Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1966, Qupperneq 9

roarm ölkkar, Leo Gobulev, sem var me3
c-lckur alla ferðina.
En við nánari eftirgrennslan virðist
mér sem að baki þessum orðum geti
legið þó nokkur einlægni. Þess ber að
gæta, að frá fornu fari hafa Armenar
orðið fyrir árásum og orðið að lúta
yfirráðum þjóða, er gerðu allt, sem þær
gátu til þess að þurrka út þjóðlegt, trú-
arlegt og menningarlegt sjálfstæði
þeirra. Að þessu leyti hafa yfirráð Rússa
yerið Armenum hvað þjáningaminnst.
_ _ _. _
í byrjun 19. aldar og náðu
frá Persum Georgiu, norðurhluta Azer-
bajan og Karabakh árið 1813 og tölu-
verðum hluta Armeniu árið 1828. Yfir-
ráð Rússa höfðu í för með sér, að Ar-
menar komust í snertingu við vestræn-
ar frelsishugmyndir og vestrænar og
rússneskar bókmenntir. Það varð upp-
fcaf einskonar endurreisnartímabils 1
menningarlífi Armeniu. Upp risu at-
kvæðamiklir ritböfundar, sem tóku að
ýta við þjóðinni og efla þjóðernisvit-
und hennar. Jafnframt urðu framfarir
á ýmsum sviðum þjóðlífsins og leið ekki
á löngu áður en lífsskilyrði Armena
uruiir stjórn Rússa voru orðin til muna
betri en í þeim hluta Armeniu, er laut
ennþá Tyrkjum.
Engu að síður varð hin nýja þjóð-
ernisvakning til þess, að Armenar gerð-
ust æ háværari í kröfum sínum um
B.iálfstæði og undu lítt yfirráðum stór-
þjóðanna. Árið 1887 var stofnaður í Arm-
eniu sósíaltstaflokkur, Henehak og
þremur árum síðar flokkur þjóðernis-
einna, Daslhnakitzutiun — og eftir því
tem fylgi og starfsemi flokkanna jókst
-— bæði í rússnesku og tyrknesku Ar-
meniu — urðu yfirboðararnir óþolin-
móðari og tóku harðara á landsbúum.
Sérstaklega beittu Tyrkir þá mikilli
börku og 1898 var farið að taka tyrk-
neska Armena af lífi unnvörpum, til
þess að berja niður sjálfstæðishreyf-
inguna. Árið 1896 tóku 26 ungir þjóð-
ernissinnar banka i höfuðborg lands-
ins og var því svarað með fjöldaaftök-
um armenskra manna, er þar bjuggu.
Þannig hélt áfram næstu árin, en út
yfir tók í upphafi heimsstyrjaldarinnar
fyrrL Þá voru Tyrkir að nokkru leyti
farnir að líta Armena svipuðum aug-
um og nazistar síðar litu Gyðinga —
eem hættulegt erlent afl í þjóðfélaginu,
er græfi undan öryggi þess og legði
óvinum þess lið. Ákváðu Tyrkir loks
að flytja burt alla Armena, um 1.750.000
manns, til Sýrlands og Mesopotamiu.
Þessari ákvörðun var íylgt eftir af villi-
mannlegri hörku og með miklu blóð-
baðL Er talið, að um 600.000 Armenar
hafi vet-ið drepnir og annar eins fjöldi
fcrakinn frá ættjörð sinnL Um þriðj-
V

Gamlir hústhjallar í miðborg Erevan
Wt f 'ÉLi
§1 : #
[• rSiiiPR **
sl
1® :
úri, ef etjórnarfari Sovétrfkjanna,
eins og það hefur verið til þessa a.m.lc,
fylgdi ekki hin ömurlega tilhneiging tfl
6amræmingar allra hluta og einhæfin.gia<r
og kúgunar í andlegu lífi og menningu.
Þar er lítið svigrúm sjálifistæðum anda
og einstalklingshyggju. En þeir, sem búiS
hafa við kommiúniska stjórn og lifað þæar
breytingar, sem í Sovétríkjunum hafia
orðið á síðasta áratug eru fullir bjant-
sýnL Þeir segja sem svo: „Eftir nokkur
ár, e. t. v. áratug, e. t v. tvo áratuig^
það skiptir ekki svo miklu máli úir
þessu — verða árin 1920—’56 horfin I
gleymsku eins og ljótur draumur. Nýjair
kynslóðir vaxa upp í síauknu frelsi —
og þær eiga sinn fiorna menningaranf að
byggja á nýtt btómaskeið í anmenskrá
menningu. Þegar við hugsum til liðinna
alda, getum við verið þalkklátir fyrir að
rússneskir kommúnistar skuli ekki baÆa
eyðilagt forngripi okkar, handrit, kirkj-
ur og kirkju<gripi. Þeir hafa þvert á
móti búið vel að þessum verðmaetum —i
að sjálfiri starfisemi kirkjunnar undian-
skilinni, sem á auðvitað í vök að verj-
ast. — Þessi fiornu verðmæti okkar
ungur Armenanna komst hjá nauðung-
arflutningunum en mikill hluti þeirra
fiúði til ýmissa ríkja, m. a. margir til
rússnesku Armeniu, — og björiguðu með
sér margskonar dýrgripum, handritum
og öðrum armenskum menningarverð-
mætum.
í Rússlandi hafði raimar einnig verið
hert verulega að Armenum, en ekki í
neinni likingu við það sem gerðist í
Tvrklandi. Töluvert Ihafði verið þjarmað
að kirkjunni og eignir hennar að veru-
legu leyti gerðar upptækar árið 1903.
Árið 1916 hertóku Rússar tyrknesku
Armeniu, en ári síðar, í september 1917,
mynduðu Georgia Armenia og Azer-
bajan með sér samband lýðvelda undir
nafninu Transkákasia og lýstu yfir sjálf
stæði sínu. í maí næsta ár leystist sam-
band þetta upp vegna væringa með
þeim þjóðunum en lýðveldin töldu sig
áfram sjálfstæð.
Eftir að Yesturveldin náðu Svarta-
hafi og tóku að hafa afskipti af málum
þessara ríkja, sem urðu raunar lítið
annað en orðin tóm, viðurkenndu þau
sjálfstæði lýðveldanna, en nokkrum
mánuðium siðar náðu Rauði hierinn og
kommúnistar þeim á sitt vald. Rússar
gerðu friðarsamninga við Tyrki og Ar-
meníu var enn á ný skipt. í hlut Tyrkja
féll verulegur hluti landsvæða gömlu
Armeniu — en þá voru aðeins fáir Ar-
menar búsettir þar.
í Armeniu var sett á laggirnar stjórn,
skipuð kommúnistum og þjóðernissinn-
um. En fljótlega gerðist það sama þar
og víðast annarsstaðar, þar sem þjóðern-
issinnar hafa tekið upp stjórnarsamstarf
við kommúnista, að þeim var rutt úr
vegi hið skjótasta og kommúnistar urðu
eftir það einráðir um stjórn landsins.
í marz 1922 var samíband Armeniu,
Georgiu og Azenbajan endurnýjað og
Transkákasiíulýðveldið varð hluti af So-
vétríkjunum.
Ljóst er, áð hefðu Armenar sjátLfir
mátt ráða, væru þeir nú sjálfistætt lýð-
veldi. Þeir hafa aldrei lotið öðrum þjóð-
um nema nauðugir. — Á hinn bóginn
er ljóst — og þess gera Armenar sér
fulla grein, að litil von er tiú þess að
ósk þeirra um sjálfistœði verði upipfyllt.
Þeir hafa alltaf verið Ibitbein annarra
þjóða og yrðu eflauist alltaf sem sjálf-
stætt ríkL
Eins og málum var komið á fyrstu
áratugum þessarar aldar, áttu þeir ekki
um nema tvo kosti að velja. Tyrki eða
Rússa — og þar voru Rússar tvimæla-
laust skárri kosturinru
Annað mál er, að Armenar mættu
hafa sig alla við, til þess a'ð hailda efna-
legu sjólfistæði. Landið er firemur fá-
tækt og enfitt, aðeins um 16% af land-
svæðinu er ræktarland og til þess að
fullnýta iþað þarf að beita nútíma áveitu
tækni og rífilegum áiburðL Kvikíjérrækt
fullnægir [þörfum landabúa, en varla
meira. Nokkuð er um ávaxta og baðm-
úflarrækt — og þar fier nú vaxandí
ýmiss konar léttur iðnaður. Nátitúruauð-
lindir eru þar hins vegar litlar, utan
vatnsföll, sem vinkjuð eru til rafmagns-
notkunax.
c
^ ennilegt má því telja, að
Armenai' hafi af því nokk-
urn beinan hag að tilheyra Sovétríkjun-
um. Að sjálfsögðu væri sá hagur enn
standa hér stöðugt sem áminming tfi
komandi kynslóða um að þær eigi grunn,
sem þess sé verður áð á bonum sé
hyggt".
Guðsþjónusta í katakombu í Róm á fyrstu öld kristninnar.
24. desemlber 1966
■LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 33