Vísbending - 18.12.2000, Qupperneq 41

Sveinn Valfells var fæddur 24. sept-
ember 1902 að Grenjum á Mýrum.
Atján ára gamall hleypti hann
heimdraganum og hélt til náms í Versl-
unarskólanum. Við útskrift var hann efst-
ur í þýsku. Vildi þá svo til að Garðar
Gíslason heildsali var á höttunum eftir
góðum þýskumanni í þjónustu fyrirtækis-
ins, þar sem viðskiptasambönd við Þýska-
land voru að opnast að nýju að lokinni
heimsstyrjöldinni. Bað hann skólastjóra
Verslunarskólans að benda sér á mann og
varð Sveinn fýrir valinu. Heildverslun
Garðars Gíslasonar var ein sú elsta í land-
inu. Garðar hafði stofnað umboðsverslun
þegar árið 1901 í Leith í Skotlandi undir
nafninu G. Gfslason & Hay og rak hana
þar og í Reykjavík þangað til hann gekk
úr félaginu og setti á stofn skrifstofu f
Hull undir eigin nafni. Strax og síminn
var kominn til Islands setti hann líka á
fót skrifstofu þar og var mikilvirkur um
sölu fslenskra landbúnaðarafurða erlend-
is. Hingað til hafði Garðar aðallega haft
viðskipti við Bretland og enskumælandi
lönd, en hafði hug á að afla viðskiptasam-
banda í Þýskalandi. Þetta var því kjörið
tækifæri fyrir ungan mann að kynnast
rekstri stórfyrirtækis á íslenskan mæli-
kvarða með mikil umsvif erlendis. Þarna
vann Sveinn um 12 ára skeið en dvaldi
þó langdvölum í Þýskalandi og hafði
stundum vetursetu í Hamborg.
Árið 1932 taldi Sveinn sig tilbúinn til að
spreyta sig á rekstri eigin fyrirtækis. Fram
að þeim tfma hafði ekki tíðkast í Evrópu
að framleiða sérstök vinnuföt fyrir verka-
fólk. En í gullæðinu í Kalifomíu, um
miðja 19. öld, hugkvæmdist gyðingnum
Levi að hanna sérstök og þægileg vinnu-
föt fyrir erfiðisfólk og varð þetta fljótlega
meiriháttar iðnaður í Bandaríkjunum.
Þessi hugmynd hafði loks borist til Evrópu
og Sveinn kynntist fyrstu vinnufatagerð-
inni þar, sem reyndar var komið á fót í
Noregi. Sveinn fékk nokkra félaga sína í
lið með sér og Vinnufatagerðin var stofn-
uð 24. mars 1932 og var fyrst til húsa hjá
Sjóklæðagerðinni á Seltjarnarnesi en
ekki leið á löngu þar til hún flutti í eigið
verksmiðjuhús í Þverholti 17.
Einmitt um þetta leyti voru íslenskir stjóm-
málamenn að bregðast við heimskreppunni
með því að innleiða tollmúra og gjaldeyris-
höft. Kom það sér óneitanlega vel fyrir himi
unga iðnað sem var að ryðja sér braut. En
þegar stríðið skall á varð erfitt um alla að-
drætti. Viðskiptasambönd við Evrópu rofn-
uðu og siglingum farskipanna var beint til
Ameríku. En Bandarfkjamertn komu um
sama leyti á hjá sér skömmtun á útflutningi
ýmissa nauðsynjavara. Sveinn var af hálfú
fataiðnaðarins tilneíndur f nefhd til þess að
afla aðfanga til klæðagerðar og fylgdu því
ferðalög til Bandaríkjanna og dvöl um
lengri eða skemmri tfma. Hreifst hann mjög
af þvf athafhafrelsi sem hann kynntist þar
og fékk ýmsar góðar hugmyndir um
tækninýjungar sem hann vildi innleiða hér
heima. Upp úr því spratt Steypustöðin sem
enn lifir góðu lífi undir stjóm afkomenda
hans. Sveinn var lengi formaður Félags fs-
lenskra iðnrekenda og tók þátt í stofnun
margra fyrirtækja og sat þar í stjóm. Má þar
nefna Loftleiðir og Iðnaðarbankann, þar
sem hann var formaður bankaráðs og ffum-
kvöðull að stofnun Iðngarða í Skeifunni. Þá
var reyndar tekið að halla undan fæti hjá
iðnaðinum í kjölfar EFTA-aðildar og flutti
Vinnufatagerðin aldrei þangað, en Hagkaup
tók húsið á leigu. Sveinn var þjóðkunnur
maður sem forystumaður iðnaðarins og
starfaði af atorku til hinsta dags. Hann lést á
árinu 1981, 79 ára að aldri.
jóðhátíðarárið 1930 tók Ríkisút-
varpið til starfa. Höfðu menn í
fyrstu gert sér vonir um að útvarp-
ið gæti tekið til starfa fyrir Alþingishátíð-
ina um sumarið. Tilraunasendingar hófust
í október, fréttir, upplestrar og hljómleik-
ar til að kanna styrk útsendingar en það
var ekki fyrr en þann 21. desember að
fyrirfram ákveðin dagskrá á vegum út-
varpsráðs var send út. Áður hafði starfað
hér, á árunum 1926-27, lítil útvarpsstöð í
einkaeigu en hún var of lítil og veikburða
til að ná verulega út fyrir Reykjavfk og
lognaðist hún út af. Þetta varð þó til að
ýta við ráðamönnum (líkt og Kanasjón-
varpið síðar varð til þess að flýta fyrir
stofnun íslensks ríkissjónvarps) og voru
samþykkt lög á árinu 1929 um heimild
handa rfkisstjóminni til ríkisrekstrar á út-
varpi. Hagkvæmasta tilboð í byggingu út-
varpsstöðvar kom frá Marconifélaginu í
London.
Nokkurn ugg og urg vakti að stjórnin
skipaði einn úr röðum sinna þingmanna,
Jónas Þorbergsson, f embætti útvarps-
stjóra og þótti það ekki lofa góða um
margrómað hlutleysi eða óhlutdrægni út-
varpsins. I reynd mun það fremur hafa
verið á hinn veginn, að Jónas reyndi að
verja stofnunina gegn ásælni stjórnmála-
flokkanna, en lítið hefur þó alltaf mátt út
af bera í tímans rás svo að ekki kæmu upp
mismunandi alvarlegar ásakanir um póli-
tíska misnotkun. Fyrsta útvarpsráð skip-
uðu: Helgi Hjörvar, Páll ísólfsson, Friðrik
Hallgrfmsson, Guðjón Guðjónsson og
Alexander Jóhannesson.
Um þetta leyti var vegagerð enn skammt
á veg komin og sjóleiðin enn helsta sam-
gönguleiðin. Fátt, ef nokkuð, mun því
hafa vakið aðra eins samkennd Islendinga
sem þjóðar eins og stofnun Ríkisútvarps-
ins. Dagskráin var líka frá upphafi
metnaðarfull - helst til metnaðarfull fyrir
margra smekk - því að áratugum saman
voru lesendadálkar dagblaðanna uppfullir
af kvörtunum undan sinfóníugargi og
djasshávaða. Menn voru staðráðnir í því
að bæta tónlistarsmekk þjóðarinnar hvort
sem henni sjálfri líkaði betur eða verr.
Annað fyrirhugað útvarpsefni var einkum
leikrit, fræðsluerindi og svo frá „þingsetn-
ingu og eldhúsdagsumræðum og öðrum
merkum málum, sem efst eru á baugi á
hverjum tíma“ eins og það var orðað í
fréttum frá þeim tfma. Og það var engin
síbylja á ferðinni. Á virkum dögum var út-
varpað þrjá tfma á dag en á sunnudögum
bættust við messur og bamaefni. Haft var
eftir húsfreyju einni að heldur vildi hún
missa snemmbæruna úr fjósinu en við-
tækið af hillunni. Árið 1966 hóf Ríkistút-
varpið svo sjónvarpsútsendingar sem fljót-
lega varð vinsælasti miðill landsins.
Margir urðu líka þjóðkunnir af frammi-
stöðu sinni í útvarpinu, listamenn, fræði-
menn, fréttamenn og fyrirlesarar. Ríkisút-
varpið var talið menningarstofnun í þjóð-
areign líkt og Þjóðleikhúsið sfðar eða Há-
skólinn fyrr. Það átti líka að vera útvarp
allra landsmanna. Um rúmlega hálfrar
aldar skeið var Ríkisútvarpið eitt um hit-
una á öldum ljósvakans. Þá þótti öUum
eðlilegt að það nyti afnotagjalds ^fhverju
heimili og aflaði sér tekna me^-auglýsing-
um. Eftir að einokun þesíyvar rofin horfa
málin öðruvfsi við og hvort tveggja er
ærið umdeilt. Nmér svo komið að þetta
uppeldistæki-lándsmanna í sjötíu ár er nú
sjálft orðíð hálfgert vandræðabarn, í
_3ugum sumra.
41