Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 26

ISBENDING
Englendingur gat á þessum tíma keypt
vörur hvaðanæva úr heiminum án
hindrana og ferðast um heiminn á 80
dögum. Forréttindi herraþjóðar kynni
einhver að segja, en samt er ljóst að þetta
frelsi náði til æ fleiri nýlenduþegna
þegar kom fram á tuttugustu öldina.
Hagfræði nýlendna
Samkvæmt klassískum hagfræði-
kenningum er það mikill akkur fyrir
fátækt land að tengjast auðugri
efnahagsheild. En tjármagn mun þá leita
frá því landi sem telst fjármagnsríkara
til þess sem það skortir. Þessi straumur
fjárfestinga mun halda áfram þar til
jöfnuði er náð í launum og lífskjörum.
Dæmi um þessa samleitni eru mýmörg.
Á seinni árum mætti nefna. þýðingu
NAFTA fyrir Mexíkó eða ESB fyrir
Spán. Þó að margt illt megi segja um
nýlendustefnuna, að þá var það þetta
sem gerðist í aðalatriðum. En áhrif
nýlendustefnunnar voru einnig önnur og
dýpri. Hagvöxtur ræðst að töluverðu
leyti af stofnanaumhverfi í viðkomandi
ríki, s.s. hvort eignarréttur og mann-
réttindi eru virt, deilumál eru leyst fyrir
hlutlausum dómi, stjórnmálaóvissa er
innan þolanlegra marka og að almennur
stöðugleiki ríki í hagkerfinu, s.s. verð-
stöðugleiki.
Stofnanir flestra V-Evrópuríkja
uppfylla þessi skilyrði og það á drjúgan
þátt í velgengni þeirra. Nýlendustefna
þessara ríkja fólst einnig að stórum hluta
í því að þröngva þessum sömu stofn-
unum upp á nýlendurnar. Það vakti oft
andúð innfæddra, en frá sjónarhóli
hagvaxtar og efnalegrar velmegunar var
þessi stofnannarammi nauðsynlegur.
Slíkir stofnannaflutn-
ingar eru ekki nýir í
sögunni heldur fylgja
ávallt heimsveldum.
Má þar t.d. nefna Róm-
arveldi eða landvinn-
inga Napóleons
Evrópu sem urðu til
þess að lög og dóm-
stólar voru endurbættir
og samræmdir um
álfuna alla. Einnig eru
mörg dæmi þess að
þjóðir hafi tekið upp
stofnanir sjálfviljugar,
eins þegar S-Kórea
innleiddi lýðræði eða
þegar Evrópuríki sam-
einuðust undir merkj-
um ESB. En hvort sem
stofnanaflutningurinn er al' fúsum og
frjálsum vilja eða nauðung skiptir ekki
öllu máli ef stofnanirnar skila sínu verki.
Vandamál frelsis
ftir seinna stríð fengu nýlendur
Vesturveldanna sjálfstæði. Feiki-
mikil landflæmi með fjölda fólks af
ólíkum uppruna voru hlutuð í sundur.
Þegar þá var komið sögu var nýlendu-
stefnan orðin úrkast í pólitískri umræðu
og átti sér formælendur fáa. Margir á
Vesturlöndum sáu hana sem hreinrækt-
aða kynþáttakúgun og arðrán, en öðrum
blöskraði sá kostnaður sem halda uppi
stjórnkerfi og innviðum í fjarlægum
heimshlutum. En þrátt fyrir að einstaka
menn og verslunarfélög hafi hagnast af
nýlendunum var kostnaður ríkisins
býsna mikill og áhrifin á hinn almenna
Vesturlandabúa líklega neikvæð.
Innfæddir nýlendubúar óskuðu sér hins
vegar einskis fremur en losna undan
ásælni útlendinga og innrás framandi
menningar. Fyrstu áratugina eftir að
nýlendustefnan leið undir lok, voru hin
nýfrjálsu lönd rnjög upptekin við að
reyna að öðlast „efnahagslegt sjálf-
stæði“ í þeim skilningi að eyða áhrifum
útlendinga á efnahagslíf þeirra. Það var
unnið með þjóðnýtingu og höftum. Þessi
stefnubreyting, frá alþjóðavæðingu til
einangrunar, reyndist síðan dýrkeypt.
Margar nýlendur vildu varðveita
vestrænt slofnanaumhverfi eftir að
sjálfstæði var fengið og sumum, eins og
t.d. Indlandi, hefur heppnast það að
einhverju leyti. En hjá ilestum ríkjum
hrundu stofnanir nýlendutímans, góðar
sem vondar, eða urðu óvirkar eftir að
nýlenduherrarnir fóru. Afleiðingarnar
urðu kyrr eða jafnvel versnandi kjör
þessara nýfrjálsu landa og sívaxandi gjá
á milli ríkra og fátækra ríkja sem nú
stingur í augu. Hins vegar hefur þessi
stofnanaþáttur nýlendustefnunar verið
endurvakinn á síðustu 10-20 árum undir
leiðsögn alþjóðlegra lánasjóða, s.s.
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins eða
Heimsbankans. Mörg þróunarlönd tóku
mikið af lánum á fyrstu árum sjálfstæðis
og þegar hagvöxtur lét á sér standa varð
greiðslubyrðin þung. Vegna þessa
misstu mörg rfki sitt fjárhagslega
sjálfstæði í hendur lánastofnana sem
gerðu kröfur um stofnanaumbætur að
skilyrði fyrir lánveitingum. Kröfurnar
gátu oft verið mjög víðtækar, allt frá
markmiðum í ríkisútgjöldum til mann-
réttinda og umhverfismála. Þannig hefur
þjóðréttarlegu forræði verið fórnað fyrir
lánafyrirgreiðslu og von um hagvöxt og
margar af gömlu nýlendustofnununum
hafa komið til baka. Stofnanaflulningar
eru einnig orðnir að tískuorði meðal
hagfræðinga. Margir vilja útskýra hæga
framþróun fyrrum Austantjaldsríkja
með því að frjálsir markaðir geti ekki
skilað sínu án stofnanaramma til þess
bera viðskiptin uppi.
Sumir mundu ef til vill segja að
sagan sé komin í hring og það er
vissulega skoðun þeirra Vesturlandabúa
sem mótmæla við alþjóðlega viðskipta-
fundi og hafa uppi gömlu góðu slag-
orðin auk þess að henda grjóti. En í raun
er þetta aðeins viðurkenning á gömlum
góðum hagfræðisannindum sem
gleymdust í heimskreppunni miklu eða
hurfu í skuggann fyrir kynþáttahyggju
nýlendustefnunar.
ísland sem nýlenda
að eru ekki nema um 20 ár síðan að
íslandssaga Jónasar frá Hriflu var
aflögð sem kennslubók hérlendis. Sú
bók lagði ntikla áherslu á íslenska
þjóðernisstefnu og gagnrýni á Dani sem
nálgaðist hatur. Það er þó vart svo að
skilja að íslenska þjóðin hafi þurft
mikillar brýningar við. Einn fyrsti
hagfræðingur landsins, Arnljótur
Ólafsson, kvartaði yfir því í Auðfrœði
sinni (1880) að íslendingar hugsi mun
meira um þjóðfrelsi en einstaklings-og
viðskiptafrelsi. íslendingar leggja einnig
mikið upp úr sinni stofnanalegu fortíð,
en samt er það staðreynd að flestar þær
stofnanir sem settar voru hérlendis upp
um og kringum sjálfstæði höfðu danska
fyrirmynd. Þetta voru að mörgu leyti
góðar fyrirmy ndir, því fáar þjóðir leggja
eins mikla áherslu á lýðræði og gagnsæi
í ríkisrekstri og Danir. Yfirráð Dana
hérlendis höfðu vita-
skuld nokkrar skugga-
hliðar. Til að mynda
þótti landsmönnum
sem herraþjóðin liti
niður á þá og léti þá
ekki njóta sannmælis.
En samt er ljóst að
Danmörk hafði upp á
margt að bjóða fyrir að
bjóða fyrir Islendinga
sem voru þá fátæk og
vanþróuð þjóð. Löndin
tvö voru í myntbanda-
lagi og hér starfaði
danskur fjárfestinga-
banki, íslandsbanki.
Ennfremur komu
hingað til lands margir
Danir sem fluttu með
sér þekkingu og stofnuðu iðngreinar og
fyrirtæki, s.s. apótek, kvikmyndahús,
bakarí og ölgerðir svo eitthvað sé nefnt.
Þetta féll þó allt innan þeirrar
fríverslunarstefnu sem landsmenn erfðu
frá Dönum og ríkti hérlendis á fyrstu
þremur áratugum tuttugustu aldar. Það
breyttist þó alll með kreppunni miklu
sem hófst árið 1929 og ruddi braut fyrir
haftastefnu og efnahagslega ein-
angrunarhyggju. Áðurnefndur Jónas
Vöxtur landsframleiðslu á mann í Afríku (blá lína) og
V-Evrópu (rauð lína) - árið 1950 er stillt á 100.
26