Vísbending - 18.12.2000, Blaðsíða 15

V ÍSBENDING
Nokkur siðferðileg
álitamál ífjármálum
Gylfi Magnússon
It is costly, perhaps impossible, for
individual depositors to appraise the
soundness and liquidity of financial
institutions and to estimate the
probabilities of failures...1
Hér er ætlunin að skoða ýmis sið-
ferðileg vandamál og álitamál í
fjármálaviðskiptum. Þetta er
áhugavert efni fyrir ýmsar sakir. Ef til
vill er ástæða til að skoða slík álitamál í
öllum viðskiptum en þau eru þó óvíða
jafnskýr og á fjármálamörkuðum.
Sumir hafa væntanlega áhuga á
spurningum um siðferðileg álitamál og
svörunum við þeim sem slíkum. Auk
þess hafa spurningarnar og svörin
heilmikið hagnýtt gildi vegna þess m.a.
að þeim sem lenda vitlausu megin við
strikið getur verið refsað. Væntanlega
er æskilegt að þátttakendur á fjármála-
markaði hafi háleitari viðmið en að
verða ekki fundnir sekir um refsivert
athæfi en það er þó alltaf byrjunin að
átta sig á því hvar mörkin liggja á milli
athæfis sem leiðir til refsingar og þess
sem gerir það ekki. Mörkin á milli þess
siðlega og þess sem er ósiðlegt geta
verið allt önnur.
Ekki er þó síður mikilvægt að
skoðun á þessum málum getur veitt nýja
sýn á eðli markaða og aðstöðu og
markmið hinna ýmsu aðila, kaupenda,
seljenda og milliliða. Skilningur á slíku
getur ráðið miklu um það hvort árangur
næst í viðskiptum. Þeir sem skilja
aðstöðu og markmið þeiiTa sem stunda
viðskipti á tilteknum markaði bæta
stöðu sína, í sumum tilfellum verulega.
Það getur verið lykillinn að því að ná
árangri í viðskiptum að skilja
aðstöðumuninn, skilja hver hefur hvaða
upplýsingar á hverjum tíma, af hverju
aðilar hafa hag af því að hegða sér á
tiltekinn hátt, t.d. af hverju þeir leggja
frani tiltekin tilboð eða gefa ákveðnar
upplýsingar.
Sölumaður eða ráðgjafi?
Viðskiptavinur sem gengur inn í
fjármálafyrirtæki og vill eiga
viðskipti, kaupa bréf eða selja, getur
ekki fengið að tala við sölumann. Það
er hægt að tala við sölumenn á
bílasölum en hjá íjármálafyrirtækjum
tala menn við ráðgjafa.
Orðið ráðgjafi gefur í skyn ákveðið
hlutleysi. Ef menn líta svo á að ráðgjafar
eigi að gefa góð ráð þá gefur það líka til
kynna að viðskiptavinurinn eigi að geta
treyst ráðunum. Þetta er ekki sér-
íslenskur orðaleikur. Þeir sem ganga inn
í fjármálafyrirtæki í Bandaríkjunum tala
ekki við „salesman“ eða „saleswoman"
heldur „financial advisor“. Orða-
notkunin dylur að nokkru leyti umboðs-
vandann sem viðskiptavinirnir eiga við
að glíma. Þeir eru að reyna að fá fyrir-
tækið til þess að vinna að hagsmuna-
málum sínum en fyrirtækið hefur sína
eigin hagsmuni og þeir eru allt aðrir. Það
er því ekki endilega fyrirtækinu í hag
að gæta hags viðskiptavinanna. Vonandi
hefur fyrirtækið þó óbeinan ávinning af
því að gera það. Fyrirtækinu er væntan-
lega akkur í því að halda viðskipta-
vinunum ánægðum og byggja upp gott
orðspor. Það er þó ekki fyrirtækinu í hag
að vinna í þágu viðskiptavinanna, nema
að því marki sem orðspor skiptir máli
(og svo auðvitað ótti við refsingar fyrir
brot á lögum og reglum samfélagsins).
Sennilega er flestum viðskiptavinum
ljóst að þeir sem segjast vera ráðgjafar
eru ekki eingöngu ráðgjafar heldur
einnig, jafnvel fyrst og fremst, sölumenn
og gæta hagsmuna atvinnurekanda síns.
Ef sú er raunin er e.t.v. ekkert stórmál
hvað slíkt sölufólk er kallað, það láta
þá fáir blekkjast. Flestum er líka
sennilega ljóst að fjármálafyrirtæki eru
yfirleitt ekki góðgerðarstofnanir, frekar
en önnur fyrirtæki.
Það er svo sérstakt vandamál að
ráðgjafinn, starfsmaður fyrirtækisins, á
sinna eigin hagsmuna að gæta. Þar getur
aftur komið upp umboðsvandi, á milli
fyrirtækisins og starfsmannsins.
Ráðgjafinn gæti t.d. fengið ákveðna
krónutölu í þóknun fyrir hver viðskipti
og því freistast til að standa að sem
flestum viðskiptum. Að ákveðnu rnarki
getur það verið hagur fyrirtækisins líka
en ekki í öllum tilfellum. Það getur vel
verið að það sé hagur ráðgjafans að eiga
í viðskiptum fyrir hönd fyrirtækisins þótt
viðskiptin séu fyrirtækinu óhagstæð.
Hagsmunir viðskiptaaðila
Iviðskiptum er yfirleitt lykilatriði að
gera sér grein fyrir hagsmunum þeina
sem skipt er við. Hvaða hag hafa þeir
t.d. af því að segja eitt fremur en annað,
þótt þeir viti að það fyrra sé rangt?
Sölumaður getur hæglega séð sér hag í
því að selja viðskiptavini vöru sem
hentar honum illa. Sem dæmi mætti
hugsa sér að maður sem er að komast á
eftirlaunaaldur biðji ráðgjafa hjá
fjármálafyrirtæki að ráðleggja sér
hvernig best sé fyrir hann að leggja
meira til hliðar þau ár sem hann á eftir á
vinnumarkaði. Hlutlaust mat gæti falið
það í sér að slfkur aðili ætti ekki að
kaupa áhættusamar eignir heldur t.d.
spariskírteini. Ef fyrirtækið hefur miklu
meira upp úr því að selja bréf í sínum
eigin sjóðum, og ráðgjafinn fær hærri
þóknun fyrir að selja bréf í þeim sjóðum,
þá er augljóslega freistandi að telja
manninum trú um að hann eigi að kaupa
slík bréf. bréf sem skila mikilli fratnlegð
til fyrirtækisins, frekar en að kaupa
spariskírteini sem skila fyrirtækinu litlu.
Þarna er komið upp siðferðilegt
vandamál, það er freistingin til að hvetja
viðskiptavininn til viðskipta sem eru
honum ekki fyrir bestu. Ef fjármála-
fyrirtækið ætlar að starfa um ókomin ár
gætu slík viðskipti þó orðið því dýr. Ef
slfk ráðgjöf spyrst út getur hún skaðað
orðspor fyrirtækisins og það þar nteð
misst af viðskiptum í framtíðinni.
Fyrirtækið getur auðvitað líka verið
krafið um skaðabætur. Ef hægt er að
sýna fram á að starfsmaður fyrirtækis
hafi ráðlagt viðskiptavini eitthvað sem
hann vissi, eða hefði átt að vita, að var
ekki hagstætt fyrir viðskiptavininn getur
fyrirtækið verið skaðabótaskylt.
Viðskiptavinir mjólkaðir
Annað þekkt vandamál, a.m.k.
erlendis, felst í því að fjármála-
fyrirtæki og starfsmenn þeirra geta séð
sér hag í því að mjólka þá viðskiptavini
sem þeir sjá um ijárfestingar fyrir. Þetta
er kallað á ensku „churning". Með því
er átt við að fyrirtækin kaupa og selja
eignir viðskiptavinanna ótt og títt til þess
að geta innheimt sem hæsta þóknun.
Ef starfsmenn verðbréfafyrirtækis fá
þóknun í hlutfalli við þær tekjur sem þeir
afla fyrirtækinu hafa þeir ástæðu til að
fara út í viðskipti jafnvel þó að þau séu
ekki viðskiptavininum í hag. T.d. gæti
einstaklingur verið búinn að fela
fjármálafyrirtæki umsjón eigna sinna.
Fyrirtækið á að ávaxta þann sjóð og
kaupa og selja eignir á þann hátt sem
kemur viðskiptavininum best að mati
starfsmanna þess. Það á að vera búið að
skrifa undir samning um að hverju á að
stefna með þessari fjárvörslu en fyrir-
tækið hefur, innan ramma þessa
samnings, nokkuð frjálst val um það í
15