af fábreyti-
legu mataræði og bætiefna-
skorti. Lýsti hann sér með
tvennu móti. Annarsvegar með
því, að liðamót bólgnuðu og
stirðnuðu. Up'plitaðist holdið,
varð fyrst blátt, en síðan blá-
rautt, jafnvel blásvart og um
leið duttu sár á. Úr þessari veiki
dó fólk stundum, og var hún
kölluð Grímseyjarvatn.
Hin skyrbjúgseinkennin lýstu
sér í því, að tannholdið tók að
eymast og dökkna og loks að
bólgna unz fólk gat ekki lokað
munninum og tók að gapa.
Smám saman dó tannholdið og
datt af, og síðan tennurnar líka,
sem oftast voru orðnar svartar
að lit. Jafnframt þessu færðist
verkur og aflleysi í fætur, og
stundum' krepptust þeir um hné
þannig, að þeim varð ekki bifað
til. Þetta var kölluð munnveiki,
en ekki var altítt að fólk dæi
úr henni. Helzta ráðið við skyr-
bjúg var skarfakálsát, og var
þess mikið neytt.
Nú eru Grímseyingar heilsu-
hraust fólk, enda fer betur á
því þar sem læknir er enginn
til í eynni, en um 40—50 km
sjóveg að sækja ef til hans þarf
að leita.
Saga.
Litlar sagnir eru frá elztu
byggð Grímseyjar. Hvergi er
getið um fund hennar, en sagn-
ir herma, að sá er fann hana
fyrstur hafi Grímur heitið, og
þannig sé nafn hennar til kom-
ið. Grímur þessi átti að hafa
verið bróðir Kolbeins, er Kol-
beinsey heitir eftir, og hafi
Grímur byggt hof í Grímsey að
bænum Grenivík. Seinna fauk
hofið í ofviðri og var þá flutt
að Miðgörðum. Þegar kristhi
var lögtekin, var kirkja byggð
FramSr. á bls. 32.
Viti er á suðausturhorni Grímseyjar. Þaðan er undurfagurt útsýni til meginlandsins í suðri.
t
t