Dagblaðið - 18.05.1981, Blaðsíða 26

DAGBLAÐIÐ. MÁNUDAGUR 18. MAÍ1981.
26
r
Vi
stillanlegir og tvívirk-
ir höggdeyfar með
ábyrgð.
arahluta- og
viðgerðaþjónustan
er hjá okkur.
SMYRILL HF.f
Ármúla 7, sími 84450,

✓
KJÓLAR
Nýjar sendingar
e
Mikiö úrval
Elízubúðin
Skipholti 5
Sími 26250
Verðbréfamarkaðurinn
auglýsir:
• HÚFUM OPNAÐ VERÐBRÉFA 0G FYR
IRGREIÐSLUSKRIFSTOFU AÐ HAFNAR
STRÆTI 20, R. í NÝJA HÚSINU VIÐ
LÆKJARTORG.
• HÚFUM KAUPENDUR AÐ 2 OG 3 ÁRA
SKULDABRÉFUM, ENNFREMUR VÚRU
VÍXLUM.
Venlbrcfa-
iUarL.’idiirinii
l^rkjntonji ^ 12222
r
'/
Búnaðarbanki íslands^ óskar eftir tilboðum í
byggingu ca 2400 m3 húss fyrir starfsemi sína í
Mosfellssveit.
Húsinu skal skilað tilbúnu undir tréverk og
málningu 15. janúar 1982.
Útboðsgögn verða afhent frá og með mánu-
deginum 18. maí 1981 á Verkfræðistofunni
Ráðgjöf sf., Bolholti 4 Rvk, gegn 1.000 kr.
skilatryggingu.
Tilboð verða opnuð á sama stað þriðjudaginn
2. júní kl. 14.
BÚNAÐARBANKI ÍSLANDS
Út6ob
Menning Menning
Börn íbókum—Fyrri grein
Hvað er raunsæi?
Silja Aðabtalnsdóttir:
(SLENSKAR BARNABÆKUR
1780-1979
Mál og mennlng 1981.402 bis.
Er „barnasagan” sérstök sagna-
grein, aðgreinileg frá öðrum tegund-
um frásagna, annars konar skáldsög-
um? Á þá ekki sama við um barna-
ljóð, barna-Ieikrit, hverskonar
bækur handa börgum að þær séu af
sérstöku tagi og þar með frábrugðnar
annarskonar bókmenntum og skáld-
skap, fullorðins-bókum sem krakk-
ar nefna svo einu nafni?
Börn og saga
Silja Aðalsteinsdóttir ieggur á það
áherslu í inngangi að riti sínu um
islenskar barnabækur í tvöhundruð
ár að verkið sé bókmenntasaga,
ætiaö að birta yfirlit yfir sögu og
þróun barnabókmennta og setja það i
samhengi við pólitíska sögu og sögu
annarra bókmennta samtímis þeim.
Silja Aöalsteinsdóttir.
En til barnabókmennta, barnabóka
teljast hér „fyrst og fremst þau skáld-
rit sem hafa verið skrifuð og gefin úl
á bók handa börnum,” segir hún,
ennfremur ýmsar aðrar bækur,
„ætlaðar bæði börnum og fullorðn-
um en gefnar út í aðgengilegu formi
fyrir börn,” og loks er lítillega fjallað
um ævintýri og þjóðsögur,,en það
eru bókmenntir fyrir alla,” segir
Silja.
Eins og sjá má eru tvö lykilorðin í
þessari skilgreiningu: rit sem „sam-
in” eru og „útgefin” beinlínis handa
börnum, og upphaf barnabókmennta
þar með sett í beint samband við upp-
haf bókaútgáfu á almennan markað.
Enda kemur fyrsta íslenska barna-
bókin sem Silja telur, Barnaljóð séra
Vigfúsar Jónssonar, 178, út um sama
leyti sem önnur fyrstu frumsömdu
skáldrit eftir innlenda samtíðarhöf-
unda, kvæði séra Jóns á Bægisá og
rímur Árna Böðvarssonar af Úlfari
sterka.
Gátur og grýlusögur
Nú eru bókmenntir auðvitað eldri í
landi heldur en bókaútgáfa og bóka-
markaður. Og margt af bókmenntum
fyrir daga bókaútgáfu hefur efalaust
bæði verið ætlað og notað sér í lagi
handa börnum — barnagælur, þulur
og gátur, grýlusögur, margt af ævin-
týrum um dætur og syni karls í koti,
svo að eitthvað sé nefnt. Um þessa
V
„forsögu” sjálfrar barnabóka-sög-
unnar ræðir Silja svo sem ekki neitt,
en rekur upphaf barna-bókmennta
hér í landi sem annarstaðar til 18du
aldar og upplýsingastefnunnar.
Með eflingu prentiðnar, þróun
bókagerðar, uppkomu bókamark-
aðar fyrir „almenna lesendur” sem
svo eru nefndir og bera eiga kostnað
af bókaútgáfunni, breytast auðvitað
bókmenntirnar sjálfar, efniviður og
aðferðir, afnot og þar með notagildi
þeirra. Réttnefnd bóka-bylting er þá
orðin, og helgast af tæknistigi,
menntun, efnahag í hverju samfélagi,
þegar bækur eru orðnar aðgengileg
vara öilum almenningi í iandinu.
Ætli þeim áfanga hafi verið náð til
fulls hér á landi fyrr en um það bil
um stríðsárin seinni? Upp úr þvi telur
Silja aðalsteinsdóttir raunar að afger-
andi þáttaskil verði í íslenskum
barnabókmenntum og bókaútgáfu
handabörnum.
Saga og samtíö
Barnabókmenntir okkar eiga eins
og aðrar greinar samtíma-bókmennta
upphaf sitt á öldinni sem leið. Rekja
má með Silju aðdraganda þeirra
aftur til loka 18du aldar og lengra þó
ef vill. En í rauninni eru eiginlegar
barna-bókmenntir mun yngri. Ætli
Sigurbjörn Sveinsson sé ekki fyrsti
barnabókahöfundur, og Bernskan,
frá 1907, fyrsta barnabókin, sem enn
er von til að sé lífvænleg. Aftur á
móti hefur útgáfa barnabóka aukist
örar en önnur bókaútgáfa allmörg
undanfarin ár, aldrei meiri en hún
varð i fyrra. Samtímis þessu hefur
hlutur frumsaminna bóka farið sí-
minnkandi á meðal útgefinna barna-
bóka.
Hér á' landi eins og annarstaðar eru
skáldsögur fyrirferöarmesta grein
bókmennta á okkar dögum. Skáld-
sagan ryður sér í fyrirrúm í bók-
menntunum, hér sem annarstaðar,
samtímis viðgangi prentaðra bóka,
tilkomu hins almenna bókamark-
aðar. Eins og barnabókin er umfram
allt markaðsvara, eins eru bókmennt-
ir barnanna, frumsamdar og þýddar,
frá ári til árs, umfram allt barnasögur
af ýmislegu tagi.
Það fer eftir þessu að barnabóka-
saga Silju Aðalsteinsdóttur fjallar um-
fram allt um ýtniskonar barnasögur,
skáldsagnagerð handa börnum og
unglingum. Af tólf aðalköflum í riti
hennar eru þrír svo sem til inngangs
að efninu (bls. 9—63) en fjórir eru
nánast aukageta með aðalefni þess og
fjalla um þjóðsögur og ævintýri
(64—101), fræðirit (196—203), ljóð
og leikrit (204—229) og myndabækur
(230—240). Fimm meginkaflar ritsins
fjalla allir um sögur og sagnagerð,
bókum og höfundum skipað í kafl-
ana eftir frásagnarefni og aðferðum
þeirra. Barnasögur skipast þar með í
fimm aðalflokka: minningasögur
(102—125), hversdagssögur (sem
Silju finnst „skondnara” hjá sér að
kalla „hvunndagssögur” — 126—
148), raunsæjar skáldsögur (149—
195), afþreyingarsögur (241—320) og
loks nýjar raunsæissögur (eða „ný-
raunsæjar” skáldsögur) á síðasta
áratug, eftir 1970 (321—360).
Eins og blaðsíðutalið að ofan ber
með sér eru það raunsæju skáldsög-
urnar fyrr og síðar annarsvegar og
svo afþreyingarsögurnar hinsvegar
sem mest rúm og umræðu hljóta,
enda líklega fyrirferðarmestu bóka-
flokkamir. Veltur því augljóslega á
miklu í meðferð efnisins hvaða skiln-
ing höfundur leggur í megin-hugtök
sín tvö, „raunsæi” og „afþreyingu”.
f og með tilkomu bókamarkaðar,
viðkomu skáldsagna á 19du öld ryðst
raunsæisstefna til ríkja í bókmennt-
unum, ríkjandi stefna í öllum þorra
skáldsagnagerðar enn þann dag í dag,
hvað sem líður þróun í bókmenntum
að öðru leyti. Flestar skáldsögur
semja sig að efnivið og frásagnarað-
ferðum sem í upphafi tóku mótun
undir merkjum realisma og natúral-
isma á öldinni sem leið, og raunsæis-
legur frásagnarháttur af þessu tagi
auðkennir nánast allar reglulegar
skáldsögur handa börnum og ungl-
ingum.
Að látast og þykjast
Það er í stystu máli auðkenni
„raunsæislegra” bókmennta að þær
keppa umfram allt að veruleikalík-
ingu, ekki bara í vali, meðferð, úr-
lausn söguefnis, heldur einnig í máls-
meðferð og stílshætti. Sögur sem
þannig eru sagðar þykjast eða láta
eins og þær væru „sannar sögur”, og
lesandi tekur aðferð þeirra gilda að
því marki að látast eða þykjast trúa
sögunni á meðan hann er að lesa
hana. Hitt er væntanlega deginum
ljósara að slík „líking” með sögu og
veruleika segir ekki hót um þá „túlk-
un” veruleikans sem saga kann með
einu móti eða öðru að birta lesanda
sínum.
íslensk skáldsagnagerð þróast
undir sterkri raunsæishefð allt frá
öndverðu og fram á þennan dag. Það
er í rauninni ekki fyrr en með tilkomu
„módernisma” -í skáldsðgum á
sjöunda áratugnum að farið er að
vefengja að einhverju marki hina
„episku hefð” bókmenntanna. Og
varla ágreiningur um það að hámarki
og fullkomnun sinni nái hin epíska og
raunsæislega frásagnarlist í skáldsög-
um Halldórs Laxness á fjórða og
fimmta áratug aldarinnar.
Um hitt held ég að verði ekki
heldur deilt að einhverjar okkar
fremstu barnabækur eru skáldsögur
nokkurra höfunda sem fyrst koma
fram á fjórða áratugnum, einkum og
sér í lagi þeirra Stefáns Jónssonar,
Ragnheiðar Jónsdóttur, undir merkj-
um hinnar félagslegu og pólitísku,
róttæku og raunsæju bókmennta-
stefnu sem stundum er kennd við
„rauða penna”. En ekki er þar með
sagt að lesendur séu fúsir til að fallast
á það með Silju Aðalsteinsdóttur að
meginstefna eða beinlínis markmið
þessara bókmennta, þeirra sem máli
skipta og munu lifa, hafi verið „að
vekja verkafólk til vitundar um
niðurbælt afi sitt, segja því hvernig
sagan og þjóðfélagsþróunin hefði
farið með það og efla það til rétt-
mætrar uppreisnar gegn aldagamalli
kúgun”.
Það er að vísu ljóst að þessi og
önnur þvílík ummæli Silju Aðal-
steinsdóttur í bókinni ráðast af
skoðunum sem hún hefur á því hvað
sé réttnefnt og sannarlegt raunsæi í
skáldskap. Að þeim verður nánar
vikið í annarri grein, á morgun.