Dagblaðið Vísir - DV - 12.12.1988, Blaðsíða 18

18
MÁNUDAGUR 12. ÐESEMBER 1988:
Meiming________________ dv
Gitler, Hitler og Helgi
Bræðurnir Illugi og Hrai'n Jökuls-
synir hafa skrifað bók um íslenskan
nasisma. Bókin telur einar 400 blað-
síður og rekur sögu þeirra íslensku
manna er litu á Hitler sem mann-
kynsfrelsara af betri sortinni.
Þaö verður að segjast eins og er að
nasistar urðu ekki stór hópur eða
áhrifamikill í íslensku þjóðlífi. Nas-
istar störfuðu í flokki árin 1933 til
1938. Á þessum skamma tíma náöi
flokkurinn bæöi að klofna og sofna
um hríö. Það má spyrja sig hvers
vegna saga fámennrar þjóðmála-
hreyfingar öðlist þá upphefð að fá
skrifaða sögu sína, tæpum 50 árum
eftir andlátið. Kommúnistaflokkur-
inn og íslenskir kommúnistar á
millistríðsárunum hafa enn ekki
fengið álíka bók og „íslenskir nas-
istar" og þó voru áhrif og fylgi
kommúnista langtum meiri. Svar við
spurningunni hlýtur aö vera eitt-
hvað í þá áttina að nasisminn og
Hitler, þetta tvennt er órjúfanlega
tengt, sé hvort tveggja í senn óskilj-
aniegur og hræðilegur veruleiki.
Einmitt Vegna þess að hugmynda-
fræði á borð við hina nasísku náði
slíkri íjöldahylli meöal þjóða, sem
taldar eru siðmenntaðar, eru menn
knúnir til stöðugrar viðleitni til að
skitja þá mótsögn. Viðleitnin nær
einnig til íslands þar sem Hitlers-
menn voru þó ekki annað en fámenn-
ur hópur sundurlausra ungra karl-
manna.
Nutu samúðar sjálfstæðis-
manna
í bók bræðranna segir frá stofnun
Þjóðernishreyfingar Islendinga, en
forsprakkinn var Gísli Sigurbjörns-
son sem er einatt kenndur við elli-
heimilið Grund í Reykjavík. Höfund-
amir leiða sterk rök fyrir því að Gísli
hafi verið staddur í Þýskalandi þegar
Hitler komst til valda veturinn 1933.
Gísli tók þýska foringjann sér til fyri-
myndar og vorið 1933 gekkst hann
fyrir stofnun flokks um stefnu og
hugmyndafræði nasista. Um sama
leyti fékk hann viöumefnið Gitler.
Gitler og Hitler nutu samúðar
margra sjálfstæðismanna á þessum
tíma. Meðal annars sagði Jón Þor-
láksson, formaður Sjálfstæðisflokks-
ins, að í Þjóðernishreyfingunni væri
að finna „unga menn með hreinar
hugsanir". í bæjarstjórnarkosning-
unum í Reykjavík 1934 gerðu Sjálf-
stæðisflokkur og Þjóðernishreyfing-
in með sér kosningabandalag. Gegn
„Sæll Gitler!"
því að fá tvo menn á lista Sjálfstæðis-
flokksins fóru Gísli og Þjóðernis-
hreyfinginn ekki í framboö.
Bandalag Gísla við Jón Þorláksson
og félaga leiddi til klofnings Þjóðern-
ishreyfingar íslendinga, sem þó var
ekki nema eins árs. Helgi S. Jónsson
tók við forystuhlutverkinu í Flokki
þjóðernissinna á íslandi, eins og
klofningsdeildin var skírð. Gísli ein-
angraðist og fylgdu nasistar svotil
allir Helga að málum. Helgi var í for-
ystu flokksins þau fáu ár sem hánn
átti eftir ólifað. Illugi og Hrafn segja
flokkinn deyja drottni sínum árið
1938.
Mannbótarhugmyndir Eiðs
Það er aðeins um helmingur bókar-
innar er tjallar um stjómmálaflokka
nasista á íslandi. Forvitnilegustu
kaflarnir taka til manna og málefna
sem ekki endilega koma flokkunum
beint við.
Undir kaflaheitinu „Úrþvætti, fá-
bjánar og skækjur" er sagt frá Eiöi
Bókmenntir
Páll Vilhjálmsson
S. Kvaran og mannkynbótahug-
myndum hans. Mannkynbætur em
ein þeirra gervivísinda sem nasistar
tóku upp á sína arma. Mannkyn-
bætur voru af tvennum toga, annars
vegar svokallaðar jákvæðar kyn-
bætur þar sem ræktaður er .ihreinn
stofn" yfirburðamanna, hins vegar
neikvæðar mannkynbætur sem fólu
í sér vönun eða rétta og slétta útrým-
ingu á undirmálsfólki. í þýska tíma-
ritinu Der Spiegel (nr. 40/1988) er fyr-
ir stuttu fjallað um þrjár nýjar bæk-
ur um mannkynbætur nasista. Þar
segir að bókunum komi saman um
að læknar og vísindamenn, sem
lögöu lag sitt viö mannkynbótafræði,
hafi í upphafi iðulega gert það af
hugsjónaástæðum. Margir urðu á
endanum ómanneskjulegir pyntarar
og morðingjar sem gerðu kvalafullar
tilraunir með lifandi börn og full-
orðna í fangabúðum nasista.
Eiður S. Kvaran varð ekki morð-
ingi. Hann hafði þó allar forsendur
til þess, trúði á yfirburði hins germ-
anska kynstofns og fyrirleit aum-
ingja á borð við verkalýðsskrílinn
og júðana. Eiður lærði mannkyn-
bótafræði í Þýskalandi og kynnti
þessi vísindi fyrir íslendingum. Þó
að ekki yrði Éiði ýkja ágengt hér á
landi voru þeir nokkrir sem gleyptu
blekkinguna hráa. í bókinni er til-
fært nöturlegt dæmi af Agnari Ko-
foed-Hansen, flugmálastjóra og lög-
reglustjóra í Reykjavík, sem lagði
trúnað á þá firru að glæpir gangi að
erfðum. Ágnar meðtók boðskapinn í
námsferð til Þýskalands á dögum
Hitlers og Himmlers og í viðtalsbók
frá árinu 1981 stendur hann fast á
þeirri skoðun að „ísköld vísindi"
sanna að bam erfi glæpahneigö af
foður sínum.
íslenskir striðsglæpamenn
Tveir af þrem síðustu köílum bók-
arinnar segja frá tveim íslendingum
sem gengu til liðs við þýska nasista
í Noregi og Danmörku. Ánnar þeirra
var Björn, sonur Sveins Bjömssonar,
forseta íslands, og hinn hét Ólafur
Pétursson.
Björn gekk í SS-sveitir Þjóðverja í
Danmörku en framdi ekki önnur
voðaverk en þau að útbreiða nasísk-
an áróður í danska útvarpinu og í
dönskum dagblöðum. Þegar Björn
komst undir manna hendur í stríðs-
lok fengu íslensk yfirvöld hann
lausan, eins og Illugi og Hrafn greina
frá.
Ólafur Pétursson vann í tvö ár fyr-
ir leyniþjónustu þýska hersins, Ab-
wehr, í Noregi. Á vegum Abwehrs
stundaði Ólafur sömu iðju og annar
af tveim þekktustu stríðsglæpa-
mönnum Norömanna, Henry Rinn-
an. Ólafur kom sér vel við Norðmenn
sem þóttu líklegir til að starfa í and-
spymuhreyfingunni. Ólafur lést hafa
samúð með andspymunni gegn Þjóð-
veijum og fékk þannig upplýsingar
sem hann kom jafnóðum til Þjóð-
veija. Ólafur var dæmdur til 20 ára
þrælkunarvinnu árið 1947 í Noregi
fyrir að vera valdur að dauða tíu
NOTðmanna.
íslenska ríkisstjórnin knúði á um
að fá Ólaf framseldan til íslands. í
bókinni er skilmerkilega rakiö
hvernig á því stóð að Norðmenn féll-
ust á að reka Ólaf úr landi, í stað
þess. að láta hann taka út sína refs-
ingu. Það er kyndugt hve mikið kapp
íslensk stjórnvöld lögðu á að fá Ólaf
til íslands. Höfundar hallast helst að
að ástæðan hafi verið þjóðrembingur
kotungsþjóðar með nýfengið sjálf-
stæði. Það er vart hægt að meta skýr-
ingar sem vísa á þjóðarsál, en
kannski duga þær meðan aðrar betri
finnast ekki.
Fátæklegar heimildatilvísanir
Bókin íslenskir nasistar er lipur-
lega skrifuð. Höfuhdar nota reynslu
sína af blaðamennsku og sviðsetja
atburði til að gera þá eftirminnilegri.
Einnig er víða brugðið á það ráö að
segja söguna út frá einstökum þátt-
takendum. Þetta gerir bókina líflega
og læsilega.
Ókostur við bókina er að tilvísanir
til heimilda em fáar og ófullnægj-
andi. Til dæmis er vísað til bókar um
danska ríkisútvarpið eftir Leif Ahm
(á bls. 333) án þess að segja frá titli
bókar eða útgáfuári. Heimildaskrá
er engin og rýrir það verulega gildi
bókarinnar. Þegar skrifuð er sagn-
fræði, sem á að standa undir nafni,
verður að gefa lesandanum kost á
að meta þær heimildir sem notaðar
em við verkið.
Sums staðar má ráða af samhengi
hvaðan heimild er fengin og stund-
um er sagt frá munnlegum heimild-
um í megintexta. í formála segjast
höfundar leita fanga í ritgerð Ásgeirs
Guðmundssonar sagnfræðings um
sögu nasista en hvergi kemur fram
hve mikið er sótt til ritgerðar Ás-
geirs. Á blaðsíðu 214 er sagt frá „hin-
um ítarlegu rannsóknum dr. Þórs
Whiteheads" án þess að lesandi sé
nokkru nær hvort eða hvar niður-
stöður rarinsókna Þórs liggja
frammi. Sama orðalag er notað á
blaðsíðu 272 og þá virðist sennilegt
að átt sé við bók Þórs, Stríð fyrir
ströndum.
Það leikur ekki vafi á að höfundar
leituðu víða heimilda við samningu
verksins og er mikill fengur í skjöl-
um um meðferð stjórnvalda á málum
Bjöms forsetasonar og Ólafs Péturs-
sonar. Því óskiljanlegri eru fátækleg-
ar heimildatilvísanir.
Hér er á ferðinni hin eigulegasta
bók.
Illugi Jökulsson og Hrafn Jökulsson:
íslenskir nasistar
Tákn, 1988. PV
Til eru ljóðaþýðendur sem leitast við;
ef svo má að orði komast, að teygja
faðm sinn yfir sem flest lönd jarð-
kringlunnar og sem flest skeið ver-
aldarsögunnar. Jón Óskar verður
vart talinn til þeirra þar sem áhugi
hans og starf á þessu sviði hefur
beinst nær óskipt að skáldskap eins
lands og eins tímabils í sögu ljóðlist-
arinnar sem er franskur skáldskap-
ur frá miðri síðustu öld og fram á
þessa. Tryggð hans við þetta tímabil
veröur þó ekki réttilega lýst með
þeim orðum að hann sé trúr yfir litlu
því þetta skeið er eitt hiö frjóasta,
fjölbreytilegasta og byltingarkennd-
asta í sögu bókmenntanna og hefur
einnig gert talsverðan skurk í öðrum
löndum. Árið 1963 gaf Jón Óskar út
hjá Menningarsjóði bókina Ljóða-
þýðingar úr frönsku sem nú er löngu
uppseld, en þær þýðingar eru hins
vegar meginuppistaðan í nýútko-
minni bók hans, Ljóðastund á Signu-
bökkum, og hafa verið endurskoðað-
ar auk þess sem nýjum þýðingum
hefur verið bætt við. Vonandi heldur
Menningarsjóður áfram á þeirri
braut að gefa út að nýju mörg þau
sígildu rit sem komu þar út á árum
áður en eru nú uppseld, því vart
verður kvartað undan sölutregðu á
slíkum ritum eftir reynslunni að
dæma, þótt þau rjúki að sjálfsögðu
ekki út í heilu lagi á einni jólavertíð.
Skáldveisla á Signubökkum
Slagsiða á
Drukkna skipinu
Jón Óskar fylgir þýðingunum úr
hlaði með ítarlegum formála þar sem
rakin er saga franskrar ljóðlistar á
þessu tímabili. Inngangur þessi veitir
lesendum góðan fararbeina inn í
ljóðheim sem flestum hlýtur að virð-
ast nokkuð framandlegur og myrkur
enda er hann hinn læsilegasti og með
persónulegri blæ en menn eiga að
venjast nú á tímum staðlaðrar bók-
menntafræði. Frá hennar sjónarhóli
mætti hins vegar fetta fingur út í það
sérkennilega skipulag að Arthur
Rimbaud skuli tekinn fyrir skálda
fyrstur og það á undan átrúnaðar-
goði sínu, Baudelaire, sem hanri
byggði auðvitað á, og eins mætti
kannski samhengið milli einstakra
skálda og tengsl þeirra við strauma
tímans stundum verða ljósara. Þá
gæti sitt sýnst hverjum um val ljóð-
anna ef til þess er ætlast að safnið
gefi heildarmynd af tímabilinu því
það vantar t.d. Verlaine, Mallarmé
og Valéry. En þýðendur hljóta eðli-
lega að láta það einkum ráða vali
sínu hvað þeim hentar og telja sig
ráða best við að þýða. Þá verður þaö
hins vegar að töljast misráðið að
byija á ljóðum í bundnu máli eftir
þá Gautier, Prudhomme og Baudela-
ire því fá skáld gera eins miklar kröf-
ur og þessi til valds þýðenda yfir
Bókmenntir
Kristján Árnason
hefðbundnu ljóðmáli, þar sem hjá
þeim fer saman upphafið orðalag og
klassískur einfaldleiki og fágun í stíl
og hrynjandi. Sumar línur eða jafn-
vel erindi þó hljóma alls ekki illa í
þýðingunni en hrynjandi annarra
verður of hnökrótt og orðalagið helst
til langsótt sums staðar, svo sem í
kvæði Baudelaires um konuna of-
urkátu sem hefur „yndi sem skrúð-
garðsblettur" (comme un beau pay-
sage) og hlær „sem laufblær úr
stjarna höll" (comme un vent frais
dans un ciel clair) og „skundar skjót-
leg frá hörmum/ með skínandi
hreystibrag".
í stórvirki er og ráðist þar sem er
hið mikla kvæði Rimbauds, Drukkna
skipið, og ekkert áhlaupaverk að
hemja hinar villtu og ofsafengnu
sýnir sem sækja að hinu unga skáldi
í hrönnum og hneppa þær í settlegt
form með stuðlum og rími. Það er
auðséð að Jón hefur unnið verkið af
mikilli alúð og hvergi slakað á kröf-
um um nákvæmni í merkingu en það
verður oft talsvert á kostnað krafts,
skýrleika og ferskleika. Sum erindin
mega teljast vel heppnuð eins og t.d.
Ég, sem titrandi heyrði í ftarska
hljóða
yxná nykra og rymjandi sjávarröst,
eilífur vefari óijúfandi ljóða,
Evrópu sakna ég með sín virki föst.
En víðar er eins og vanti herslumun-
inn til að erindin verði eins beitt,
kynngimögnuð og áleitin og þau
þyrftu að vera. Það auðveldar heldur
ekki lesturinn að svo illa hefur tekist
til í vinnslu bókarinnar að síður 95
og 96 hafa greinilega víxlast þannig
að ráðlegra er að lesa þá síðarnefndu
á undan hinni, til að halda kúrsinum,
auk þess sem tuttugasta erindið (Qui
courais, taché de lunules électriqu-
es...) hefur dottið útbyrðis. Þetta er
hvimleitt, ekki síst vegna þess hve
bókin er að öðru leyti vel úr garöi
gerð, en gárungar munu hins vegar
segja að þessi mistök séu í samræmi
við heiti kvæðisins.
Ajgerir nútímamenn
í Skipinu drukkna er raunar sem
ofurmáttur myndanna sé að sprengja
utan af sér hið hefðbundna form
enda var þess ekki langt að bíða að
Rimbaldur hinn ungi kastaði því fyr-
ir róða samkvæmt boðorðinu um að
verða „alger nútímamaður" eða „ab-
solument moderne" og veitti ímynd-
unaraflinu útrás í lausamálsljóðum
að dæmi Baudelaires, ef rétt er að
nota orðiö „laus“ um meitlaðan og
samþjappaðan prósa beggja. Um þýð-
ingar Jóns á ljóðmyndum þeirra er
allt gott að segja og hefði þeim vel
mátt fjölga í stað þess að fækka um
eina (Dögun sumarsins) frá fyrri
bókinni, en verk eins og Árstíð í víti
væri fuíl ástæða til að þýða í heild
og sama er að segja um ljóðabálkana
eftir Saint-John Perse. Mikill fengur
er að ljóðum þeirra ágætu skálda
Apollinaires, Paul Eluard og Roberts
Desnos á íslensku, og gaman að
heyra aðeins í erkidadaistanum
Tristani Tzara þótt það sé kannski
ekki í samræmi við kenningar stefn-
unnar um listina sem stundarfyrir-
brigði að ljóð hans skuli þýdd á er-
lent mál eftir meira en hálfa öld.
Langloka Blaise Cendrars um Síber-
íuhraðlestina er hins vegar ekki ein-
ungis eins löng og Síbería heldur líka
eins flöt og freðmýrarnar austan
Úralfjalla og ljóðin eftir Jacques Pré-
vert, sem bókinni lýkur með, eru
heldur ekki laus við flatneskju enda
hefur hún orðið nokkuð tíður fylgi-
fiskur nútímamennskunnar.
KÁ