Morgunblaðið - 06.01.2001, Blaðsíða 46

MINNINGAR
46 LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Sveinn Björns-son fæddist á
Víkingavatni í
Kelduhverfi hinn 30.
júní 1915. Hann lézt
að kvöldi dags hinn
16. desember síðast-
liðinn. Foreldrar
Sveins voru Björn
Þórarinsson Víking-
ur, bóndi og fræði-
maður, f. 11. apríl
1858, d. 6. janúar
1942, og kona hans
Guðrún Hallgríms-
dóttir, f. 10. janúar
1881, d. 29. nóvem-
ber 1959. Systkini Sveins voru: a)
Þórarinn, f. 19.12. 1905, d. 28.1.
1968, skólameistari MA, b) Bene-
dikt, f. 16.12. 1908, d. 1.4. 1958,
bókari hjá ÁTV, c) Jónína Aðal-
björg, f. 5.3. 1912, d. 17.1. 1989
ráðskona.
Sveinn kvæntist 19. nóvember
1944 Guðrúnu Jakobsdóttur, f. 4.
júlí 1914 húsfreyju. Hún er dóttir
Jakobs Ó. Lárussonar, prests í
Holti undir Eyjafjöllum og skóla-
stjóra héraðsskólans á Laugar-
vatni, f. 7. júlí 1887, d. 17. sept-
ember 1937, og konu hans,
Sigríðar Kjartansdóttur, kennara
og organista, f. 6. febrúar 1885, d.
31. júlí 1960.
Börn Sveins og Guðrúnar eru:
1) Ragna Sigrún, f. 25. maí 1945,
lektor; 2) Sólveig Aðalbjörg, f. 2.
júní 1948, kennari, gift Ágústi H.
Bjarnasyni grasafræðingi; synir
þeirra eru Hákon, f. 11. marz
1975, og Björn Víkingur, f. 25. ág.
1980; 3) Benedikt Óskar, f. 3. júní
1951, læknir, kvæntur Gerði
Ebbadóttur leik-
skólakennara; synir
þeirra eru Sveinn
Rúnar, f. 25. júlí
1978, og Bergur
Ebbi, f. 2. nóvember
1981; d) Jakob Lár-
us, f. 14. desember
1954, tónlistarmað-
ur, dóttir hans með
Guðrúnu H. Jóns-
dóttur myndlistar-
manni er Guðrún
Birna, f. 4. septem-
ber 1987.
Sveinn tók við búi
á ytri partinum á
Víkingavatni 1930 og stundaði
búskap þar óslitið til 1980, en
sama ættin hefur setið jörðina síð-
an 1656. Lengst af var fjárbú-
skapur á Víkingavatni en einnig
kúabúskapur hin síðari ár. Sveinn
annaðist póstafgreiðslu frá 1945
þangað til bréfhirðing var lögð
niður á áttunda áratugnum. Þá
var Sveinn forðagæzlumaður í all-
mörg ár, formaður í Fóðurbirgða-
félaginu í sveitinni um tuttugu
ára skeið og formaður ungmenna-
félagsins Leifs heppna. Veturinn
1934/35 dvaldi Sveinn við nám á
Laugarvatni. Sveinn starfaði
skamma hríð í afurðadeild SÍS
eftir að þau hjón brugðu búi og
fluttu til Reykjavíkur. Hann
dvaldi öll sumur fyrir norðan og
hélt áfram að nytja jörðina eftir
því sem færi gafst til hausts 1999.
Útför Sveins Björnssonar fer
fram frá Garðskirkju í Keldu-
hverfi í dag og hefst athöfnin
klukkan 14. Jarðsett verður í
heimagrafreit á Víkingavatni.
Sem lítil stúlka varð ég þeirrar
gæfu aðnjótandi að fara í sveit til föð-
ursystur minnar, Guðrúnar Jakobs-
dóttur, og manns hennar, Sveins
Björnssonar. Þau bjuggu stórbúi á
ættaróðali Sveins að Víkingavatni í
Kelduhverfi. Sveinn var borinn og
barnfæddur Keldhverfingur og trú-
lega hefur ætt hans búið á jörðinni í
margar aldir. Sveinn var bóndi „par
excellence“ enda kallaði ég hann
aldrei annað en Bónda með stórum
staf og dætur mínar þekkja ekki
annað nafn á honum.
Á Víkingavatni var alltaf margt
um manninn, allavega á sumrin.
Heimilisfólkið samanstóð af hjónun-
um og börnum þeirra fjórum, Jón-
ínu, systur Bónda, sem bjó hjá bróð-
ur sínum og mágkonu, einnig tóku
þau hjón börn undir sinn verndar-
væng til lengri eða skemmri tíma.
Gestir voru líka ófáir, bæði frænd-
fólk og vinir sem stoppuðu mislengi.
Eins og að líkum lætur var stundum
þröngt á þingi en hjartarýmið var
nóg og því aldrei minnst á þrengslin.
Þegar gesti bar að garði var Bóndi
í essinu sínu. Hann settist inn í stofu
og hóf að segja frá samtímamönnum
og forfeðrum sínum, liðnum atburð-
um eða jafnvel yfirnáttúrulegum at-
burðum. Hann var einn besti sagna-
þulur sem ég hef kynnst og oftast
reyndi ég að láta lítið fyrir mér fara
inni í stofu svo ég gæti teygað allar
þessar frásagnir af vörum hans.
Margt merkra manna kom í heim-
sókn og gleðst ég yfir að hafa kynnst
þar Þórarni skólameistara MA, sem
var elsti bróðir Sveins. Hann var
mikill frönskumaður og þegar ég,
frönskukennarinn, segi að hann hafi
kennt mér halda flestir að hann hafi
kennt mér frönsku, en nei, það var
nú bara olsen olsen sem meistarinn
kenndi mér. Var ég víst svo aðgangs-
hörð í spilanáminu að það kom fyrir
að ég vakti þennan mæta mann til að
spila en aldrei sagði hann eitt
styggðaryrði. Meðal gestanna voru
einnig sérstakir karakterar sem nú
fer óðum fækkandi og er ég ríkari
eftir að hafa kynnst svo mörgu ólíku
fólki.
Á Víkingavatni var mikið menn-
ingarheimili, ógrynni bóka fyllti hill-
urnar og þar komust bókaormar í
feitt. Fjölskyldan og samvera kyn-
slóðanna var þar í heiðri höfð jafnvel
eftir að sjónvarpið hélt innreið sína í
sveitina með lagningu rafmagns
1972. Mörgum kvöldstundum í sveit-
inni var eytt í spilamennsku, enda
var Bónda mesta yndi að spila á spil.
Síðar, þegar við hjónin komum í
heimsókn til hans eftir að hann flutt-
ist til Reykjavíkur, sagði Bóndi
stundum við okkur: „Viljið þið ekki
spila við mig í svona 2–3 tíma?“
Minna dugði ekki. Og það var svo
sannarlega gaman að spila við hann
þingeyskan manna, en allt sem þing-
eyskt var, var best í hans huga og
eftir að hafa dvalið hjá honum í
þrettán sumur var mér farið að finn-
ast það líka. Bónda þótti gaman að
alls kyns keppni og hann fylgdist af
miklum áhuga með hinni ólíkustu
keppni, hvort heldur var um að ræða
spurningakeppni framhaldsskólanna
eða hrútasýningar. Hann hafði gam-
an af að leggja þrautir fyrir okkur
krakkana og þau skipta hundruðum
skiptin sem hann bað mig um að
þylja upp bæina í sveitinni, en aldrei
komst ég í gegnum þá runu klakk-
laust. Fannst Bónda mínum ég held-
ur treg að geta ekki lagt á minnið
jafn merkilegt atriði og bæjarnöfnin
í Kelduhverfi.
Bóndi var mér ætíð hlýr og um-
hyggjusamur. Hann hafði þann vana
að gefa okkur krökkunum gælunöfn
og ég fékk einkarétt á nafninu
„Doddý fína“, þótt hann kallaði mig
því æ sjaldnar eftir því sem ég varð
eldri og virðulegri. Bóndi var mjög
barngóður og hændust flest börn að
honum. Seinna, þegar hann var sest-
ur í helgan stein og hafði meiri tíma,
sá maður vel hvað hann gaf börn-
unum mikinn tilverurétt og hafði
gaman af að gantast við þau bæði
stór og smá, enda syrgja margir litlir
vinir afa Bónda núna.
Bóndi var ungur er hann tók við
búi föður síns. Langt fram eftir öld-
inni voru búskaparhættir mun erf-
iðari en nú tíðkast og oft var vinnu-
dagurinn langur. Ekki var vélunum
fyrir að fara í byrjun og slegið var
með orfi og ljá jafnt grös á engjum
sem sef í vatninu. Þurftu menn þá að
standa úti í vatni upp í mitti og slá.
En Bóndi var ósérhlífinn og afkoma
búsins var honum efst í huga. Hann
ætlaðist jafnframt til að aðrir hefðu
sömu viðhorf til verkanna og leti var
eini lösturinn sem hann átti erfitt
með að umbera. Um áttrætt kaus
hann heldur að kljúfa staura, þótt sú
vinna væri honum erfið, en sitja iðju-
laus. Hann var mjög nýtinn og sýndi
okkur ungviðinu gott fordæmi er
hann tíndi saman alla ullarlagða sem
á vegi hans urðu, hversu smáir sem
þeir voru.
Bóndi var fulltrúi kynslóðar sem
er óðum að hverfa. Hann var fulltrúi
sveitarinnar, þeirra sem treysta á
eigin dugnað en eru þó ekki nískir á
að rétta hjálparhönd. Bóndi vissi
sem var að maður er manns gaman
og kom það honum vel er hann flutti
til Reykjavíkur 65 ára gamall. Hann
var fljótur að kynnast síðasta bónd-
anum í Laugardalnum og heimsótti
hann oft. Hann var líka duglegur að
spila við eldri borgara og var hann
mjög vinsæll í þeirra hópi þótt hann
hafi oftast hirt af þeim bestu spila-
verðlaunin.
En best leið honum þó á heimili
þeirra hjóna á Laugateigi 44 en þar
höfðu þau komið sér fyrir, aðeins
steinsnar frá börnum þeirra. Þau
fluttu með sér að norðan þennan
ljúfa andblæ sem ríkti á Víkinga-
vatni, gestum var ávallt tekið fagn-
andi og var unun að koma til þeirra
þar sem hver og einn fékk að njóta
sín og fékk óskipta athygli, en það er
nokkuð sem skortir illilega núorðið í
okkar áreitamarga borgarsamfélagi.
Genginn er merkur maður sem
skilaði drjúgu og farsælu lífsstarfi. Á
sinn hátt var hann æðrulaus og trúði
að hver dagur myndi bera eitthvað
nýtt og gefandi í skauti sér. Hvaða
veganesti er betra en það fyrir ungu
kynslóðina?
Ég þakka Bónda mínum allar þær
indælu stundir sem ég fékk að upp-
lifa á heimili hans við ysta haf og að
hafa fengið innsýn í heim sem var,
heim þar sem allir voru metnir að
verðleikum. Við hlið slíks manns öðl-
ast lífið sérstakan tilgang.
Sigríður Anna
Guðbrandsdóttir.
Sveinn Björnsson bóndi frá Vík-
ingavatni lézt á aðventunni eftir
misserislöng veikindi. Með honum er
genginn mikill búhöldur og sannur
drengskaparmaður, sem ólst upp í
þingeyskri hugsjónaglóð nýrrar ald-
ar. Í huga þeirra, sem þekktu hann
bezt, var hann sómi sinnar stéttar en
framar öllu traustur eiginmaður,
góðsamur faðir og göfuglyndur öllu
venzlafólki sínu.
Víkingavatn í Kelduhverfi er ein
af kostameiri jörðum á Norðaustur-
landi.
Búskapur þar fyrr á árum var
engu að síður mjög mæðusamur, því
að fé var hætt fyrir hraungjám,
sandfok spillti túnum og engi voru
svo votsótt að standa þurfti vatnið í
hné og allt upp undir hendur. Mest-
allt hey var síðan flutt á pramma og
komið á þurrkvöll. Það var því ekki
verk neinna hálfdrættinga að erja
jörðina. Á hinn bóginn var margt
sem létti verk og ekki síður lund; all-
ir gripir þrifust ágæta vel á heil-
næmu útheyi, fiskur í sjó og vatni,
ríkuleg eggjatekja var í hólmum, ber
og grös í heiðinni, reki oftast nægur
við sjávarsíðuna og mannlíf stóð með
blóma. Ekki var óalgengt, að 30
manns væru í heimili á báðum búum
á Víkingavatni, sem var um margt
einstakt menningarheimili en jafn-
framt rótgróið íslenzkt sveitaheimili.
Þar hefur sama ættin búið samfellt á
fjórðu öld, og um langan tíma var
Víkingavatn miðstöð sveitarinnar.
Sveinn Björnsson mótaðist af lífi
og starfi sveitarinnar, og miklu ást-
fóstri tók hann við jörð sína, sem
hann sat í hálfa öld. Lífsstarf Sveins
var bundið við heimahaga og þar
undi hann sér ætíð bezt. Ungur að
árum tók Sveinn við búi foreldra
sinna; hinn aldni fræðaþulur, faðir
hans, var lengi rúmfastur en móðirin
stóð að verkum með syni sínum, unz
hann kvæntist Guðrúnu Jakobsdótt-
ur, prestsdóttur frá Holti undir
Eyjafjöllum.
Búskapur var líf og yndi Sveins
Björnssonar. Hann lagði allan metn-
að í að rækja það hlutverk af mynd-
arskap, skyldurækni og hirðusemi.
Bústofn var jafnan afurðagóður og
ágætis forystufé átti hann. Hann
byggði upp jörðina og ræktaði tún.
Fjölskylda hans tók fullan þátt í bú-
störfunum og lengst af voru ungir
drengir þar í fóstri. Sveinn var að
vísu ekki maður tækninýjunga, og
honum var ósýnt um að láta vélar
létta sér störfin, enda vanur að taka
sjálfur til hendi. Á hinn bóginn stóð
hann aldrei í vegi fyrir, að keyptar
væru vélar á búið, ef aðrir en hann
voru búnir til þess að stjórna þeim.
Ótrauðastur allra gekk Sveinn til
verka og hlífði sér hvergi, enda
sterkbyggður. Í eina skiptið, sem
Sveinn hitti hinn kunna íþróttagarp,
Sigurð Greipsson, sem þá var orðinn
mjög aldurhniginn og hrumur, var
það fyrsta, sem Sigurður spurði um,
þegar hann heilsaði og sló á öxl
Sveini: „Hvað gaztu lyft miklu?“ Það
duldist ekki hinum frækna íþrótta-
manni, að þarna fór hraustmenni,
sem engum vafa var undirorpið, en
víst er, að Sveinn sleit sér út við bú-
störfin meira en þörf var á. Hef eg
fyrir satt, að slitnara bak hafi vart
sést á sjúkrahúsum hérlendis.
Alla tíð var mjög gestkvæmt á
Víkingavatni, enda voru húsakynnin
vegleg, og var til þess tekið, að þar
var átta hlóða eldhús, eitt hið
stærsta á landinu. Sveinn naut þess
að taka vel á móti fólki og blanda
geði við það.
Rifjaði hann upp margar sögur við
hvert tækifæri um forna búskapar-
hætti og minnisstæða atburði allt
aftur til öndverðrar átjándu aldar,
sem hann hafði numið af föður sín-
um. Minni hans var óvenju gott,
tungutak fornt og myndríkt og gam-
ansemin var aldrei langt undan. Það
var ekki, að bara væri vel á móti
gestum tekið, heldur voru reiðskjót-
ar hýstir og þeim gefin ilmandi hól-
mataða, ryksleginn ruddi var aldrei
þar í hlöðu. Vert er líka að geta þess,
að Sveinn studdi við bakið á mörgum
sveitungum sínum og reyndist þeim
hjálparhella, þegar þeir voru að ráð-
ast í framkvæmdir til að koma undir
sig fótum. Ótalin eru þau skipti, sem
hann gat orðið mönnum að liði á út-
mánuðum, þegar heyþrot urðu, og
aldrei gekk hann eftir því að fá greitt
fyrir.
Árið 1980 brugðu þau hjón búi og
fluttust til Reykjavíkur. Margir ætl-
uðu, að Sveinn myndi ekki una hag
sínum á mölinni. Hann þurfti að
temja sér nýja háttu, meðal annars
að ganga með húslykla og peninga,
en hvorugu var hann vanur. En það
fór á annan veg. Dvöl hans í Reykja-
vík á vetrum varð honum ánægju-
auki. Hann kynntist mörgu góðu
fólki, ekki sízt á Teigunum, þar sem
hann tók sér daglega gönguferðir á
hvítbotnuðum gúmmískóm, heilsaði
upp á granna sína og tók tali. Eign-
aðist hann marga vini, bæði unga og
aldna. Þá brá hann sér oft í laug-
arnar og spilaði með eldri borgurum.
Sveinn var slunginn spilamaður og
sérstaklega góður lomberspilari. Við
spilaborðið kom kappsemin upp í
honum, því að hann var í eðli sínu
keppnismaður og engir kappleikar
fóru fram hjá honum. Sveinn fylgdist
vel með landsmálum og hafði mikla
ánægju af að fara um sveitir landsins
og líta á búskap. Hann hafði afar
næmt auga fyrir skepnum og sá í
einni hendingu, hvernig að var stað-
ið.
Mér gafst færi á að fara með hon-
um í slíkar ferðir, sem voru sannkall-
aðar fræðsluferðir. Því miður urðu
þær færri en ætlað var.
Um leið og tók að vora ár hvert
gerðist Sveinn óþreyjufullur og
hugsaði heim að Víkingavatni. Hon-
um auðnaðist að dvelja þar öll sumur
nema hið síðasta. Á Víkingavatni
hafði Sveinn nóg að starfa við að
rétta við girðingar og margt fleira en
mestur fór tími hans í að kljúfa reka-
við. Verður það að teljast einsdæmi,
að rúmlega áttræður skuli hann hafa
klofið um 1.000 staura á hverju
sumri og fór létt með. Að vísu naut
hann á stundum fulltingis yngri kyn-
slóðar en sjálfur lét hann dynja
þyngstu höggin, sem úrslitum réðu,
þegar mikill þrái var í spýtunum,
eins og hann orðaði það. Sá gamli
átti til að rjúka ómildur upp, ef ekki
var staðið að verki eins og honum lík-
aði eða menn sýndu ónytjungsskap.
Að sama skapi rann honum fljótt
reiðin og breitt bros færðist yfir and-
litið, þegar raftarnir gáfu sig.
Að leiðarlokum er margs að minn-
ast. Efst í huga er þakklæti fyrir
ljúfmennsku og góðvild, sem Sveinn
sýndi hverjum manni. Hann kenndi
okkur margt, var sönn fyrirmynd
bæði í orði og verki. Drjúgu og
heillaríku dagsverki er lokið. Nú
verður hann lagður til hinztu hvílu í
þá mold, sem hann erjaði, og á þann
stað, sem engan átti samjöfnuð í
huga hans.
Ágúst H. Bjarnason.
Jæja, þá er hann Sveinn farinn í
ferðina miklu. Búinn að frá frelsi frá
fjötrum þeim sem líkaminn hafði
bundið hann í um tíma. Hann er
fluttur í nýja vídd þar sem hann get-
ur ferðast um á hraða hugans. Verið
þið vakandi, því líklegt er að hann sé
núna á ferð og flugi að heimsækja
alla sem voru honum kærir, með sitt
hlýja skemmtilega glettnisbros sem
var hans stóra vörumerki. Jafnvel
mynd af honum í bók sem er seld um
allan heim og fólk getur séð þetta
bros. Ég á von á að hann heimsæki
mig núna alla leið hingað til Ástralíu.
Þegar við Malcolm og Lára heim-
sóttum hann á spítalann í sumar síð-
astliðið var glettnin hin sama og
spaugið, en hann talaði líka um vídd-
arflutningana. Sá ekki mikinn til-
gang í að vera heftur á þann hátt sem
hann var, því hugur hans stóð til
annarra hluta. Hann vissi að það var
eitthvað nýtt og annað þegar sálin
hverfur úr líkamanum. Hann hefur
upplifað eitt og annað í tengslum við
aðrar víddir, svo að það erfiðasta fyr-
ir hann mundi hafa verið að skilja
Guðrúnu eftir og börn og barnabörn.
En þau vita líka öll að hann verður
oftast ekki langt undan. Það verður
nóg fyrir þau að hugsa til að finna
glettnina í andrúmsloftinu þegar
hann kemur og kinar kolli og sendir
þeim hugskeyti um hve frjáls hann
sé og hve gaman það geti verið í hans
nýju vídd.
Ég þakka Víkingavatnsfjölskyld-
unni fyrir dásamlega hlýju mér og
börnum mínum sýnda öll þessi ár
síðan ég var fyrst umföðmuð af henni
árið 1977, en afi minn og amma höfðu
þekkt Guðrúnu lengi og afi minn,
Guðbrandur Magnússon, búið með
föður hennar, Jakobi Lárussyni, á
Holti undir Eyjafjöllum við upphaf
aldarinnar. Fyrir mig var það eins og
að eignast aðra fjölskyldu þegar ég
fór að heimsækja þau að Víkinga-
vatni árið 1977 til ’78 þegar ég var að
vinna á þessum slóðum.
Blessuð sé minning Sveins
Björnssonar, það er stór kafli úr
sögu Víkingavatnsbúskapar horfinn
núna við brottför hans, en þannig er
lífið og það hreyfist og breytist.
Sveinn var vel meðvitaður um þá
hringrás lífsins.
Matthildur Björnsdóttir,
Adelaide, Ástralíu.
Allt sem maður tekur sér fyrir
hendur á maður að gera vel, það er
dyggð. Svo mörg voru þau orð en
dæmin sem sanna þau eru mýmörg.
Það borgar sig að vinna af alúð og að
vera heiðarlegur í viðskiptum. Það
eitt skapar raunverulegan auð. Við,
ungt fólk, sem tökum að okkur hin
ýmsu verkefni og störf í dag gerum
okkur kannski ekki alltaf grein fyrir
þessari staðreynd.
Við gerum okkur ekki grein fyrir
því á hverju samfélagið okkar
byggðist upp og hver undirstaða vel-
megunarinnar er. En svarið er alltaf
eins, undirstaðan er vinna heiðar-
legra manna.
Þegar Sveinn Björnsson bóndi var
ungur vissi hann áreiðanlega ekki
hvers lags tímamót hann ætti eftir að
lifa, hann gat örugglega ekki ímynd-
að sér þær samfélags- og hugarfars-
umbætur sem áttu eftir að eiga sér
stað í landinu. En samt var hann
einn af þeim mönnum sem komu
þessum breytingum á.
Hann vann heiðarlega alla sína
ævi og sá fyrir sér og sínum og hann
setti sig ekki upp á móti því að börn-
in hans menntuðu sig og tæku þátt í
hinni öru þróun samfélagsins. Hann
var þakkláti bóndinn sem ófá skáld
hafa gert að ævistarfi sínu að túlka.
Vissulega er það merkilegt starf að
fá að eiga svo stóra hlutdeild í hring-
rás náttúrunnar sjálfrar. Að fá að sjá
sannan afrakstur vinnu sinnar, að
vera í aðstöðu þar sem hver er sjálf-
SVEINN
BJÖRNSSON