Frjáls verslun - 01.07.1968, Blaðsíða 44

42
FRJALS VERZLUN
mæti í sölurnar. Þannig gat verið
um það að ræða, að varpa vörum
fyrir borð, til að létta skipið, eða
höggva á reiðann. En hvort átti
heldur að gera, ef hvorttveggja
nægði til bjargar og hvaða vörum
átti að varpa? Hver átti að bera
tjónið, einhver farmeigandinn eða
útgerðarmaðurinn?
Það lætur að líkum, að skip-
stjórar þeirra tíma áttu oft úr
vöndu að ráða, þegar þannig stóð
á. Þeir voru raunar löngum ekki
einráðir um það, hvað gera skyldi.
Þeim bar að ráðfæra sig við kaup-
menn, sem fylgdu varningi sínum,
en kaupmenn gæta jafnan eigin
hagsmuna. Skipstjórinn sjálfur
hefur helzt kosið að gæta hags-
muna útgerðarmanns, meðan þess
var kostur.
SAMEIGINLEGT
SJÓTJÓN/SAMTJÓN.
Hér er komið að merkilegu sjó-
réttaratriði, sem útlenzkir nefna
„general average“ og ,gross hav-
ari“. Á íslenzku lagamáli er það
nefnt sameiginlegt sjótjón, en í
vátryggingamáli er orðið samtjón
að ryðja sér til rúms.
Samtjón er ekki tjón, sem verð-
ur fyrir óhappatilviljun, heldur
tjón, sem er unnið af ráðnum hug,
til að bjarga verðmætum, skipi og
farmi frá öðru tjóni meira, oft
algeru tjóni.
Elztu lögin, sem varðveizt hafa.
um samtjón, eru frá eynni Rhodos
í Eyjahafi, frá því tveim öldum
fyrir Krist. Áreiðanlegt er þó tal-
ið, að reglur eða fastar venjur um
samtjón hafi myndazt fljótlega
eftir að sjósiglingar hófust.
í nefndum Rhodoslögum segir,
að ef vörum væri varpað fyrir
borð, til að bjarga skipi og farmi
úr sjávarháska, skyldi tjóninu
jafnað niður á öll björguð verð-
mæti, farm og skip. Þetta var
skýringardæmi um það, hvað sam-
tjón væri, og á þeim tíma senni-
lega algengasta dæmið um sam-
tjón. Þetta lagaákvæði þýddi það,
að skipstjóri gat á hættustuna
gripið til hvaða ráða sem var, án
þess að einkahagsmunir útgerð-
armanns eða einstakra farmeig-
enda trufluðu dómgreind hans. Á
þessu hlaut oft að velta, hvort
rétt ráð voru tekin, hvort flyti
eða sykki. Reglurnar um samtjón
voru beinlínis nauðsynlegar fyrir
aukið siglingaöryggi.
RÓMVERSKUR RÉTTUR.
Um þetta leyti urðu Rómverjar
forustuþjóð um siglingar. Þeir
lögðu Karþagóborg í eyði árið 146
fyrir Krist, en hún var síðasta
virki Fenika, og réðu eftir bað
lögum og lofum á Miðjarðarhai'i.
,,Mare nostrum" — hafið okkar —
sögðu þeir, og „navigare necesse"
— það er nauðsynlegt að sigla.
Þeir settu sér ýtarleg lög um sam-
tjón, en fyrsta greinin var áður-
nefnt skýringardæmi frá Rhodos.
Rík ástæða er til að ætla, að lög
þeirra hafi að mjög verulegu leyti
byggzt á föstum venjum og regl-
um, sem fyrri siglingaþjóðir höfðu
sett sér.
Rómaveldi varð heimsveldi og
lágu allar leiðir til Rómar. Á haf-
inu giltu að sjálfsögðu þeirra lög.
En nokkrum öldum eftir Krist tók
veldi þeirra að hnigna, fyrst
klofnaði ríkið í tvennt, í vestur
og austur hluta, og árið 476 var
síðasta Rómarkeisara steypt af
stóli. Þá setti hina vestrænu menn-
ingu mjög niður, því það voru
frumstæðar þjóðir, Gotar og
Vandalir, sem stóðu yfir höfuð-
svörðum Rómverja.
Á næstu öldum dró mjög úr sigl-
ingum og viðskiptum þjóða í
milli. Það var ekki fyrr en á seinni
hluta miðalda, á tímum krossferð-
anna og fyrir vaxandi áhrif borg-
arastéttarinnar, að siglingar hóf-
ust að nýju. Miðjarðarhafið varð
enn aðalvettvangur þeirra í
fyrstu, en löndin í norðri, Niður-
lönd, Þýzkaland, England og
Skandinavía, komu þá einnig
mjög við sögu.
Þá mynduðust ýmsar sjóréttar-
reglur fyrir venju og gætti þar
mjög áhrifa frá hinum gamla róm-
verska rétti. Þessum reglum var
safnað og þær skráðar. Elzta safn-
ið er frá 11. og 12. öld, Roles
d’Oleron frá Suður-Frakklandi,
vestanverðu. Consolato del mare
var annað safn, frá 14. öld, og
þriðja safnið var Visbyarsjórétt-
urinn, frá byrjun 14. aldar.
Þessi safnrit voru lík um margt
og þannig giltu líkar reglur á
sjónum um alla vestanverða álf-
una allt fram á 16. öld, en þá fór
þetta talsvert að breytast. Þjóð-
irnir tóku að setja sér föst lög.
um þessi mál og fór þá hver sína
eigin leið. Það var að sjálfsögðu
mjög bagalegt, að ólík lög giltu
um þetta efni, er svo mjög snerti
alþjóðleg viðskipti.
SJÓRÉTTARREGLUR.
Það var ekki fyrr en árið 1860,
að samdar voru alþjóðlegar regl-
ur um samtjón, kenndar við
Glasgow. Reglunum hefur nokkr-
um sinnum verið breytt, en nú-
gildandi reglur ganga undir nafn-
inu York/Antwerpen reglurnar
1950. Flestar þjóðir viðurkenr.a
þessar reglur, útgerðarmenn hafa
tekið þær upp í farmsamninga og
farmskírteini og vátryggingafélög-
in í vátryggingaskírteinin.
f elztu lögum íslendinga, Grá-
gás, er ákvæði um samtjón, og
hljóðar þannig:
,,Ef menn eru svo staddir í
hafi, að meira hlut manna
þyki ráð að kasta, þá skal því
fyrst kasta, sem ofarst er höfga
vöru, en jafnt skal allra skaði
verða, það er kastað er, þótt
fáir hafi átt. Alla aura skal
jafnt skerða.“
Þarna var enn á ferðinni gamla
reglan frá eynni Rhodos, meitluð
í íslenzkt mál.
VÁTRYGGING GEGN
IÐGJALDI.
Fyrir daga sjósiglinganna þekkt-
ust ekki vátryggingar í okkar
skilningi, þ. e. vátryggingar gegn
iðgjaldi. Þó þekktust þá sérstök
sjóveðlán, en það voru lán gegn
veði eða tryggingu í skipi eða
farmi. Heimildir um slík lán eru
mjög gamlar, eða allt frá 2250
árum fyrir Krist á mektardögum
Babyloníumanna. Lánin féllu í
gjalddaga að ferð lokinni og vext-
ir voru mjög háir, oft 20%, en
hvorugt var endurkræft, höfuð-
stóll og vextir, ef veðið tapaðist.