Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 14

V
ISBENDING
lag tífaldast á tæpum 20 árum frá því í
janúar-mars 1939, og af virði höfuð-
stóls, sem lánaður var í árslok 1938 var
aðeins tíundi hlutinn eftir. Meðal
annarra þjóða, sem náð hefðu svipuðu
tekjustigi og íslendingar, þætti eðlilegt
að til lengri tíma litið skilaði hagvöxtur
sér í ca. 3% kjarabólum til launþega
árlega að meðaltali, sem er hreint ekki
svo lítið þegar þess er gætt að það þýðir
að hver kynslóð tvöfaldar hag sinn á 30
ára tímabili. En þessir samningar
enduðu með 16% kauphækkun, og
fullum vísitölubótum, sem reiknaðar
skyldu út ársfjórðungslega. Það þurfti
engan speking til að sjá hvernig þetta
færi. Allir meginsprettir íslensku
verðbólgunnar hafa verið bornir uppi af
grunnkaupshækkunum, sem eru hærri
en víðast eru dæmi til, og ákvæðum
verðlagsuppbóta, sem skrúfað hafa upp
kaupgjald og verðlag af sjálfvirku afli.
Það ætlunarverk „kjarabótamanna” að
velta sitjandi ríkisstjórn úr sessi tókst á
árinu 1956, en um leið urðu þeir sjálfir
sem aðilar að nýrri ríkisstjórn að glíma
við þann verðbólgudraug, sem þeir
höfðu vakið upp og þrátt fyrir gott árferði
urðu þeir að lokum undir í þeirri glímu
þremur árum síðar.
Ekki verður sagt að vinstri menn hafi
lært af þessum óförum: 20 árum síðar
endurtóku þeir sama leikinn með
svonefndum „Sólstöðusamningum" og
urðu svo að glíma við eigin uppvakning
í ríkisstjórnum sem stóðu stutt við í
stjórnarráðinu og féllu hver um aðra
þvera við lítinn orðstír, næstu ár á eftir.
Dr. Benjamín safnar liði
að má hins vegar segja að með
þessari grein hófst mín eigin glíma
við verðbólgudrauginn og stóð
áratugum saman. Of snemmt er að fagna
fullnaðarsigri þótt kauði hafi haft hægt
um sig um sinn. Starfsævi mín síðan
hefur samt að talsverðu leyti farið f að
efla eigin þekkingu á uppruna og atferli
fyrirbærisins og að kynna þær aðferðir
sem líklegastar eru til að duga til að
koma því fyrir kattarnef eða að minnsta
kosti að draga eftir megni úr þeim
óskunda, sem mannlegu samfélagi getur
stafað af ófétinu.
Þessi blaðagrein opnaði ýmsar dyr
þótt hún lokaði öðrum. Dr. Benjamín
dustaði rykið af starfsumsókn minni og
kvaddi mig til starfa í bankanum
síðsumars 1955.
Benjamín var að safna um sig liði
hagfræðinga og hagfróðra til þess að
styrkja þann fræðilega grunn, sem unnt
væri að byggja á næst, þegar yrði lag
fyrir skynsamlega hagstjórn. Sjálfur var
Benjamín ekki afskiptasamur um
þennan hluta starfsemi bankans; hafði
nóg að gera sem ráðunautur ríkis-
stjórnarinnar og útvegunarmaður um
erlend lán til stórfelldra framkvæmda,
sem ríkisstjórnin vildi beita sér fyrir.
Nánasti yfirmaður minn var Torfi
Asgeirsson, hagfræðingur. Eg tók til
óspilltra málanna við að kynna mér og
hugsa í gegn þjóðhagsreikningakerfið,
sem þá var verið að byggja upp frá
grunni. Þessi starfsemi efldist rnjög á
næstu árum og færðist yfir í Efnahags-
stofnun, þegar henni var komið á fót
1962, síðan yfir í Framkvæmdastofnun
og loks yfir í Þjóðhagsstofnun.
Ritsmíðar
veimur árum síðar fékk ég tveggja
ára NATO-styrk til náms í
Cambridge. Að loknu almennu hag-
fræðinámi á fyrra árinu varð höfuð-
viðfangsefni mitt skilgreining á
samhenginu milli kjarabaráttu, hag-
vaxtar og verðbólgu, sem seinna birtist
sem sérrit í 7. hefti tímaritsins Úr
þjóðarbúskapnum í febrúar 1960, sem
Framkvæmdabankinn gaf út. Þarna
kom hugtak hagvaxtar fyrst fyrir
almenningssjónir á íslandi. Það má
segja að flest ritverk mín síðan, að
undanskildum yfirlitsgreinum um hag
þjóðarbúskaparins og einstakra greina
hans, og fræðilegum greinum um
auðlindaskatt, hafi með einum eða
öðrum hætti tengst viðfangsel'ni
þessarar ritsmíðar um verðbólgu. Ég
nefni af handahófi Verðtrygging
fjármagns á Islandi (1978),
Vaxtastefna og peningalegur
sparnaður í verðbólguþróun (1979),
Efnahagsjafnvœgi, verðbólga og
þjóðfélagsgerð (1982), Eðli vaxta og
hlutverkþeirra í efnahagslífinu (1985),
Ahrif verðtryggingar lánsfjár á
skuldabyrði heimila (1995).
Auðlindaskatturinn
nnað meginviðfangsefni mitt í
fræðunum er áhrif og hlutverk
auðlindaskatts í hagkerfi eins og
Islendinga, þar sem auðlindirnar eru í
sameign þjóðarinnar og ein tegund
framleiðsluvöru stendur undir megninu
af útflulningi. Fyrst hreyfði ég hug-
myndum í þessa veru í janúar 1962 á
ráðstefnu Frjálsrar menningar um
sjálfstæði íslands og þátttöku í eí'na-
hagsbandalögum. Ég held að enginn
viðstaddra hafi skilið hvað ég var að
fara, sent varla var von. Nánar útfærði
ég þetta 1975 í grein í Fjármálatíð-
indum, sem bar nafnið, Auðlindaskatt-
ur, iðnþróun og efnahagsleg framtíð
Islands og á norrænu hagfræðingamóti
sama ár flutti ég um þetta fyrirlestur, sem
birtist í fylgiriti Fjármálatíðinda sama ár:
Udnyttelse afdefrie naturresourcer og
deres beskatning: Studie over det
islandske fiskeri.
Eftir nefndarálit auðlindanefndar nú
í haust má segja að brýnt sé orðið að taka
pólitíska afstöðu til þessa máls. Það er
eins í hagfræðinni og víðast annars staðar
að dropinn holar steininn.
Meðgöngutími hugmynda
Ikjölfar dvalarinnar í Cambridge lá
leiðin til OEEC í París, en þar átti að
vera samankomin einhver mesta
sérfræðiþekking á sviði þjóðhags-
reikninga. Ég sótti því um ráðgjafarstarf
þar og fékk. Þar hitti ég gamla
samstarfsmenn og kunningja, Einar
Benediktsson og Níels P. Sigurðsson,
Hans G. Andersen sendiherra í OEEC
og NATO og Agnar Klemens Jónsson
sendiherraí Frakklandi. Einari Ben. hafði
ég sagt frá ritgerðinni um kjarabaráttu,
verðbólgu og hagvöxt og hann var
mættur á brautarpallinum í París sem
öryggisvörður til að passa uppá að
ritgerðin færi ekki forgörðum fyrir neina
slysni, heldur mætti á þrykk út ganga á
Fróni í fyllingu tímans og verða til að
leysa verðbólguvandann! Eins og ungum
mönnum er títt héldurn við að nóg væri
að skilgreina vandann og sýna fram á
lausnir. Lítt grunaði okkur að þetta yrði
tveggja til þriggja áratuga barátta fyrir
skynsamlegri hagstjórn, sem ætti eftir að
komast á í mörgum áföngum eftir rnargs
konar þrengingar og áföll: Fyrst
verðtrygging fjárskuldbindinga, þá
raunvextir með verðbótaþælli, afnám
vísitölubóta á laun og loks þjóðarsátt um
stöðugleika verðlags og gjaldmiðils með
vaxandi kaupmætti. Ritgerðin átti
kannski sinn þátt í því að á 20-30 árum
síuðust þessar hugmyndir inn hjá þeim
sem á baráltuvettvanginum stóðu, og
ákváðu loksins, með þjóðarsátlinni 1990,
að skipa Islandi í hóp með þeint þjóðum,
sem stjórna kjaramálum sínum með
skynsamlegum hætti og uppskera með
stöðugleika í hagkerfinu, jöfnum hag-
vexli ár frá ári, og samfara því auknunt
kaupmætli launþega.
14