Dagblaðið Vísir - DV - 15.06.2002, Blaðsíða 18

I s
HelQarblað DV LAUGARDAGUR 15. JÚNÍ 2002
Hættule
viðhorf stjómvalda
DV GEKK Á FUND RAGNARS á skrifstofu hans á
Klapparstíg til þess að fræðast um það hvern mann
þessi baráttumaður í líki lágvaxins lögfræðings á efri
árum hefði að geyma. Ragnar hefur aðsetur sitt á
þriðju hæð við Klapparstíginn og þar sýnist allt vera
innanstokks með svipuðu sniði og búast hefði mátt
við á sjöunda áratugnum með tekklitum innrétting-
um, máluðum striga á veggjum og fáum húsgögnum.
Það er hljótt í fordyrinu þar sem gestir bíða en ég
heyri út undan mér Ragnar tala í símann. Það er und-
arleg lítil lúga með harmoníkuhurð á miðjum veggn-
um og er mér nokkur ráðgáta þar til upp kemst að
hér voru fyrrum læknastofur og þá hefur líklega rit-
arinn dregið harmoníkuhurðina frá, rekið nefið fram
og kallað: Næstigjössovel.
Mér finnst skrifstofa Ragnars laus við íburð, nán-
ast spartönsk. Þar er eiginlega ekkert nema skrifborð
eitt stórt og enn stærri bókaskápur. Meðan Ragnar
tekur eitt símtal enn, við mann í lest á leið til Róm-
ar, rýni ég á kili bókanna og sýnist þær allar fjalla
um lögfræði en sé þó glitta í bók um Kára Stefánsson
og afmælisrit til heiðurs Davíö Oddssyni fimmtugum.
E'n Davíð er lögfræðingur.
Við Ragnar hefjum samtal okkar með því að tala
urn tímamót í ýmsum skilningi en þennan dag á
Ragnar 67 ára afmæli og er því löggilt gamalmenni í
hefðbundnum skilningi þess orðs og segist ekki vita
nema hann fari að fá ávísanir frá því opinbera. Hann
á annað afmæli sem ekki er minnst á í Lögfræðinga-
talinu en 1. júní sl. voru 40 ár liðin síðan Ragnar hóf
störf á lögmannsstofu þá nýútskrifaður lögfræðingur,
árið 1962.
Á ferð hjá Franltó
Það er freistandi að fá að vita hvað það var sem
gerði það að verkum að Ragnar ákvað að lesa lög-
fræði og berjast fyrir málstað þeirra sem minna mega
sín. Þaö kemur í ljós að margt hefur áhrif á starfsval
ungra manna. Ragnar fór ungur maður eftir stúdents-
próf við þriðja mann í ferðalag um Evrópu, sérstak-
lega Spán. Þá réð Frankó hershöfðingi og einræðis-
herra ríkjum á Spáni og Marokkó en ferð þeirra fé-
laga lá suður Spán og Andalúsíu, allar götur til Atlas-
fjalla i Marokkó.
Ferðafélagi Ragnars var hár og Ijóshærður og því
augljóslega útlendingur og var látinn afskiptalaus en
Ragnar var þá lágvaxinn og dökkur yfirlitum og iðu-
lega tóku lögreglumenn og eftirlitsmenn harðstjórans
Frankós hann í misgripum fyrir heimamann, hentu
honum út fyrir vegg undir gapandi byssukjöftum og
heimtuðu skilriki. Þeim rann móðurinn þegar þeir
sáu hið dýrmæta íslenska vegabréf sem þeir reyndar
töldu yflrleitt að væri írskt, að sögn Ragnars, og báðu
margfaldlega afsökunar.
Þessi nánu kynni við ógnarstjómina og ýmsir at-
burðir sem Ragnar varð vitni að á æskuárum, og
nefnir hann þar sérstaklega 30. mars 1949 þegar lög-
regla og varalið beittu kylfum og táragasi gegn al-
menningi á Austurvelli þegar ísland gekk í Nato,
urðu til þess að móta starfsval piltsins.
„Svo var ég svo lánsamur ef það má oröa það
þannig að liggja lítt veikur en rúmfastur í tjóra mán-
uði á Landakoti þegar ég var 14 ára. Þetta var 10
manna stofa og ég las mjög mikið og kynntist alls
konar snillingum og listamönnum sem þarna áttu
leið um. Þetta mótaði mig sennilega nokkuð," segir
Ragnar og bætir því reyndar við að þegar hann var
ellefu ára hafi hann ætlaö sér að ganga í Heimdall
þegar hann hefði aldur til.
„Það þroskaðist af mér,“ segir hann og glottir.
Andúð á yfirvöldum
Þegar haldið er áfram að ræða félagsmótun og arf-
gengi kemur í ljós aö afi Ragnars, Friðfinnur Guð-
jónsson, stofnaði eitt af fyrstu verkalýðsfélögum á ís-
landi, Leikfélag Reykjavíkur og KRON, og annar afi
hans, Helgi Sveinsson, stofnaði mýmargar góðtempl-
arastúkur.
Ragnar hafði snemma andúö á afskiptum yfirvalda
af einkalífi manna og riijar upp þegar hann var í
sjötta bekk í MR og gegndi embætti varainspectors.
Þá ætluðu skólayfirvöld að útbúa skírteini fyrir alla
nemendur með nafni og mynd en það þótti Ragnari og
félögum hans vera árás á persónuleg sérkenni ein-
staklingsins og þeirra bekkur varðist lengst allra
þessari breytingu sem þó varð að lokum.
„Afskipti yfirvalda af einstaklingnum hafa aldrei
fallið mér í geð.“
Hann viðurkennir að hafa upphaflega ætlað að
leggja stund á félagsfræði við háskóla í Þýskalandi en
aðstæður hindruðu það og þá varð lögfræðin í Há-
skóla íslands fyrir valinu enda var þá úrval náms-
greina ekki eins breitt og það er í dag.
„Ég hafði mestan áhuga á manninum í samfélag-
inu og mér fannst lögfræðin komast næst því að
fræða mig um það.“
Ragnar vann alla tíð með námi og las mikið en sótti
lítið tíma. Fyrir vikið varð hann fyrir minni áhrifum
af prófessorum deildarinnar, frekar af lestri sínum á
eigin spýtur.
Ragnar hóf störf á stofu hjá þekktum lögmönnum,
Ágústi Fjeldsted, Benedikt Sigurjónssyni og síðar
Benedikt Blöndal og segir að það hafi verið mjög góð-
ur skóli.
„Þar þótti mönnum sjálfsagt að taka að sér mála-
rekstur fyrir þá sem minna máttu sín án þess að eiga
tryggt að fá eitthvað fyrir það.“
Lögfræði er bæði réttindi og skyldur
Ragnar segir að áhugi sinn á mannréttindamálum
snúist að hluta til um viðhorf sín til lögfræðinnar
sem slíkrar.
„Ég lít svo á að lögmenn hafi ekki aðeins réttindi
til starfs síns heldur skyldur líka. Þær skyldur felast
meðal annars í því aö sinna þeim sem hafa þörf fyrir
aðstoð lögmanna án þess að hafa ráð á því að greiða
fyrir það.“
Ragnar telur að möguleikum fólks á íslandi til þess
að aíla sér upplýsinga um lagalegan rétt sinn án þess
að greiða beinlínis fyrir það sé verulega áfátt. Lög-
mannafélagið hefur leiðbeiningatíma einu sinni í
viku og laganemar hafa símatíma.
„Hér er hægt að sækja um gjafsókn eða gjafvörn í
einkamálum en heimildum er afar sparlega beitt.
Aðra þjónustu fær fólk ekki utan réttar. Við gerum
mun minna af þessu en aðrar þjóðir. Sums staðar hef-
ur verið komið upp opinberum lögmannskontórum.
Það er augljóslega þörf fyrir hendi í samfélaginu fyr-
ir slíka þjónustu."
Ragnar segir að þegar hann var að hefja störf hafi
gjaldskrá lögfræöinga verið byggð upp með öðrum
hætti en nú er. Þá tíðkaðist að taka þóknun sem var
tengd þeim hagsmunum sem voru í veði en nú til
dags er tímagjald eingöngu notað.
„Það er sama gjaldið fyrir hvern sem þú ert að
vinna og hver aðstaða hans er. Áður tóku menn mik-
ið af stórum málum en lítið af litlum málum en breyt-
ingin hefur komið niður á þeim sem hafa minni efni.
Þess vegna var gamla kerfið í rauninni réttlátara.
Lögfræðingastéttin er að þróast frá því að verða
sjálfstæð ráðgjafastétt yfir í að vera viöskiptaþjón-
usta."
Lengst af var svo háttað lögum á íslandi að ef lög-
fræðingur vitnaði í stjómarskrána eða erlend lög fyr-
ir dómi sögðu menn að hann hefði engan málstað.
„Lengi vel var talað í sérstökum tón um „mannrétt-
indakjaftæði" en svo fóru dómstólar að taka við sér
og sérstaklega hefur Hæstiréttur leitast viö að til-
einka sér nútimalegri hugsunarhátt en áður þótt ég
sé auðvitað ekki alltaf sammála dómsniðurstöðum
hans.“
Ragnar segir að undanfarin 20 ár hafi lögum um
mannréttindi á íslandi fleygt fram og muni þar mest
um mannréttindasáttmála Evrópu sem gerður var að
bindandi lögum og nýja stjómarskrá sem tekin var
upp 1995.
„Svo hafa dómar frá dómstólum erlendis og almenn
umræða smátt og smátt áhrif á vitund almennings og
lögfræöinga. Dómar Evrópudómstólsins og jafnvel
dómar Hæstaréttar Bandaríkjanna hafi áhrif hér.“
Ragnar telur að íslendingar ættu að taka tvo helstu
sáttmála Sameinuðu þjóðanna inn í sín lög tO þess að
standa í fremstu röð þjóða að þessu leyti. Þá myndum
við geta sagst standa jafnfætis öðrum þjóðum. En
hann segir að umfjöllun fjölmiðla hafi einnig áhrif.
„Lengst af mínum ferli var aldrei minnst á dóms-
mál í blööum nema einstök refsimál. Það var aldrei
fjallað um skaðabótamál, skattamál eða réttindamál
af neinu tagi. Það er stutt síðan fjölmiðlar fóru að fá
áhuga á dómsmálum.
Fjölmiðlar eru sennilega að miklu leyti vanbúnir
til að sinna þessum málum vegna þess að sérfræði-
kunnáttu skorti en þeir eru samt þarna í ákveðnu
fræðsluhlutverki og hafa þannig mikil áhrif á réttar-
vitund almennings.“
Samhengi milli laga og siðferðis
Við ræðum svolítið um hlutverk laganna í samfé-
laginu og Ragnar segir að íslendingar hafi lengi að-
hyllst svokallaðan pósitívisma gagnvart lögunum sem
þýði að allt sem stendur í lögum sé rétt og gott og
þeim beri að hlýða skilyrðislaust. Augljóst er að
Ragnar er ekki alls kostar sammála þessu og telur að
rétt sé að horfa gagnrýnum augum á lögin.
„Ef við aðhyllumst þessa stefnu er ekkert samhengi
milli laga og siðferðis. Ef lögin eru réttilega sett og
réttilega birt þá ber að hlýða þeim en þessar skoðan-
ir hafa breyst mikið eftir síðari heimsstyrjöld og ég
vona að áhrif þessarar stefnu fari að minnka hérlend-
is eins og annars staðar.
Ég sé lögin sem einn þátt af mörgum í samfélaginu
en ekki einangrað fyrirbæri. Ég geri líklega meira úr
áhrifum siðferðis á túlkun laga en margir aðrir lög-
fræðingar.“
Ragnar telur að umræðu og vitund almennings um
ýmis grundvallaratriði mannréttinda og friðhelgi
einkalifsins sé öðruvísi varið á íslandi en annars