Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 36

aratugurinn
- Vonir vakna
hans. Hitaveita var svo lögð í stóran
hluta bæjgrins á stríðsárunum, en ekki í
allan bæinn fyrr en á sjöunda áratugnum.
Þriðji/áratuginn var erfiður útgerð og
landbúnaði. Það kom niður á bönkun-
um, ekki sfst Islandsbanka. Snemma árs
1930 hríðféllu hlutabréf bankans á verð-
bréfamarkaði í Kaupmannahöfn. Upp
úr því barst út sá orðrómur f Reykjavfk
að bankinn rambaði á barmi gjaldþrots.
Þá héldu margir í bankann til þess að
taka út innstæður sfnar. Bankastjórnin
fór þess á leit við stjórnvöld að ábyrgð-
ust skuldbindingar Íslandsbanka, en
innlán í Landsbankanum voru tryggð
með ríkisábyrgð, samkvæmt lögum frá
1928. Alyktunartillaga þessa efnis hlaut
ekki meirihlutafylgi á alþingi og var
bankanum þá lokað. Á rústum hans var
Otvegsbankinn stofnaður 1930, en þar
varð ríkið stærsti hluthafinn. Olafur
Björnsson prófessor, sem ritaði sögu ís-
landsbanka, taldi að bankalöggjöfin frá
1928 hefði skipt sköpum um endalok
hans, en samkvæmt henni færðist seðla-
útgáfa frá íslandsbanka til Landsbank-
ans. Telur Ólafur Landsbankann hafa
misbeitt seðlaútgáfuvaldi sínu á kostnað
keppinautar síns. Hann segir lokun ís-
landsbanka sennilega mestu fjármála'
mistök hér á landi frá því að Islendingar
öðluðust forræði yfir fjármálum sfnum.
Það eru ekki lítil orð þegar horft er á
ýmis önnur fjármálamistök sem hér hafa
verið gerð.
Undir lok áratugarins hóf útvarpið út-
sendingar og þjóðin hlustaði af athygli
á þennan nýja miðil sem alla tíð hefur
einkennst af mjög metnaðarfullri dag-
skrá, svo metnaðarfullri að strax í upp-
hafi var kvartað yfir hvað hún væri
leiðinleg. Utvarpið hefði sennilega
mátt taka Jóhannes Jósefsson til fyrir-
miyndar sem opnaði Hótel Borg sama ár
1930, sem var með stærstu húsum borg-
arinnar. Jóhannes hefur sennilega verið
einn sá fyrsti á íslandi sem bar eitthvað
skynbragð^ á þjónustustjórnun því að á
hverju borði hafði hann lagt miða með
ávarpi til gestá þar sem hann bað þá um
að segja sér ef þeir væru ekki ánægðir.
Ásamt Hótel Borg vörtr Café Rosenberg
og Hótel Hekla vinsælustu skemmti-
staðirnir, þar sem landinn dillaði sér við
lifandi tónlist. Hótel Borg hefur álla tfð
síðan haft veglegan sess í skemmtanalífi\
Reykjavfkurborgar.
Þriðji áratugurinn einkenndist af upp-
byggingu byggðar og menningar.
Reykjavíkurborg byggðist hratt upp á
þessum árum, þar sem ungt fólk sótti
menntun og skemmtun, menningin
blómstraði.
Þriðji áratugurinn var eitt mesta
hagvaxtarskeið í sögu þjóðarinn-
ar þvf yfir tíu ára tímabil, frá
1920 til 1930 var hagvöxtur (verg
landsframleiðsla) 5,9% á mann á ári
hverju að meðaltali.
Eftir strfð streymdi gjaldeyrir úr landi. I
fyrstu var brugðist við með innflutn-
ingshindrunum, en þegar það dugði
ekki til var gengið fellt á miðju ári
1922. Þar með varð skilnaður með ís-
lensku og dönsku krónunni. Á þessum
árum fylgdu mörg Evrópuríki harðri
peningastefnu með það að markmiði að
tengja gjaldmiðla sfna aftur gulli. I apríl
1925 gengi sterlingspundsins fest miðað
við gull á sama gengi og fyrir strfð.
Stefna íhaldsflokksins 1924-1927 var í
ætt við þetta. Stjórnin beitti aðhaldi í
ríkisfjármálum og lagði áherslu á
stöðugt verðlag. Gengi krónunnar stór-
hækkaði 1924 og fram á haust 1925,
þegar það var fest. Gengi hélst síðan
nær óbreytt gagnvart sterlingspundi
fram til 1939. Á þessum árum fór verð-
lag lækkandi hér á landi. Fyrirtæki
kvörtuðu undan hágenginu, en hlut-
fallslegt verðlag (raungengi) miðað við
Bretland og Bandaríkin hélst tiltölulega
stöðugt allt til seinni heimstyrjaldar. Til
safnað nægu hlutafé til áð hefja fram-
kvæmdir, undir lok fyrra stríðs og 1926,
en í bæði skiptin varð (andstaða ís-
lenskra stjórnvalda á endánum til þess
að ekkert varð úr. Það var\þó ekki svo
að stjórnvöld styddu ekki við bakið á
mönnum á þessum tíma. Arið 1925
samþykkti Alþingi að leyfa frjálsan inn-
flutning á olíuvörum og f kjölfarið var
Landsverslunin lögð niður. Sóstalistinn
Héðinn Valdimarsson var í forystu fyrir
Landsverslunina og var mikill talspað-
ur ríkisverslunar. Hann stofnaði fyrir-
tækið Olíuverslun Islands hf. árið 1927
ásamt öðrum, þar á meðal starfandi fjáiy
málaráðherra. Olíuverslun Islands
keypti síðan eignir Landsverslunarinnar
og hóf innflutning á olíuvörum. Það má
segja að þetta hafi verið fyrsta einka-
væðing á íslandi og um leið fyrsta
,,einkavinavæðingin“.
Árið 1921 var Elliðaárvirkjun vígð og
rafveita tók til starfa í Reykjavík. Áður
var rafveita á Seyðisfirði. Rafmagnið var
í fyrstu einkum notað til lýsingar en áður
hafði gas verið notað en það var lagt f
pfpum um Reykjavfk árið 1910. Heitt
vatn var leitt í Austurbæjarskólann árið
1930, en á næstu árum var hitaveita lögð
f Landspítalann og nokkur hús í nágrenni
voru þeir sem höfðu stórtækar áætlanir.
Einn þeirra var Einar Benediktsson sem
hafði miklar fyrirætlanir um virkjun
fossa fyrir stóriðju á íslandi. Lengst
komust áætlanir um virkjun Þjórsár við
Búrfell. Tvisvar er talið að hann hafi