Dagblaðið - 30.11.1979, Blaðsíða 25

DAGBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1979.
/ - ' ' ~
HVAÐ VARÐ UM ORBGANN?
Tryggvi Emilsson:
FYRIR SUNNAN
Æviminningar. Þriðja bindi
MAI og menning 1979.317 bb.
Hvað verður um klassískan
íslending, öreiga aldanna, þegar
nútími tekur við honum?
Það er eitt með öðru merkilegt um
endurminningar Tryggva Emilssonar
hve mikla sögu ævi hans spannar eins
og af sjálfu sér og ósjálfrátt. Þetta
má auðvitað líka orða svo að það sé
jumfram allt episk yfirsýn Tryggva
yfir ævi sína og útsjónarsemi um
skipan frásagnarefnis af henni sem
gefi sögu hans vænghaf sitt.
í rauninni kemurTryggvi Emilsson
til skjalanna aftur í forneskju.
Bernska hans i þurrabúð og koti eins
og frá henni var sagt í Fátæku fólki
lýsir ævikjörum og aldarfari sem í
flestöllum efnisatriðum er óbreytt frá
því samfélagi og samfélagsháttum
sem staðið hafði um aldir með þjóð-
inni. Þar er hinu gamla og rómaða
bændasamfélagi lýst að neðan, og
Tryggvi gengur raunar í gegnum það
og út úr því aftur áður en saga hans
berst fram á okkar öld. Sú atburða-
rás gerist í Baráttunni um brauðið.
Þegar Tryggvi heldur á unglings-
aldri með pjönkur sínar úr öxnadal
vestur í Skagafjörð í vinnumennsku
hjá sínu verðandi tengdafólki í
Árnesi er hann að feta sig inn i 19du
öldina, þá sjálfbjarga og sjálfbirgu
bændastétt sem bar uppi bæði þjóð-
sögn og veruleika hinnar fornu
bændamenningar. Það er ljóst að
þessi æskuár i Árnesi ráða ævi og
örlögum hans þaðan í frá, bæði af
því sem berum orðum segir og ósagt
er látið í ævisögunni.
Og það er ekki fyrr en komið er að
þriðja bindi sem skilnaðarstund er
runnin upp. 1 upphafi frásagnar er
sögumaður ,,enn að takast í hendur”
við fólkið frá Árnesi. En nú tekur
nútími við. Það er ekki út í bláinn
sem honum finnst örnefnin á suður-
leiðinni þyrlast undan bílhjólunum
að baki sér í ,,gap gleymskunnar”.
Hvern varðar á flugleiðinni til Akur-
eyrar um alla þá sögu sem örnefni
geyma á Öxnadalsheiðinni, hver
þúfa, lækjardrag og klettur? Engan!
í mesta lagi að minning varðveitist
um sýslumörkin meðan enn er
norðurleið og suðurleið, segir
Tryggvi Emilsson.
íblóðog
merg
Þegar suður kemur byrjar lífsbar-
áttan upp á nýtt. En minnsta kosti að
einu leyti er sköpum skipt: nú er nóga
vinnu að hafa og meira en nóga, ef
heilsuhreysti og hugrekki leyfa manni
að nota sér hana, og því er aldrei
lengur hreyft að pólitískar skoðanir
Tryggva meini honum atvinnu eins
og oft bar við á Akureyrarárum hans:
,,öll sú vinna hlaut að reiknast til
hags og hagsældar, og eins þó
-
slegIn
,,Þið tímið ekki að sjá af sólar-
landaferðunum.” Þetta er ásökunin,
sem foreldrar Loga fá að heyra frá
syni sínum þegar upplausn fjölskyld-
unnar blasir við í einþáttungnum
Logi og bræður hans, sem frumflutt-
ur var í útvarpinu í gærkvöldi. Tveir
einþáttungar eftir Jón Dan voru
uppistaðan í útvarpsdagskránni í
gærkvöldi og voru þeir að mörgu
Tryggvi Emilsson
Bók
menntir
hugsjón heimsbyltingar, og hreint
ekki neitt í þessu lokabindi þeirra.
í verki virðast íslensk þjóðernis-
stefna og alþjóðahyggja hins stéttvísa
verkamanns, skynsemisstefna sósía-
listans og þjóðleg dultrú og örlaga-
hyggja hafa fallið i ljúfa löð saman.
Því getur hann líka að leiðarlokum
sagt um störf sín í sósíalistaflokki og
verkalýðshreyfingu að „allt það væri
ég fús að vinna á nýrri ævigöngu, svo
er mér mikils um vert að hafa borið
gæfu til að ganga fram undir merki
þeirra samtaka. . . Það er gott til þess
að hugsa í lok langrar göngu að hafa
átt þess kost að velta völum úr leið
þar sem gatan var grýttust og hafa
verið þátttakandi í samtökum verka-
manna þegar vegir til nýs tíma voru
ruddir og björgum bylt.”
Þetta eru lokaorð ævisögunnar.
Og á þeim stað öðlast þau rétta mei k-
ingu sína og þunga sem þeim ber.
velgengnin væri aðallega í því fólgin
að hafa vinnu og getu til að standa
sig, og gætti þar enn um sinn vinnu-
hungurs kreppuáranna sem lengi
fram eftir árum var þrúgan á þanka
svo margra verkamanna, það heyrði
þvi undir velgengni að hafa vinnu.”
En vinnan, brauðstritið er ekki
nema einn þáttur lífsbaráttunnar,
annar er félagsstarfið í verkalýðs-
félagi og sósíalistaflokki. Félags-
hyggja virðist Tryggva Emilssyni svo
sem ásköpuð, eins og hin fyrri bindi
æviminninganna vitna um, og á það
áreiðanlega sammerkt með mörgum
íslenskum alþýðumanni bæði fyrr og
síðar. Þegar hér er komið sögu eru
skyldur félagshyggjumanns honum
„löngu runnar í blóð ogmerg.”segir
hann, og er af því starfi öllu mikil
saga bæði fyrr og síðar.
Það kann að þykja kyndug sögu-
leg hending að öreiginn úr leitinni
verður í krafti félagshyggjunnar
bólséviki á mölinni og þar með að
minnsta kosti að nafninu til bæði
einræðissinni og alþjóðahyggju-
maður. En auðvitað er ekkert skrýtið
við það, að Tryggva hefur verið sjálf-
gefið að skipa sér þar í sveit sem
harðast var barist fyrir málstað
öreiga vinnulýðs, og þar var á þeim
tíma kommúnista og sósíalista að
finna og flokkabarátta og kjarabar-
átta óleysanlega samtvinnuð. Hann
hefur enginn veifiskati verið í
skoðunum. En hann segir í minning-
unum fátt um vonir og vonbrigði sem
kunna að hafa bundist trú hans á
Úr Blesugróf
Og fyrir sunnan tekur á ný við hin
þrotlausa barátta að koma þaki yfir
höfuðið á sér og sínum. Tryggvi
Emilsson býst fyrst um með fólki
sinu í Selásnum í sumarkofaskrifli,
en kemst brátt yfir breskan kumbalda
frá stríðsárunum í Blesugróf og gerir
sér þar íbúðarhús til frambúðar.
Einhverjir eftirminnilegustu þætt-
irnir í nýja bindi endurminninganna
segja frá fólki og lífsháttum í þessari
byggð í útjaðri vaxandi borgar,
mörkum tvennra tíma i sögunni, og
eru þær lýsingar og frásagnir að sjálf-
sögðu nátengdar frásögnum hans af
störfum og striti verkakarla, sinni
eigin vinnu og vinnufélögum á
þessum árum.
Auk hinnar víðu epísku yfirsýnar
um frásagnarefni sitt er Tryggva
Emilssyni gefin skáldleg sjóngáfa á
það sem næst honum er og hvers-
dagslegast virðist. AUar þrjár
minningabækurnar eru krökkar af
lífi, skáldlega dregnum myndum
mannlifs, oft örstuttum frásögnum
sem bregða upp hnitmiðuðum
dæmum um aldarfar, þjóðlíf og
örlög einstaklinga. TU sanninda-
merkis mannsmynd úr Blesugróf á
árunum eftir stríð:
„Einn bóndi uppgefinn kom ofan
úr Borgarfirði, mig minnir úr Skorra-
dalnum, við hans hús sást aldrei svo
mikið sem skóflutetur utan dyra.
Hann átti sér dálitinn skúr með torf-
veggjum í bland, ég leit inn í skúrinn
að hans góða boði, þar var vel um
BUNDU
leyji athygUsverðir og áttu vel heima
á barriaári.
Báðir þessir.einþáttungar tengjast
á vissan hátt þeirri upplausn fjöl-
skyldunnar sem er svó áberandi i is-
lenzku þjóðfél agi nú á dögum.
Engum getum þarf að því að leiða á
hverjum þessi upplausn bitnar harð-
ast, nefnilega börnunum. Sá er líka
boðskapur þessara einþáttunga, ef ég
hef skilið þá rétt.
Grunntónninn í a.m.k. siðari ein-
þáttungnum virðist mér vera sá að
eftirsókn eftir efnalegum gæðum
hafi slegið okkur blindu gagnvart
ekki siður mikilvægum andlegum
gæðum. Þannig varð jafnvel fóstrið t
móðurkviði að vikja fyrir sólarlárida-
ferðinni.
E.t.v. eru þessir einþáttungar eitt
gengið, gólfið sópað og glugginn
hreinn. Þarna var hann að dunda sér,
þó óvinnufær væri, og hagræða
sínum gömlu húsmunum. Þarna var
reiðingur og söðull sem konan hafði
átt á sinni tíð, hnakkur og beisli og
silfurbúin svipa, allt hékk þetta á
snögum við veggi, nokkur pör af
reipum með hornhögldum, snyrtilega
upp gerð, jafnvel pokar saman-
brotnir í bunka á tunnubotni, það
hafði verið sláturtunna og vel við
haldið gjörðum. Við tylltum okkur á
kistulok að spjalla um veðrið.”
Ekki eitt orð meir — enda þarf
ekki meir til að leiða í ljós hver
áfangastaöur þarna hefur verið á leið
þjóðar á milli tímaskeiða og
samfélagshátta.
Tvennir
tímar
Það væri eflaust fróðlegt að lesa
saman bernskuminningar Tryggva
Emilssonar í Fátæku fólki og aðra
nýlega uppvaxtarsögu, Undir kal-
stjörnu eftir Sigurð A. Magnússon,
lýsingar þeirra á örbirgðarsamfélög-
um tvennra tima með þjóðinni.
Án þess neitt verði farið út í þá
sálma hér á blaði blasir einn munur
strax við sýn. Tryggvi hvílir í upphafi
sínu „í skauti sögunnar”, ef reyna
má að taka skáldlega til orða um
átakanleg ævikjör. Hann reynir á
sjálfum sér í bernsku klassískar
raunir smælingja að fornu, ómaga og
niðursetuhjóna, eins og minning
þeirra geymist i bókmenntunum. Og
hann finnur sömu líkn í þraut og
bókmenntirnar löngum hafa haldið á
loft: samsömun mannsbarns og
náttúrunnar á vordag og sumar,
sambúðina við skepnurnar og
jörðina. Arfur hans úr sveitinni hefur
enst Tryggva Emilssyni fram á
þennan dag. Enn er ósýnt hvaða
veganesti öreigi borgarlífsins, kreppu
og hernáms og eftirstríðsára, hefur
borið úr sínum býtum. En á sögu-
slóðum þeirra í Blesugróf, Sogamýri,
Laugarnesi, Pólunum og bragga-
hverfunum mætast kynslóðirnar og
frásagnarefni þessara beggja ólíku
bóka og höfunda i haust.
Vegirnir
opnast
Það er ekki því að leyna, því
miður, að frásögn Tryggva Emils-
sonar lækkar að sumu leyti flugið í
þessu tokabindi minninga hans.
Sumpart stafar þetta sjálfsagt af frá-
sagnarefninu sjálfu, velgengnistímar
með batnandi hag, þegar björgunum
loks er rutt úr vegi, leiðir opnast og
nýir tímar taka viö, verða víst seint
eða aldrei jafntilkomumiklir í
frásögnum og dagar örbirgðar og
hungurs, hinnar hörðu baráttu um
brauðið og fyrir lífinu sjálfu. En hinu
er ekki heldur að neita að Tryggva
lætur miklu miður að segja frá
félagsstörfum sínum í verkalýðsbar-
dæmi um að tekið sé að gæta breyt-,
inga varðandi afstöðu manna til þessi
gildismats þar sem allt er metið í
beinhörðum peningum og það sé að
ljúkast upp fyrir ýmsum, að slíkt
gildismat sé i mörgum tilfellum litið
annað en eftirsókn eftir vindi, svo
notað sé orðalag Prédikarans.
áttu og flokkapólitík en hinu dags-
daglega striti, hversdagsleikanum og
lífsbaráttunni eins og hann lifir þetta
sjálfur og sér og skynjar allt
umhverfissig.
Þegar þar kemur sögunni, meir að
segja þegar dregur til mikilsháttar
tíðinda, eins og sögufrægra verkfalla
1952 og 1955, eða átakanna 30. mars
1949, dofnar öll frásögnin og sjón og
skynjun slævist, þá er eins og
fundarritarinn verði rithöfundinum
yfirsterkari, flokkshyggja ofan á
félagshyggjunni, hinni sjálfgefnu
samhyggju manns með manni sem er
uppistaðan í lífsýn og lifskoðunum
Tryggva Emilssonar. Tryggvi skrifar
ekki laklegar um þessi efni en aðrir
sem samið hafa pólitiskar endur-
minningar, öðru nær. En hann gerir
það ekki betur en þeir. Og hann
iskrifar betur um öll önnur efni.
Heim til
bókmenntanna
En misskilningur væri að láta þetta
minnka eða spilla fyrir sér verki hans.
Fyrir sunnan leiðir vissulega frásögn
hans til eðlilegra loka, samkvæmra
sögunni i heild. Sjálfur hefur hann
líka komið auga á það að sögulokin
verða með vissum hætti endaslepp og
bætt úr því með bókarauka um
„systkinin frá Hamarkoti”. Það er í
þvi skyni gert, segir hann, „að varpa
enn ljósi, þó í daufara lagi sé, á þá
þjóðfélagsmynd sem fram kemur í
ævisögubókum mínum.” Og þessir
æviþættir systkina hans, sem sverja
sig í ætt við þjóðlega fróðleiks — og
frásagnahefð eins og svo margt
annaö í endurminningum Tryggva
lEmilssonar, ítreka með skýru móti
imeginefnið í frásögnum hans, leið
alþýðumanns til uppreisnar á öldinni,
upphaf nútíma i landinu, og í senn
margbreytileika mannlífsins, afdrifa
og örlaga fólksins á þeirri leið.
Hvað varð þá um öreigann? !
stystu máli sagt þá hafnar hann sig í
millistéttinni, þar sem lítilsháttar
sjálfseign - tryggir öruggan hag.
Afrakstur ævistarfsins verður
húseign á Teigunum: fullra þrjátíu
ára samanskrap varð að ibúð án
skulda, segir Tryggvi. Einnig að
þessu leyti eru afdrif hans dæmigerð,
sagan um leið þjóðarsaga.
En ávöxtur ævi hans er sannarlega
annar og meiri þótt hvort sé öðru
tengt. Þegar Tryggvi Emilsson er
sjötugur að aldri brestur heilsan og
hann má því til að sleppa hendi af
haka og reku. í millistéttinni eiga
bókmenntirnar og menningin heima,
í hinu nýja samfélagi eins og hinu
gamla. í staðinn fyrir að fara á
sveitina eins og útslitinn öreigi fyrri
daga og aldar býst hann nú um í sinu
hlýja húsi og tekur til að semja
endurminningar sínar, það mikla
verk sem nú er lokið og lengi mun
standa.
Það var með lítilli tilhlökkun sem
ég settist við útvarpstækið í gær-
kvöldi. Einþáttungar Jóns Dan sáu,
hins vegar til þess að mér leiddist
:kki. Unnendur klassískrar tónlistar
þurftu ekki heldur að kvarta yfir út-
Ivarpsdagskránni. Því miður er ég
ekki í þeim hópi. - GAJ
c
Þjónusta
Þjónusta
Þjónusta
Húságendur - Húsbyggjendur
Smlðum eldhúsinnréttíngar, fataskápa, sólbekki o.fl. eftir yöar vali,
gerum föst verðtilboð. Hafið samband við sölumann sem veitir allar
upplýsingar. Höfum einnig tíl sölu nokkur sófaborð á verksmiðju-
verði.
Trésmiðaverkstæði
Vakfimars Thorarensen,
Smiðshöfða 17 (Stórhöfðamegin), sfmi 31730.
TT
ER GEYMIRINN í ÓLAGI ?
HLÖDUM E NDURBYGGJUM GEYMA
GÓ6 þjónusta sanngjarnl verð '
Kvbld og helgarþjónusla s 51271 -51030
RAFHIEDSIAN sf
BOLSTRUNIN MIIÐSTRÆTI 5
Viðgerðir og klæðningar. Falleg og vönduð ðklæði.
2 06
Sími 21440.
heimasími 15507.
/V