Dagblaðið Vísir - DV - 08.12.2001, Blaðsíða 50

58
LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 2001
Helgarblað
,'v
Harðræði á
stúlknaheimili?
- hvað gerðist raunverulega á Bjargi á Seltjarnarnesi
I>V
lllugi skrifar
Þaö er hinn haröskeytti blaöamaöur, rithöfundur, skáid og þjóöfélagsrýnir III-
ugi Jökulsson sem skrifar ísland I aldanna rás.
Greinin „Harðræöi á stúlkna-
heimili" er úr öðru bindi bókarinn-
ar ísland í aldanna rás 1950-1975 eft-
ir Illuga Jökulsson og fleiri höfunda
og er hún birt hér með leyfi höfund-
ar og JPV-útgáfu. í greininni er sagt
frá atburðum sem áttu sér stað árið
1967 á stúlknaheimilinu Bjargi á
Seltjarnamesi og vöktu gríðarlega
athygli og deilur. Tveimur árum
síðar risu aftur upp deilur um mál-
ið þegar Þjóðleikhúsið setti upp
leikrit Matthiasar Johannessens,
„Fjaðrafok", sem var augljóslega
byggt á Bjargsmálinu. svonefnda.
Við vondan draum
íslendingar vöknuðu upp við
vondan draum i október þegar ásak-
anir komu fram um að á heimili fyr-
ir táningsstúlkur í vanda heföi við-
gengist slík harðýðgi að helst var
talið minna á hinar myrku miðald-
ir. Gengu sögur um miskunnarlaus-
an aga, barsmiðar, innilokanir fyrir
minnstu yfirsjónir, ritskoðun, and-
lega kúgun og jafnvel kynferðislega
áreitni. Þótt margar sögurnar væru
ýktar og sumar staðlausir stafir
stóð hitt eftir að á þessu heimili
hafði kornung færeysk stúlka verið
svipt nýfæddu barni sínu nauöug og
það sent til útlanda. Strauk stúlkan
þá af heimilinu og í kjölfar þess var
farið að skrifa um málið í blöðum.
Það var Hjálpræðisherinn sem
rak stúlknahæliö á Bjargi á Sel-
tjarnarnesi, sem hét i opinberum
plöggum „skólaheimili", enda var
stúlkunum sem þar voru vistaðar
séð fyrir almennri kennslu sem
nokkrir guðfræðinemar við Háskóla
Islands önnuðust. Herinn hafði byrj-
að starfrækslu heimilisins á Bjargi í
markvissri tilraun til að fmna sér
hlutverk er önnur líknarstarfsemi á
hans vegum dróst saman. Lengi
hafði skort úrræði fyrir ungar
stúlkur sem ýmist lentu á glapstig-
um eða gátu ekki dvalist heima hjá
sér vegna erfiðra fjölskylduað-
stæðna. Fáeinar tilraunir höfðu ver-
ið gerðar til að stofna afdrep fyrir
slíkar stúlkur en ekki gengið vel.
Að frumkvæði Auðar
Að frumkvæði Auðar Eirar Vil-
hjálmsdóttur varð úr að Herinn
reyndi að koma þarna til hjálpar.
Hún hafði útskrifast sem guðfræð-
ingur árið 1962, var í Hjálpræðis-
hernum en starfaði í lögreglunni
þar sem hlutverk hennar var að
hafa „afskipti af telpum, sem fremja
þjófnaði, stúlkum, sem stunda iðju-
leysi og illa hegðan, koma illa fram
á heimilum sínum, stunda útivist,
lauslæti og drykkjuskap eða hvem
annan ósóma", eins og hún lýsti því
sjálf í Kirkjuritinu. Þessum stúlk-
um vildi hún hjálpa og þrátt fyrir
nokkrar efasemdir, jafnvel innan
Hjálpræðishersins, um að hann
væri í stakk búinn til að reka slíkt
heimili var afráðið að gera þessa til-
raun.
Bjargsheimilið var tekið i notkun
árið 1965. Markmiðið var að vista
þar stúlkur á aldrinum 13-16 ára,
skýla þeim fyrir stormum lifsins,
veita þeim aga og aðhald og sjá
þeim fyrir almennri kennslu, en
jafnframt að hjálpa stúlkunum „til
að byggja líf sitt og framtíð á bjarg-
inu, orði Guðs,“ eins og deildar-
stjóri Hjálpræðishersins komst að
orði við vígslu heimilisins. Herinn
hafði fengið hagstætt lán úr ríkis-
sjóði til að koma heimilinu á lagg-
irnar og við vígsluna var Gylfa Þ.
Gíslasyni menntamálaráðherra sér-
staklega þakkað fyrir að hafa sýnt
málinu áhuga.
Starfsmenn á Bjargi voru þrir,
allt konur frá Noregi sem störfuðu í
Hjálpræðishernum. Anna Oona
Hansen var forstöðukona. Til að
byrja með virtist allt leika í lyndi en
brátt fór að bera á ýmsum vanda-
málum. Enda þótt allur gangur væri
vitaskuld á því hvers konar stúlkur
væru sendar á Bjarg voru sumar
þeirra engin lömb að leika við en
starfsfólkið hafði ekki hlotið sér-
staka menntun eða þjálfun til að
fást við erfiða unglinga. Stjóm-
skipuleg staða heimilisins var nokk-
uð óviss, sem og staða þeirra
stúlkna sem þar voru vistaðar. Þær
voru ósjálfráða til sextán ára aldurs
en ekki reyndist vera öldungis á
hreinu hver fór með forræði þeirra
meðan þær dvöldust á Bjargi, for-
eldrarnir eða forráðamenn heimilis-
ins.
Ríki í ríkinu
Jafnframt olli það vanda að for-
ráðamenn á Bjargi litu á heimilið
sem langtimavistun þar sem mark-
miðið væri kennsla og uppeldi í
anda trúar en barnaverndarnefndir
vildu einnig fá að nota heimiliö sem
skammtímavistun fyrir stúlkur sem
þurftu á afdrepi aö halda. Stúlkurn-
ar litu að minnsta kosti ekki svo á
að þær væru komnar á Bjarg til
langframa og þyrftu þvi að undir-
gangast þann aga og skyldur sem
þar voru í heiðri hafðar. Þær reglur
voru i samræmi við reglur sem
giltu á sambærilegum heimilum
Hersins á Norðurlöndum en voru
ekki kynntar hinu opinbera á ís-
landi.
Því fór brátt svo að í augum
þeirra sem gagnrýnir voru á starf-
semina á Bjargi virtist heimilið
einna helst vera eins og ríki í rík-
inu þar sem Hjálpræðisherinn gat
farið sínu fram án mikils eftirlits.
Ritskoðun og heragi
Stúlkurnar sem þar voru vistaðar
kvörtuðu sumar sáran undan agan-
um sem þar ríkti og foreldrum var
ekki öllum vel við að dætur þeirra
væru skikkaðar til að undirgangast
það hreintrúaruppeldi sem Hjálp-
ræðisherinn lagði kapp á þótt þær
hefðu lent í vandræðum. Ekki bætti
úr skák að Herinn tók þann pól í
hæðina að í stað þess að tala hreint
út um málin voru stúlkurnar
ávítaðar stranglega ef þær kvört-
uðu, bréf þeirra út af heimilinu
voru ritskoðuð og úr þeim strikað
allt sem túlka mátti sem gagnrýni á
heimilishaldið og ýmsar hömlur
lagðar á heimsóknir aðstandenda.
Iðulega fengu stúlkurnar ekki að
hitta foreldra sína nema í viðurvist
starfsfólks á Bjargi.
Herinn taldi þessa ritskoöun rétt-
lætanlega því að stúlkurnar væru
gjamar á að gefa rangar upplýsing-
ar um það sem gerðist á heimilinu.
Jafnframt vildu foreldrar oft ekki
hafa samvinnu við heimilið og sum-
ir þeirra „virðast gleyma erfiðleik-
um dætra sinna fljótlega eftir að
þær eru komnar að heiman og á
skólaheimilið og telja tíðum að stutt
vera á skólaheimilinu muni gera
þær að gjörbreyttum stúlkum en
telja þó oft um leiö að skólaheimilis-
dvölin muni hafa [þjjakandi og
óæskileg áhrif á dætur þeirra", eins
og stjóm heimilisins sagði í bréfi til
Barnaverndarráðs snemma i októ-
ber árið 1967.
Þá hafði gagnrýni á Bjargsheimil-
ið smám saman fariö vaxandi og
Gísli Gunnarsson kennari, sem
hafði rætt við stúlkur sem verið
höfðu á Bjargi, hafði safnað saman
ýmsum umkvörtunarefnum og lagt
fyrir barnaverndaryfirvöld. Gísli
kom mjög við sögu þeirrar fær-
eysku stúlku sem varð til þess að
málefni heimilisins urðu á allra
vörum haustið 1967:
Fjórtán ára í spennitreyju
Marjun Gray hafði verið send til
íslands í febrúar árið 1966 en þá var
hún fjórtán ára og í slagtogi með
töluvert eldri karlmanni sem fram
kemur í bók Péturs Péturssonar um
Hjálpræðisherinn að hafi hlotið
dóm fyrir samvistir sínar með
henni. í viðtali við Þjóðviljann 20.
október kemur fram aö Marjun
Gray hafi verið af mjög trúuðu fólki
í Færeyjum og lýsing hennar á við-
brögðum ættingja sinna þar eru
reyndar engu fegurri en lýsingar
hennar á vistinni á Bjargi.
„Fjölskyldan" hófst þá handa um
að koma telpunni á heimili fyrir
vandræðaunglinga, en fyrst var
henni komið á spítala þar sem hún
var fyrst sett í spennitreyju og lok-
uð ein inni í klefa í 5 daga en síðan
höfð með dauðvona gömlum konum
í stofu.“
Hún lamdi mig
Marjun var bamshafandi þegar
Seinna bindiö komiö
Þetta er forsíöa seinna bindis is-
lands í aldanna rás eftir llluga Jök-
ulsson en þaö er JPV-útgáfan sem
gefur út.
hún kom til íslands en hvorki hún
sjálf né aðrir vissu af því. Hún
kvaðst í viðtalinu hafa fengið mjög
slæmar móttökur hjá Önnu Oonu
þegar hún tilkynnti henni síðan að
hún væri með bami. ,,[H]ún vildi
ekki trúa mér, hún lamdi mig, við
lentum í slagsmálum og svo sagði
hún að ég væri ekki frekar ófrísk en
hún sjálf."
Rétt er að taka fram að Anna
Oona Hansen var ekki kunn að því
að vera laus höndin enda þvertók
hún seinna fyrir þær barsmíðar
sem Marjun lýsti. Hins vegar verð-
ur varla sagt að viðbrögð starfs-
fólksins á Bjargi við þungun
stúlkunnar hafi einkennst af mikilli
nærgætni. Hún eignaðist barnið á
Fæðingarheimilinu í Reykjavík 6.
október 1966 og fór skömmu síðar
með það að Bjargi þar sem hún
sagði að starfsfólkið hefði sýnt sér
kuldalegt viðmót.
Móðir Marjunar fór fram á að
barniö yrði tekið af henni og sent til
Færeyja. Marjun harðneitaði því í
fyrstu en sagði að bæði starfsfólk á
Bjargi og síðan kvenlögreglan hefðu
lagt hart að sér. Hafi „allt [lent] í
slagsmálum. Ég rotaðist svolitla
stund. Um kvöldið bað ég um að fá
bamið en var neitað og svo þorði ég
ekki að sofna en stóð alla nóttina á
vakt frammi á gangi því ég var svo
hrædd um að það yrði farið með
það. En forstöðukonan gafst upp á
að passa barnið því það grét svo
mikið, og svo fékk ég það aftur."
Bæði Anna Oona og Auður Eir af-
tóku með öllu að þessi lýsing væri
einu sinni í námunda við raunveru-
leikann. Anna Oona sagði að konur
Stúlknahelmilið á Bjargi
Hér dvöldu stúlkur sem villst höföu af vegi dyggöarinnar og voru meöhöndl-
aöar í anda hreintrúar og strangs aga. Gengu sögur um miskunnarlausan
aga, barsmiöar, innilokanir fyrir minnstu yfirsjónir, ritskoðun, andlega kúgun
og jafnvel kynferöislega áreitni. Þótt margar sögurnar væru ýktar og sumar
staðlausir stafir stóð hitt eftir aö á þessu heimili haföi kornung færeysk
stúlka veriö svipt nýfæddu barni sínu nauöug og þaö sent til útlanda. Strauk
stúlkan þá og í kjölfar þess var fariö aö skrifa um máliö í blööum.
Auöur Eir Vilhjálmsdóttir guöfræðlngur.
Hún var fyrsta konan á íslandi sem tók prestsvígslu og hefur átt farsælan
feril sem sóknarprestur. Hún haföi frumkvæöi aö stofnun hins umdeilda
stúlknaheimilis á Bjargi en þaö var Hjálpræöisherinn sem rak þaö.