Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1966, Blaðsíða 8

sinn leppkónginn yfir hvort áhrifa-
svæðL Friður hélzt þó ekki lengi og
»irðu þessi landsvæði stöðugt þrætu-
•pli hinna voldugu nágranna.
Persar reyndu æ ofan í æ með vald-
beitingu að neyða Armena til að ganga
af hinni kristnu trú, en þótt Armenar
töpuðu hverri orrustunni á fætur ann-
arrL styrktust þeir æ meira í trúnni og
samheldni þeirra og þjóðaivitund varð
sterkari við hverja raun.
r
f ^ kki eru allir á eitt sáttir um
það, með hverjum hætti
kristnitakan varð í Armeniu. Sumar frá-
sagnir eru á þá lund, að kristnin hafi
farið skjóta og tiltölulega friðsamlega
sigurför í Armeniu en þar sem and-
staða hafi verið fyrir hendi, hafi kon-
ungur og lærifaðir hans, Georg upp-
lýsari, nafntogaður trúboði, beitt vopna
valdi, brennt varnarlaus hof heiðinna
manna og fjársjóði þeirra, og jafnóðum
reist kristnar kirkjur á rústunum.
Aðrar frásagnir eru á þá ]und, að
gamlir siðir og venjur hafi verið látnir
viðgangast undir nýju nafni. Sagan
segir, að þá hofprestar heyrðu, að
kirkja sú, er Georg boðaði, krefðist
ekki altarisfórna hafi þeir haldið til
fundar við hann og spurt hann á hverju
þeir ættu að lifa, ef þeir tækju kristna
trú — því að hofprestar og fjölskyldur
þeirra höfðu sér til viðurværis ákveð-
Lan hluta dýra og annarra hluta sem
guðunum var fórnað. Georg á að hafa
svarað þeim, að tækju þeir kristna
trú, skyldu þeir ekki aðeins halda fórn-
arhlutum sínum, heldur yrðu þeir
stækkaðir. Með þetta loforð í huga sner
wst hofprestar og fjölskyldur þeirra
umyrðalaust til kristinnar trúar. Ekki
er vitað hversu lengi hinir gömlu trú-
arsiðir héldust, en til eru frásagnir, sem
segja frá ástarhátíðum að fornum sið,
•r haldnar voru í kirkjum, og öðrum
fómarhátíðum, þar sem svo var kveðið
á að þá prestar ætu sinn hluta fórnar-
dýranna, væru þeir að éta syndir safn-
aðarins.
<7
y ljotlega upp úr kristnitökunni
fékk armenska þjóðin vopn,
aem átti eftir að verða henni dýrmætt
tíl varnar þjóðerni sínu, menningu og
andlegu sjálfstæði, hversu sem valt um
sjálfstæðið að öðru leyti. Vopn þetta
var stafróf, sérstakt armenskt stafróf,
sem maður að nafni Mesrop Meshtotz
gerði og lagði þannig grundvöll að
hinu armienska bófamáii Grabar. Tók nú
anmensikan fljótt við af grisku og sýr-
lenzku, sem áður höfðu verið ríkjandi í
ritmálL í kirkjum og skól-uim var farið að
nota Grabar, biblían var þýdd og síðan
fjöldi ritverka úr grísku og sýrlenzku,
armenskir rithöfundar og sagnfræðing-
ar tóku að skrifa á því og í klaustrum
voru settar á laggirnar stofnanir, þar
sem Mesrop Meshtotz og nemendur
hans unnu að þýðingum og uppskrift-
um handrita. Klerkar og fræðimenn
voru sendir víða um lönd til þess að
ná í bækur til að þýða og skrifa upp
— og nú er svo komið, að fjöldi þessara
fornu rita, er eingöngu til í armenskri
þýðingu í handritasafninu í Matenada-
aran. Á frummálinu eru þau glötuð.
Þannig eignuðust Armenar smám
saman dýrmæt handritasöfn, sem blómg-
uðust í skjóli kirkjunnar. Á hinn bóg-
inn gerði armenska kirkjan sig seka um
þá óhæíu að eyðileggja smám saman
öll hin eldri heiðnu rit, sem til voru
i landinu. Sama ráði reyndu svo and-
stæðingar hennar að beita. Hver árásar-
aðilinn af öðrum reyndi að eyðileggja
handritasöfnin, þegar það fór að koma
í Ijós, hver styrkur þau voru menning-
arlegu og trúarlegu sjálfstæði þjóðar-
innar.
Skrifarar urðu íjölmenn stétt í Ar-
menlu, skxpuS konum jafnt sem körlum.
Eru til ótal frásagnir um það, hvernig
skrifararnir fluittu með sér handritin stað
úr stað á flótta undan árásarherjum;
settu sig niður, hvar sem því varð við
komið og héldu áfram að skrifa.
Meðal þjóðarinnar voru skrifararnir
mikils metnir og alþýða manna hjálpaði
þeim til að fela eða flytja handrit. Þegar
dýrmæt handrit lentu í höndum árásar-
aðila var gjarna efnt til samskota til
þess að ná í þau aftur.
fornar og fallegar kirkjur, gamlar
klausturbyggingar og prestaskólL
Þegar við heimsóttum Etchmiadzin
skoðuðum við m. a. hina heilögu dóm-
kirkju frá 4. öld, sem Georg upplýsari
lét reisa á rústum heiðins hofs. Kirkja
þessi er yzt sem innst hinn mesti dýr-
gripur. Hún hefur að sönnu verið end-
urbætt og byggt við hana nokkrum sinn-
um, en kjarninn er gamla kirkjan. í
kjallaranum má sjá eldstæði hofsins,
sem þar stóð fyrrum og í afhýsi er safn
Armeniu byggir svipmikið og amyndarlegt fólk. Hér sjáum við föður og son
kæla sig ofurlítið í steikjandi sólaihit-anum.
Þannig var til dæmis, að sagan segir,
endurheimt stærsta pergamenthandritið
í Matenadaran. Það hafði komizt í hend-
ur Seijuk Tyrkja — sem eyðilögðu þús-
undir armenskra handrita — með þeim
hætti, að eigandi þess lét það af hendi
tii þess að kaupa bróður sinn, konu
hans og dóttur úr ánauð. Er það varð
uppvíst, var hafin almenn fjársöfnun og
bandritið keypt frá Tyrkjum. Þegar það
loks komst í hendur Armena, höfðu
Tyrkir drepið eiganda þess og tekið all-
ar hans eigur og taldist handritið því
þjóðareign.
En þar með var ekki lokið hrakn-
ingi þess. Handritið var býsna stórt
og þungt — vóg um 32 kg og því
var tekið til bragðs, einhverju sinni
á flótta, að skipta því í tvennt til þess
að auðveldara væri að bera það. Hlut-
arnir tveir fóru hvor í sína áttina og
lengi vel var ekkert vitað um annan
þeirra. Þá fréttist af tilviljun, að flótta-
menn hefðu gefizt upp á að bera hann
og grafið hann í kirkjugarði. Þar fannst
þessi langþráði hluti handritsins. Mörg
blöð úr því týndust, en af þeim 607
blöðum, er varðveittust, eru öll nema
sautján í Matenadaran. Hin blöðin eru
í armensku safni á ftalíu.
En það voru ekki aðeins þjóðir ann-
arra trúarbragða er litu illum augum
armensku handritin og þá stoð er þau
voru armensku kirkjunni. Innan krist-
innar kirkju nutu þau lítilla vinsælda.
Armenar voru gjarnir á að fara sínar
eigin götur og armensku kirkjufeðurnir
tóku frá upphafi stefnu sjálfstæðis í
kirkjumálunum. Lauk svo, að armienska
kirkjan sagði sig úr Jögum við aðrar
kirkjudeildir árið 451.
Þar með var armenska kirkjan í raun
inni slitin algerlega úr tengslum bæði
við Austur- og Vesturlönd oig hefur síð-
an oft staðið í ströngu. En allt fram á
þennan dag hefur hún staðið af sér alla
storma og staða hennar í hinu komm-
úniska trúarríki er furðu sterk, sé mið-
að við stöðu annarra trúarbragða í So-
vétrikjunum.
__S\J ðalstöðvar armensku kirkj-
unnar eru, sem fyirr segir, í
Etchmiadzin, í útjaðri Erevan. Þar eru
dýrgripa og helgimuna allt frá fyrstu
tíð kirkjunnar. Sjálf er kirkjan fagur-
lega skreytt utan sem innan alls
konar fleiri dýrmætum helgimynd-
um, gjjll- og silfurofnum teppum og al-
tarisklæðum og úthöggnum marmara-
þrepum og súlum. Þó er ekki eins mikið
um helgimyndir í armenskum kirkjum
og grísk-kaþólskum og styttur eru þar
yfirleitt engar.
Ungur armenskur prestur sýndi oikkur
allt þetta sýnilega stoltur mjög og sagði
okkur jafnframt frá helztu viðburðum
í sögu kirkjunnar.
I /I pphafsmaður og faðir ar-
” mensku kirkjunnar er tal-
inn fyrrgreindur Georg upplýsari. Hann
reisti fyrstu kirkjuna í Ashtihat í hér-
aðinu Taron, á þeim stað, er verið
hafði svonefnt Wahagn hof. Kirkja þessi
var vígð Jóhannesi skírara. í hinni
helgu borg Bagavan var reist önnur
kirkja og fórnarhátíðir, sem þar höfðu
jafnan verið haldnar á nýársdag til
heiðurs guðinum Vanatur, voru nú helg-
aöar Jóhannesi skírara og ýmiss konar
helgimunir honum eignaðir, fluttir þang
að. Önnur mikil fórnarhátíð, sem heiðn-
ir héldu til heiðurs gyðjunni Amahite,
scm var þeirra Venus, var nú færð yfir
á nafn Maríu meyjar.
Georg kom þeirri skipan á í kirkju-
málum, að prestar mættu vera kvæntir
__ ef þeir gengju í hjónaband áður en
þeir tækju vígslu. Eftir vígsluna máttu
þeir ekki verða sér úti um konu. Prests-
dómur skyldi ganga að erfðum og hélzt
því yfirstjórn armensku kirkjunnar í
ætt Georgs allt til loka fjórðu aldar, er
önnur tók við.
En þá höfðu mjög losnað þau bönd,
er bundu armensku kirkjuna þeirri
grísku. Kaþolikosar Armena voru hættir
að fara til Cæsareu til vígslu og er fram
liðu stundir sýndu Armenar æ meiri
tilhneigingu til andstöðu við grísku
kirkjuna. Væri um kenningar að velja,
kusu þeir gjarna þær, er Grikkjum voru
á móti skapi.
Endanlega slitnaði upp úr samstarfi
armensku kirkjunnar og annarra kirkju
deilda árið 451 eins og fyrr sagði, eftir
kirkjuþingið í Kalkedon, þar sem fjall-
að var og deilt um eðli Jesú Krists,
hvort hann hefði eingöngu verið guð-
legs eðlis eða mannlegs eðlis einnig.
Armenar hölluðust að því fyrra en meg-
inúrslitum réðu ýmsar ráðstafanir, sem
þeir héldu fast við í skipulagi kirkj-
unnar.
Þróunarsaga armensku kirkjunnar er
órjúfanlega tengd sögu lands og þjóðar.
Lega landsins, milli hinna voldugu ríkja,
Persíu og Byzanz, varð til þess að það
varð eilíft bitbein þeirra og þau keppt-
ust við að innræta Armenum sínar eigm
trúarskoðanir. Síðan tóku við aðrar
árásarþjóðir, Arabar, Seljuk Tyrkir,
Mongólar, Ottoman Tyrkir, og loks Rúss
ar og hver af öðrum gerði tilraun til
að snúa landsbúum frá trúnni. En ar-
menska kirkjan lifði allt þetta af svo
og armenska þjóðin og menning henn-
ar.
Raunar flýðu fjölmargir Armenar
burt eftir því sem tímar liðu og settust
að í hinum ýmsu löndum Asíu og
Evrópu. Stærsta samfélag Armena er-
lendis var Ciliciu konungsríkið, sem
rogrgir kölluðu Litlu-Anneniu og stóð
frá 10. öld og fram á 14. öld.
Dugmestur konungur Litlu-Armeniu var
nefndur Leo H. Hann hafði náin
samskipti við Frakkland og Ítalíu og
gerði margskonar umbætur í ríki sínu,
að vestrænum fyrirmyndum. Ríkið var
í hans valdatíð mikilvægur tengiliður
í viðskiptum Feneyja og Genua við
Austurlönd og hafnarborgin Lajazzo við
Iskanderun flóa varð um skeið einn
harðasti keppinautur Alexandriu í við-
skiptalífinu.
V—Æ estgjafar okkar í Erevan sögðu
___* næsta víst, að tæpast fyndisfc
það land í öllum heimi, að ekki byggju
þar nokkrir Armenar. Þeir væru eins
og Gyðingar, allsistaðar, og víða fram-
arJega í viöskiptalífi og menningarlífL
Og þeir tóku okkur ekki meira en svo
trúanlega þegar við sögðumst ekki vita
til þess, að neinn armenskur maður
byggi á íslandi.
Við vorum í heimsókn í konjaksverk-
smiðju þeirra í Erevan þegar þetta bai
á góma — og menn orðnir svo glettnir,
sem ráða má af því að við höfðum próf-
að fjórar tegundir konjaks hverja ann-
arri ljúffengari — enda eru Armenar
frægir um allan heim fyrir þennan ein-
staka drykk —. Alla vega vorum við
sammála um, að það gæti gefið góða
raun að senda nokkra Armena upp til
íslands og blanda saman blóði þessara
tveggja þjóða.
— Að minnsta kosti ætti afkomend-
ur þeirra hvorki að skorta þrjózku né
einstaklingshyggju, sagði eitthvert okk-
ar.
— En því ekki að senda nokkra ís-
lendinga til búsetu í Armenixi, spurði
Leon — t. d. nokikrar ljóshærðar falleg-
ar stúlkur; bætti hann við.
— Ja, það er nú svo, svöruðum við
í stríðni, ætli Rússar mættu þá ekki
fara að gæta að sér, ef hér væri blandað
blóði henskárra Armena og norrænna
Víkinga.
Flesti viðstaddir tóku þessu eins og
hverri annarri glettni eða konjaksvit-
leysu, svo sem til var ætlazt — en ekki
þó allir. Misha, sá, er sýnt hafði okkur
verksmiðjuna, varð skyndilega graf-
aivarlegur og sagði hátíðlega:
— Þið gerið ykfaiur vonandi ljóst, að
við elskum Rússa og erum þeim eilíflega
þakklátir fyrir það, sem þeir hafa fyrir
okkur gert.
Alla setti hljóða við þessa hátíðlegu
ástarjátningu og við vorum þá ekki
nógu kunnug samskiptum Armena og
Rússa til þess að geta sagt um það,
bvort hér væri mælt af einlægni eða af
tillitssemi við hinn rússneska fylgdar-
32 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. desemlber 1966