Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 7

ISBENDING
Bölvun eða blessun?
Benedikt Jdhannesson
eir sem reka fjölskyldufyrirtæki
skilja oft ekkert í því hvers
vegna þeir og þeirra fjölskyldur
séu í endalausum vandræðum með sín
fyrirtæki meðan öll önnur fyrirtæki
virðast ganga ágætlega. En þetta er
ekkert óvenjulegt, nær öll fjölskyldu-
fyrirtæki ganga einhvern tíma í gegnurn
mikla kreppu, stundum fjárhagslega en
oftartilfinningalega. Vandinn hvílireins
og mara á mörgum fjölskyldufyrir-
tækjum. Og þar sem ættartrénu verður
ekki breytt eru lausnirnar ekki alltaf
augljósar.
A árinu 2000 hafa rótgróin fjöl-
skyldufyrirtæki verið seld hér á landi
eftir að hafa verið áratugi í sömu
fjölskyldunni. Fyrir þessu er eflaust
engin ein ástæða. Verð kann að vera
hagstætt nú um stundir, en það er líka
svo að rekstur fjölskyldufyrirtækja er að
mörgu leyti öðruvísi en annarra
fyrirtækja. Líklega kemur fáum á óvart
að munur geti verið á fyrirtækjum eftir
eignarhaldi. Almælt er að í fyrirtæki sem
„enginn á“, lil dæmis ríkisfyrirtæki eða
sjálfseignarstofnanir, skorti þann aga
eða frumkvæði sem náist í fyrirtækjum
í einkaeign. Samkvæmt þeirri kenningu
ætti fyrirtæki að vera þeim mun betur
rekið sem það er nær eiganda sínum.
Þess vegna kemur það kannski á óvart
hve mörg vandamál fylgja fjölskyldu-
fyrirtækjum, þótt sjaldnast komi þau upp
á yfirborðið. Að lokum leiða erfið-
leikarnir samt oft til þess að fyrirtækin
og fjölskyldurnar lenda í vandræðum.
En hvers vegna skyldi þetta eignarhald
sem ætti samkvæmt eðlilegum kenn-
ingum að vera með því heppilegasta til
rekstrar svo oft valda erfiðleikum og er
greinilega í vöm?
Draumurinn
IBandaríkjunum er goðsögnin um
innflytjandann, sem kemur með tvær
hendur tómar, stofnar sitt fyrirtæki og
verður milljónamæringur, furðu lífseig.
Mannskepnan er eigingjörn svo ágirnd
og metnaður dregur menn áfram. Það
þarf annars konar einstakling til þess að
hefja eigin atvinnurekstur en þann sem
vill frekar vinna hjá öðrum. Hægt er að
fullyrða að stofnun fyrirtækis með eigin
fé henti ekki vel þeim sem eru tauga-
trekktir að eðlisfari.
Sá sem ætlar að stofna fyrirtæki þarf
hugmynd og að geta hrint henni í
framkvæmd. Til þess þarf þekkingu, en
oftar en ekki fjármagn. Þetta skýrir hvers
vegna fjölskyldufyrirtækin vaxa oftast
hægt. Frumkvöðullinn getur leitað til
annarra um að fjármagna hugmyndina
með hlutafé, en þá hefur hann valið aðra
leið. Til þess að búa til fjármagn verður
eigandinn að vinna hörðum höndum,
langan vinnudag og taka lítið frí, auk
þess sem hann getur lítið tekið út úr
fyrirtækinu. Þetta hefurekki sérstaklega
upplífgandi áhrif á fjölskyldulífið ef
eigandinn er einn að. Stundum eru bæði
hjón á kafi í rekstrinum og börnin látin
taka til hendinni um leið og þau geta.
Þetta getur orðið til þess urn leið og aðrir
koma til starfa að til eru tvenns konar
starfsmenn, „venjulegir" og fjölskyldan.
Það er ekki víst að þessi flokkun hafi
góð áhrif á vinnugleðina. Almennir
starfsmenn þora kannski ekki að koma
með sama hætti fram við ættingja
eigandans og þeir gera við aðra á
vinnustaðnum.
Þó stofnandinn gæti sín oft vel í
upphafi og tekur ekki peninga út úr
fyrirtækinu, þá er ekki óvenjulegt að
þegar betur fer að ganga fari að gæta
ákveðins „hóglífis" í rekstrinum.
Eigandinn fer að láta fyrirtækið greiða
fyrir sig ýmsa neyslu, til dæmis bifreiðar,
ferðalög og laxveiðar. Stundum eru
þessar sporslur skattalegs eðlis, þ.e.
fyrirtækið og eigandinn njóta bæði
ákveðins hagræðis af slíku fyrirkomu-
lagi. Þetta skaðar í sjálfu sér ekki fyrir-
tækið meðan laun greidd með þessum
hætti verða ekki óeðlilega há. Hættan
vex ef lúxusinn kemur ofan á eðlileg
laun eigandans. Samt er það ekki
algengt að eyðsla stofnanda ríði góðu
fyrirtæki að fitllu.
Miklu verra er þegar fyrirtæki vex
eigandanum yfir höfuð. Meðan
stofnandinn getur sjálfur fylgst með
hverju smáatriði í rekstrinum þarf hann
ekki að óttast svo fremi að hann hafi
hæfileika til stjórnunar á annað borð.
Dómgreind stofnendanna er oft ekki jafn
góð og greind þeirra, þeir ol'meta sjálfa
sig og vantreysta starfsmönnum. Það
skref er stórt að fela öðrum verkefni sem
þeir bera algera ábyrgð á og vinna ekki
el'tir forskrift. Mörgum frumkvöðlinum
veitist nær ómögulegt að stíga slíkt
skref. A þessu stigi málsins fer hann að
kalla á börn sín til stjórnunar. Ef ábyrgð
á að færasl til þá telur stofnandinn betra
að hún haldist innan fjölskyldunnar.
Þessi hugsun er ekki alvitlaus.
Börnin eiga að erfa fyrirtækið og er ekki
rétt að þau beri hluta af ábyrgðinni? Hér
koma ýmis sjónarmið upp. Sá sem er af
eignalausum foreldrum er óháður,
meðan hinn sem á að erfa stórfyrirtæki
er eins og krónprins sem ekki getur
skorið á naflastrenginn og orðið kokkur
eða listmálari ef hugur hans stefnir til
þess. Þó er krónprinsinn í betri aðstöðu
en barn eigandans. Hann er þó bara einn
sem erfir ríkið, hversu mörg sem
systkinin kunna að vera. Fátítt er að
frumkvöðlar sýni þá tillitssemi að skilja
bara eftir eitt barn.
Martröðin
yrsti vandi þess sem byrjar að vinna
í fjölskyldufyrirtækinu er að honum
finnst að hann sé ekki sjálfs síns herra.
Hann sé dreginn inn í hringiðu sem hann
kærir sig ekkert um. Auðvitað gæti hann
sagt nei, en hann er nú einu sinni
eigandi, annað hvort nú þegar eða í
náinni framtíð. Svo vilja menn
væntanlega síður neita foreldrum sínum
unt greiða, jafnvel þótt hann sé af þeirri
stærðargráðu að fórna öðrunt
tækifærum. Fómin er líka kannski ekki
eins stór og mönnum gæti virst. Mörg
böm feta í fótspor foreldranna, og verða
læknar, sjómenn eða þingmenn, þótt
engar eignir reki þá til þess. Frá
sjónarhóli stofnandans er þetta
snilldarleikur, hann er að venja barnið
við nteðan hann getur enn leiðbeint því.
Dærni eru um að uppeldi af þessu
tagi gangi vel upp. Rockefellerfeðgarnir
voru tveir stórjöfrar í olíuveldi föðurins
og fimm synir þess yngra hafa orðið
áhrifamenn í krafti eigin getu, en eflaust
með hjálp ættarnafnsins. í fjórðu
kynslóð fjölskyldunnar eru margir sem
hafa náð langt í viðskiptum eða
stjórnmálum. Aðrar útgáfur eru til í
þekktum ættum. Henry Ford eldri vildi
gera mann úr syni sínum Edsel, en
fannst svo lítið til hans koma þegar allt
kom til alls. Sonurinn kiknaði á
endanum undan álaginu og dó langt unt
aldur fram. Það var svo sonarsonurinn,
Henry yngri, sem tók við fyrirtækinu.
Enn þann dag í dag er afkomandi gamla
mannsins við stjórnvölinn í fyrirtækinu.
Aður var að því vikið að erfitt getur
verið að skipta einu fyrirtæki milli
margra barna. Þau geta örugglega ekki
öll stjórnað því samtímis. Katharine
Graham var dóttir útgefanda stór-
blaðsins Washington Post. Hún sýndi
ein fimm bama áhuga á útgáfunni og
svo fór að faðir hennar lét hana og rnann
hennar fá blaðið allt, en greiddi reyndar
systkinum hennar hlut sem virtist álíka