Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 39

I^gUdórsso,
Einn firægasti atvinnurekandi landsins
íyrr og síðar var Oskar Halldórsson,
írægur síldarspekúlant, og kom þó
víða við í atvinnurekstri sínum, stundum
milljónari, stundum örsnauður, stundum
gjaldþrota. En hann reis alltaf upp aftur.
Nóbelsskáldið nýtti sér drætti úr ferli hans
sem uppistöðu í Islands-Bersa, aðalpersón-
una í Guðsgjafaþulu sinni. En löngu áður
var hann orðinn tákn um áhrifamátt og
hverfulleika síldarinnar og hefur haldið
áfram að vera það síðan.
Oskar var fæddur 17. júní 1893 á Akranesi.
Hann var snemma bráðger. Strax eftir
ferminguna kemur hann sér í skóla á
Hvanneyri og er orðinn búfræðingur 15 ára
gamall. En hann vill kynna sér búskapar-
háttu annarra þjóða sem löngum hafa stað-
ið íslendingum framar. Hann ræður sig í
vinnumennsku á bóndabæ á Amager, er
vísað til sængur f útihúsi næst svínastíunni
og er vakinn til vinnu í dagrenningu. Þama
kvaðst hann síðar hafa lært stundvísi og að
vakna til vinnu um leið og fuglamir.
Heimkominn brjótast út þeir kraftar sem
einkenna Öskar alla tfð: áræði, útsjónar-
semi, hikleysi, flýtir, orka og dugnaður.
Honum datt f hug að nýta jarðhitann og
setur upp fyrsta ylræktarbúið að Reykjum í
o
Mosfellssveit. Þetta gekk að óskum í eitt til
tvö ár en honum fannst Iftið við að vera á
löngum vetrum. Áður en nokkur vissi af
var hann kominn á kaf í hrossaprang og
seldi hrossin til útlanda. Svo skall heims-
styrjöldin fyrri á og afurðaverð þaut upp.
Hann stundaði lifrabræðslu sem hann fór
með norður á Siglufjörð 1917 og kemur þar
undir sig fótunum. Tveimur ámm síðar var
hann byrjaður að verka síld á eigin vegum.
Milljónadraumurinn varð þó ekki að veru-
leika þar sem verðfall og „krakkið mikla“
setti strik í reikninginn. En Óskar var einn
þeirra manna sem em fæddir sigurvegarar.
Þótt sfldin væri alla tíð innsti kjaminn í
rekstri hans fer því þó fjarri að hugur hans
væri bundinn þeirri duttlungaskepnu einni.
Á ferð í viðskiptaerindum til Evrópu í
stríðslok sá hann að bandamenn höfðu not-
að steinnökkva og steinker til að koma upp
skyndibryggjum fyrir sig í innrásinni í
Normandí. Hann brá við skjótt og áður en
nokkur vissi af hafði Óskar keypt öll þau
ker sem hægt var að losa frá ströndinni og
seldi til hafnargerðar um öll Norðurlönd,
auk þess sem nokkur þeirra fóm f hafskipa-
bryggjur f Keflavík, Hafharfirði og á Skaga-
strönd. Með síldarútgerðinni gerði hann út
á þorskveiðar á Suður- og Norðurlandi.
Hann kom upp hafskipabryggju og hafnar-
garði f Keflavík 1932 og kostaði til 250 þús-
Glímdi oft um fremd og fé
fann og missti gróðann,
fjórum sinnum féll á hné,
en fimmtu lotu stóð hann.
Sagt er að Óskari hafi þótt vænt um þessa vísu
og goldið höfundi viskíkassa í skáldalaun
und krónum. Hann og félög sem hann stóð
fyrir gerðu um tfma út sjö fiskiskip. Hann
stundaði um tfma útgerð við Grænland og
kom þar upp útgerðarhúsi 1936 og var jafn-
vel með ráðagerðir um að flytjast þangað.
Þegar Óskar var fimmtugur barst honurn
þessi vísa frá Sigurði Þórðarsyni frá Lauga-
bóli sem lengi hafði verið honum samtíða á
Siglufirði:
Samband íslenskra samvinnufélaga
var stofhað 1906. Aratugina á undan
höfðu íslenskir bændur verið að
reyna að brjótast undan dönsku eða hálf-
dönsku kaupmannavaldi með því að bind-
ast samtökum um inn- og útflutning. Oftast
var nokkur losarabragur á þessum samtök-
um og flest byrjuðu þau sem hrein pöntun-
arfélög. Nú var reynt að samræma lög þeirra
og uppbyggingu og grunnur lagður að sam-
eiginlegri inn- og útflutningsstarfsemi.
Upphaflegur tilgangur flestra félagsmanna
var eingöngu sá að ná hagkvæmari verslun-
arkjörum en þá var unnt við skilyrði einok-
unar eða fákeppni. En framámenn sam-
vinnuhreyfingarinnar voru hugsjónamenn.
Árið 1917 sagði í Tímariti íslenskra sam-
vinnukaupfélaga: „Stjóni sambandskaupfé-
laganna þarf að flytjast til Reykjavíkur og
efna þar til voldugrar heildsölu fyrir allt
landið og þá mundi þess ekki langt að bíða
að takmarkinu yrði náð, því takmarki að
mestöll verslun Islendinga verði í höndum
samvinnufélaganna.11
Smám saman óx Sambandinu fiskur um
hrygg en þó aldrei eins og þegar Framsókn-
arflokkurinn fékk aukin ítök í stjóm lands-
ins og einkum eftir að hann gat mótað við-
rfkisvaldsins við heimskreppunni
eftir 1930. Var einkum til þess beitt höfða-
tölureglunni og ákvæðum um gjaldeyrisskil.
Samkvæmt höfðatölureglunni átti SlS rétt
á 23% hlutdeild í innflutningi 1935. Árið
1936 var SÍS-hluturinn orðinn 31%, 1937
36% og árið eftir 38%! Varðandi gjaldeyris-
skilin fékk SÍS undanþágu til að ráðstafa
andvirði íslenskra afurða, sem það seldi er-
lendis til greiðslu á innflutningsvörum sín-
um og áföllnum kostnaði á þær, án milli-
göngu bankanna. Var þetta geysilegt hag-
ræði umfram einkaframtakið sem varð að
kría hverja smáupphæð út úr Gjaldeyris-
neíhd.
Að loknu stríði fékk SIS svo stjómanda sem
kunni að hagnýta sér þá yfirburði sem hafta-
kerfið og ffamkvæmd þess gaf samvinnu-
hreyfingunni, og þá ekki síður þá möguleika
sem stöðug verðbólga skapaði með því að
vextir urðu neikvæðir og höfuðstóll gufaði
upp á stuttum tíma.
Vilhjálmur Þór hætti í skóla 12 ára gamall
til þess að gerast sendill hjá KEA. Hann var
orðinn kaupfélagsstjóri þess 23 ára. Hann
var bankastjóri Landsbankans 1940-42, ut-
anríkis' og atvinnumálaráðherra í utan-
þingsstjóm Bjöms Þórðarsonar 1942-44, en
tók þá aftur við bankastjórastarfi til ársins
1946 þegar hann varð forstjóri Sambands-
ins. Á örskömmum tíma gjörbreytti hann
ásýnd fyrirtækisins og innviðum. Hann var
skjótur til ákvarðana og hafði bæði fjár-
magn og vald á bak við sig. Vilhjálmur sá að
olía myndi koma f stað kola sem hita- og
orkugjafi. Hann stofhaði Olíufélagið og lét
útgerðarmenn hafa meirihluta í fyrstu stjóm
þess og keypti olíustöðina í Hvalfirði af
Sölunefiid vamarliðseigna í félagi við Hval
hf. Eftir árið var Olíufélagið komið með
þriðjung af olíuviðskiptum í landinu og
komst fljótlega upp f 40%. Árið 1946 stofn-
aði Vilhjálmur Þór Samvinnutryggingar og
fór eins að. Hafði samstarf við ýmsa aðila
utan samvinnuhreyfingarinnar til að koma
fyrirtækinu á laggimar. Innan örfárra ára
vom þetta orðin stærstu fýrirtæki á landinu
í sinni grein.
Á sama tíma var skipadeildin stofnuð og
átti innan fimm ára þrjú skip. Árið 1951 vpu
Iceland Seafood stofnað í Bandarfkjturum
til að annast fisksölu fyrir Sambartdið og
mynda gmndvöll fyrir fiskvinnslu og útgerð
á vegum kaupfélaganna. Sambandið var á
góðri leið með að verða fullkomið ríki f rík-
inu en liðaðist f sundur þegar það gat ekki
staðist verslunárfrelsi, verðtryggingu og
raunve^ti. Sumt af því lifir enn, þó í allt
öðrti rekstrarfonni.
m
m
39