Dagblaðið Vísir - DV - 30.08.1997, Blaðsíða 27

LAUGARDAGUR 30. ÁGÚST 1997
27
Sextíu þúsund sænskar konur þvingaðar í ófrjósemisaðgerð frá 1946-1976:
Kynþáttahreinsanir i velferðarkerfinu
„Ég skammast mín ekki fyrir að
hafa verið þvinguð í ófrjósemisað-
gerð. Það eru aðrir sem eiga að
skammast sín, ekki ég og nú fær
heimsbyggðin að vita hvað var á
seyði,“ segir hin 72 ára Maria Nor-
din sem árið 1943 var neydd til að
gangast undir ófrjósemisaðgerð.
í sárskóla
vegna sjóndepru
Maria fæddist i bænum
Österfarnebo í Gástrikland í Sví-
þjóð. Hún er ein sex systkina. Fjöl-
skyldan var fátæk en Maria segir að
því hafi verið svo farið með flesta á
þessum tíma.
„Þegar ég byrjaði í skóla var ég
mjög feimin og þorði ekki að segja
orð. Ég hafði dapra sjón en það kom
samt aldrei til tals að ég fengi gler-
augu. Vegna sjóndeprunnar gat ég
ekki séð það sem stóð á töflunni í
skólanum. Því var ákveðið að senda
mig í sérskóla. Þar var ég þar til ég
varð 17 ára,“ segir Maria.
Börnin réttlaus
„Höghammarskólinn var eins og
fangelsi. Þetta var algjörlega lokað-
ur heimur þar sem börnin voru rétt-
laus. Við máttum ekki hlægja og ef
við voguðum okkur að svara fyrir
okkur var okkur refsað. Ég hafði
mikla heimþrá en fékk ekki að fara
heim. Ég fékk ekki einu sinni að
vera viðstödd jarðarfor móður
minnar árið 1938. Hún ein hafði
veitt mér það litla skjól sem ég hafði
þannig að þegar hún var dáin var
enginn sem stóð með mér.
Dag einn bað forstöðukonan mig
að koma inn á skrifstofu til að
skrifa undir pappíra. Ég vissi um
hvað málið snerist og hljóp niður á
klósett og brast í grát. Að lokum fór
ég þó upp. Hún sá að ég hafði grátið
en það virtist ekki koma við hana.
Ég var neydd til að skrifa undir
pappíra varðandi ófrjósemisaðgerð.
Ég vissi að annars kæmist ég ekki
heim. Við stelpumar vissum að það
væri nauðsynlegt að skrifa undir til
að losna þaðan.“
Ekki skaðabætur
„Ég var flutt á sjúkráhús þar sem
allt var fjarlægt. Ég lá á sjúkrahús-
inu í viku án þess að fjölskylda mín
hefði hugmynd um það. Ég gleymi
Maria Nordin sem gekkst 17 ára
undir ófrjósemisaðgerð.
þessu aldrei. Einn læknanna, dr.
Ingvarsson, sagði við mig að ég
væri ekki nægilega klár í kollinum
til að annast bam.“
Eftir dvölina á sjúkrahúsinu fékk
Maria loks að fara heim. Hún fékk
vinnu á sveitaheimili þar sem hún
sá um heimilishald og annaðist
börnin. Að hafa loks fengið að yfir-
gefa Höghammarsskólann fyllti
hana lífslöngun og gleði. Djúpt niðri
kraumaði þó sársaukinn og hann
hefur hún borið síðan. 1 fyrra sótti
hún um skaðabætur frá sænska rík-
inu en fékk neitun. í hennar tilfelli
-líkt við hugmyndafræði nasismans
hafði ekki verið
framið lögbrot.
Lögiun og regl-
um sem giltu á
þessum tíma
hafði verið fylgt
í hvívetna.
Kynþátta-
hreinsanir
Á árunum
1946-1976 voru
yfir 60 þúsund
konur látnar
gangast -
nauðugar undir
aðgerð og er
Maria eitt
fórnar-
lambanna.
Greinar blaða-
mannsins Maci-
ej Zaremba um
aðgerðir þessar
í sænska dag-
blaðinu Dagens
Nyheter hafa
valdið mikilli
hneykslan en í
greinum sínum
líkir Zaremba
aðgerðunum við
kynþáttahreins-
anir í Þýska-
landi nasism-
ans. Segir í
greininni að
víða hafi yfir-
völd skilgreint
neðanmálsfólk
en þetta ekki
orðið að veru-
leika nema í ein-
staka löndum í
Evrópu. Voru
Sviar þar fremstir í flokki. Önnur
ríki voru Danmörk, Noregur, Finn-
land, Eistland, Þýskaland og ein-
staka sýslur í Sviss.
Zaremba segir hugmyndafræðina
vekja mesta athygli. í Þýskalandi
hafi hún verið nasistanna en á norð-
urlöndunum séu það velferðarflokk-
arnir sem sýni mestan áhuga á því
að hreinsa íbúana frá blöndun og
erfðafræðilegum undirmálsþáttum.
Segir hann sósíaldemókrata i Sví-
þjóð hafa staðið fyrir því að margir
íbúar landsins voru sviptir mögu-
leikanum á því að fjölga sér vegna
fötlunar sinnar eða uppruna. Segir
hann það ekki fegra myndina að
Stór hluti af því fólki sem gekkst undir ófrjósemisaögerö var „óheppilegt"
af einhverjum ástæöum. Myndin hér aö ofan tengist ekki máli því sem hér
er fjaltaö um.
í sænsku lögunum sagði að fólk
þyrfti að óska eftir slíkri aðgerð og
að það gengist undir hana af fúsum
og frjálsum vilja. Zaremba segir
þetta blekkingu eina og saga Mariu
Nordin sé skýrt
dæmi um það. Hann
segir það ljóst að
fólk hafi verið beitt
miklum þrýstingi ef
„tilhlýðilegt" þótti
að það gengist und-
ir slíka aðgerð. Var
því gjaman hótað ef
það ekki skrifaði
undir pappira sem
leyfðu ófrjósemisað-
gerð.
Zaremba segir
það ekki koma á
óvart við athugun
þessa máls að stór
hluti af því fólki
sem gekkst undir
ófrjósemisaðgerð
var „óheppilegt" af
einhverjum ástæð-
um. í mörgum til-
vikum hafi verið
um að ræða fólk
sem skar sig úr
vegna efnahags-
legra þátta eða var
frábrugðið að ein-
hverju leyti, t.d. af
blönduðum kyn-
þætti.
Svíar ekki
einir á báti
í greinum
Zaremba kemur
fram að á árunum
1934-76 hafi yfir 40
þúsund Norðmenn
verið vanaðir, 6
þúsund Danir og
eins og áður sagði 60
þúsund Svíar. Um
konur var að ræða í
90 prósent tilvika.
Sænsk stjómvöld hafa lýst því yf-
ir að mál þetta verði rannsakað og
reynt verði að svara þeirri spurn-
ingu hvers vegna slík lög voru svo
lengi í gildi. Félagsmálaráðherra
Svíþjóðar, Margot Wallstrom, sagði
sl. fimmtudag að einnig yrði skoðað
hvort hægt væri að greiða fómar-
lömbunum skaðabætur. Talið er að
milli 20 og 25 þúsund konur, sem
gerðar voru ófrjóar fyrir þær sakir
að þær vora taldar „óæðri“, séu á
lífi.
í kjölfar þessara uppljóstrana i
Svíþjóð hafa birst fréttir frá Austur-
ríki og Sviss þess efnis að þar gildi
enn lög sem svipi mjög til laganna í
Svíþjóð. Mannréttindasamtök í
Austurríki segja að andlega van-
heilt fólk sé enn gert ófrjótt gegn
vilja sínum. Talsmaður Græningja-
flokksins, Theresia Haidlmayr,
segir að engin lög í landinu banni
ófrjósemisaðgerðir án samþykkis.
Hans Ulrich Jost, prófessor í
sagnfræði við háskólann í
Lausanne, sagði fyrr í vikunni að
mjög margir andlega fatlaðir
einstaklingar þar í landi gengjust
undir ófrjósemisaðgerðir gegn vilja
sínum. Væra níu af hverjum tiu
konur. Sagði hann að stuðst væri
við lög frá 1928 sem sett vora í
kantónunni í Vaud.
„Jafnvel Hitler óskaði eftir að fá
afrit af lögunum og notaði þau til að
undirbúa lagalegan grunn að
kynþáttahreinsunum nasista,“
sagði Jost í sjónvarpsviðtali.
Byggt á Dagens Nyheter og Reuter.
Úfrjósemisaðgerðir á Islandi:
Aldrei gerðar í kynbótaskyni
- segir Matthías Halldórsson aðstoðarlandlæknir
Greinar blaöamannsins Maciej
Zaremba hafa víöa vakið athygli.
slík lög vora sett á lýðræðislegan
hátt og nánast með blessun
þjóðkirkjunnar. Svipaðar ástæður
hafi legið að baki annars staðar á
Norðurlöndum. Segir hann mjög
áhugavert að skoða sambandið milli
hinnar norrænu jafnaðarstefnu og
þjóðemissósíalismans eða nasism-
ans.
Þrýstingi beitt
t grein Zaremba kemur fram að
lítið hafi skilið að norrænu ófrjó-
semislögin og nasistalögin frá 1933.
Matthías Halldórsson aðstoðar-
landlæknir segir að þær séu telj-
andi á fingrum annarrar hand-
ar ófrjósemisaðgerðirn-
ar sem gerðar era gegn vilja þol-
andans á ári hverju á ísiandi.
„Þetta hefur verið gert í ein-
staka tilvikum á undanförn-
um ár-
um ef um er að ræða mjög þroska
heft fólk sem ekki er talið geta no
tað aðrar getnaðarvarn-
ir. Það er töluverður pró-
sess sem þarf að ganga í gegs um
og þetta er því ekki gert létti-
lega. Þetta hefur aldrei ver-
ið gert í kynbótaskyni á ís-
landi. Það er kannsi aðalatrið-
ið,“ sagði Matthías í við-
tali við DV.
- Er hægt að slá því al-
veg fóstu?
„Maöur getur engu slegiö
alveg föstu en við sjáum eng-
in merki þess að það hafi nokkur
n tíma ver-
ið gert, alla vega er engin ákvörð-
un um það frá yfirvöld-
um. Hvað einhver einstakling-
ur kann að hafa gert ein-
hvem tíma fýrir löngu veit mað-
ur ekk-
ert um en ég hef enga trú að sú vi
ðmiðun hafi ver-
ið hér,“ sagði Matthías.
Um ófrjósemisaðgerðir á ís-
Matthías Halldórsson aöstoöar-
iandlæknir.
landi gilda lög um fóstureyðing-
ar og ófrjósemisaðgerðir frá ár-
inu 1975. Áður en grip-
ið er til þess ráðs að gera þroska-
heftan einstakling ófrjó-
an gegn vilja sínum er tal-
aö við viðkomandi. Hon-
um er gerð grein fyr-
ir því sem til stend-
ur og reynt að fá hann til að taka
þátt í því og skilja að aðgerð-
in sé nauðsynleg.
Samkvæmt níundu grein lag-
anna eru þvingaðar ófrjósemisað-
gerðir heimilaðar ef sjúkdóm-
ur, hvort heldur hann er geð-
rænn eða líkamlegur, dregur al-
var-
lega úr getu konu eða karls til að
arrnast og ala upp barn.
„Það er það sem skipt-
ir máli í lögunum. Ekki vernd-
un kynstofnsins," sagði Matthías.
Hann sagði að ef um mjög þros
kaheftan einstak-
ling væri að ræða væri hon-
um skipaður sérstakur lögráða-
maður. Einnig þyrftu að koma til
umsagnir tveggja manna, lækn-
is og félagsráð-
gjafa eða tveggja lækna. Ann-
ar læknirinn þarf þá að vera sér-
fræöingur í viðkomandi sjúk-
dómi eða fötlun.
„Ég held að það sé mjög vel try
ggt í lögun-
um að þetta sé aldrei gert nema m
jög ríkar ástæð-
ur séu til,“ sagði Matthias.
Hann sagðist muna eftir tveim-
ur kvörtunum um svona aðgerð-
ir frá því hann hóf störf við land-
læknisembættið fyrir sjö ár-
um. Það voru kvartan-
ir um að ekki hafi veriö rétt stað-
ið að hlutun-
um. Þær voru til komn-
ar vegna mála sem höfðu gerst lö
ngu áður, þar af var annað tilvik-
ið frá því fyrir setningu núgild-
andi laga.