Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 38

áratugurinn
- Fjötrar
vöruflokkum. Að eiga innflutnings- og
gjaldeyrisleyfi á þessum tfmum var eins
og að eiga gull. Ríkiseinkasölur setja
mark sitt á 4. áratuginn og raunar allar
götur frá valdatöku Framsóknar 1927.
Ári 1928 kom Áburðare nkasala, við-
tækjaeinkasala 1930, tóþakseinkasala
endurreist 1931 einkasala á eldpýtum
1932, bifreiðaeinkasala 1 1934, raf-
tækjaeinkasala 1935 og Mjólkursam'
salan, grænmetiseinkasala 1936. Allar
áttu þessar einkasölur að véra „tekju-
lind“ fyrir ríkissjóð og tryggja neytend-
um ódýrari vörur. Reyndin vafð önnur.
Síldin var önnur tekjulind sem, reynd-
ist ekki öll sem hún var séð. Á síðari
öldum neyttu Islendingar ekki sfldar
og stunduðu ekki veiðar á þessum fiski,
sem svo vinsæll var meðal fátæklinga
annars staðar í álfunni. Það vor\
Norðmenn, sem hófu veiðar á síld hér
við land á síðari hluta 19. aldar með
landnótum og gekk á ýmsu við veið-
arnar. Um aldamótin koma Norðmenn
með stóra flota, fyrst reknetaskipa, sfð-
an með herpinót. Þeir setjast að á
Siglufirði, sem verður höfuðstaður sfld-
veiðanna. Það er ekki fyrr en í miðju
fyrra stríði að Islendingar salta í fyrsta
sinn meira en Norðmenn af síld hér
við land. Síldilini var löngum líkt við
lotterí. Þetta var duttlungafullur fisk-
ur, sem aldrei var hægt að ganga að
sem vísum í sjónum. Enn meiri óvissa
ríkti jafnan um markaðinn. Því meira
sem veiddisthví lægra gat verðið orð-
ið, og sturídum urðu allir gjaldþrota
eftir aflásælustu vertíðirnar og verka-
fólkið þurfti opinbera aðstoð til að
kopíast heim. Samt hélt þjóðin áfram
að sjá síldveiðarnar í
ævintýraljóma og oft
gerði síldargróðinn gæfu-
muninn þegar kreppan
svarf sem fastast að at-
vinnurekendum og al-
menningi.
I október 1931 var sett
reglugerð um einkarétt
Landsbanka og Utvegs-
banka á gjaldeyrisversb
un. Bankarnir skyldu
„takmarka sölu á gjald-
eyri til kaupa á ónauð'
synlegum varningi eftir
þvf sem við verður kom-
ið.“ Nokkrum vikum síð-
ar var gefin út „reglugerð
um takmörkun á inn-
flutningi á óþörfum varn-
ingi.“ Fimm manna
nefnd skyldi vara yfir
beiðnir um innflutningsleyfi og veita
þau eftir því sem ástæða þætti til. 1
reglugerðinni eru svo taldar upp vörur
sem alveg var bannað að flytja til
landsins: „allur glysvarningur og leik-
föng, ...hljóðfæri allskonar og gramm-
ofónplötur... gimsteinar og hverskonar
skrautgripir... [h]versskonar vefnaðar-
vörur, tilbúinn fatnaður og höfuðföt,
nema fiskstrigi... sáraumbúðir, vinnu-
föt ...og sjóklæði... [nýir] og þurkaðir
ávextir og grænmeti, annað en kartöfl-
ur og laukur... [s]kósverta, kerti, sápur,
gólfáburður, ...[v]öruflutningabifreiðar
og reiðhjól... [s]peglar og glervörur,
aðrar en rúðugler... [s]kip og bátar...
ls]krifvélar, reiknivélar og aðrar skrif-
afuvélar..."
íslehdingar brutu þó af sér nokkra
hlekkLferðahafta á þessum áratug þar
sem Strætisvagnar Reykjavíkur hófu
þjónstu sína árið 1931 og undir lok
áratugarins vár Flugfélag íslands, hið
þriðja, stofnað spm markaði upphaf
flugsamgangna á Islándi. Frelsið flaug
þó ekki langt þar sem 'seinni heims-
styrjöldin skall á og Bretar hertóku Is'
land og það var nú ástand. Hins'v.egar
reyndist stríðið að mörgu leyti efná'
hagsleg blessun fyrir íslendinga.
Vonir þær sem höfðu verið vaktar á
þriðja áratugnum voru svæfðar á
þeim fjórða. Ríkisafskipti, viðskipta-
höft, verkföll' c>g vpnd hugmynda-
fræði sáu til þess.
' ^ ^ \\
Heimskreppan var mildari ís-
lendingum en flestum öðrum
vestrænum þjóðum. Engu að
síður var viðsnúningurinn mikill frá
áratuginum á undan, þar sem árlegur
hagvöxtur á mann féll úr 5,9% í 0,4%
að meðaltali yfir átta ára tímabil, frá
1930 til 1938. Atvinnuleysi var mikið
og benda áætlanir til að það hafi farið
yfir 20% meðal verkamanna í Reykja-
vík haustið 1932. Atvinna minnkaði
mikið í sveitum á þessum árum og þvi
mikill straumur fólks til höfuðborgar-
innar. Kaupmáttur jókst mikið, bæði
með hækkandi kauptöxtum og hjöðn-
un verðlags, en verðlag lækkaði um
tæpan þriðjung frá 1924-1933.
Innflutnings- og gjaldeyrisnefndin
stýrði öllum innflutningi til landsins á
fjórða áratugnum. Eysteinn Jónsson
fjármálaráðherra setti nefndinni þær
starfsreglur að kaupfélögin skyldu „fá
leyfi til innflutnings hlutfallslega eftir
tölu félagsmanna og heimilismanna
þeirra, miðað við fjölda landsmanna.“
Þetta var höfðatölureglan fræga. Árið
1933 höfðu Sambandið og kaupfélögin
aðeins um 10% af heildarinnflutningi
íslendinga, en árið 1939 var hlutur
Sambandsins á bilinu 20-40% í helstu
38