Morgunblaðið - 24.01.2001, Blaðsíða 54

FÓLK Í FRÉTTUM
54 MIÐVIKUDAGUR 24. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
til Óslóar og fjölskyldan stóð aura-
laus og vegalaus á hafnarbakkanum,
hvarf Aksel af vettvangi og hann lét
ekki sjá sig fyrr en konan hans var
búin að útvega sér og börnunum
húsnæði, þá fyrst kom karlinn heim.
Líf þeirra breyttist ekki mikið
þótt þau flyttu milli landa. Fátæktin
var þeirra fylgikona hvert sem þau
fóru. Allt var eins og áður. Það eina
sem breyttist voru nöfnin á skuld-
heimtumönnunum og þeim fjölgaði
stöðugt. Þrátt fyrir allar þessar
hörmungar hélt Aksel áfram að
skrifa bækur og í Noregi skrifaði
hann sín þekktustu verk, þótt vinnu-
aðstaða hans væri þó ekki upp á
marga fiska. Eitt sinn þegar hann
vantaði vinnustofu, leigði hann sér
útikamar, svo hann fengi frið við
skriftirnar.
Þoldi hvorki
hávaða né þögn
Þegar hann vann heima, var öll
fjölskyldan sem á nálum, því stund-
um mátti hann ekki heyra saumnál
detta, því það truflaði hann. Svo
mátti ekki heldur vera algjör þögn,
því það truflaði hann líka frá
vinnunni. Konan hans og börnin
vissu því aldrei hvaðan á sig stóð
veðrið og gátu aldrei verið viss um
hvernig þeim bæri að haga sér þegar
hann var nálægur. Bjarne segir frá
því, að móðir hans hafi aldrei lesið
þurrt dagblað. Þurrt dagblað!
Hvaða rugl er nú þetta? Aksel þoldi
ekki skrjáfið í blaðinu þegar hún
fletti því, þess vegna hélt hún því yf-
ir gufunni úr pottinum, svo blaðið
varð rakt og þá heyrðist ekkert
skrjáf þegar blöðunum var flett.
Aksel Sandemose hafði mikinn
áhuga á sálarfræði og sálgreiningu
og í bókunum sem hann skrifaði,
kemur þessi áhugi hans glögglega í
ljós. Hann hafði mikla skömm á um-
burðarlausum smásálum, sem hann
taldi sig finna víða og samdi „Jante-
loven“, sem margir kannast eflaust
við: „þú skalt ekki halda að þú sért
eitthvað“ og „þú skalt ekki halda að
þú sért til nokkurs nýtur“ o.s.frv.
Aksel beindi spjótum sínum óspart
gegn þessum hugsunarhætti, en það
er ekki hægt að líta fram hjá því, að
hann sjálfur var gegnsýrður af hon-
um og beitti honum af miskunnar-
leysi á konu sína og börn.
Í Ugler i Sandemosen rifjar
Bjarne upp æsku sína og uppvaxt-
arár í Danmörku og Noregi og minn-
ingarnar eru sárar og bitrar. Bjarne
hefur auga fyrir hinu skoplega og
frásögnin verður því oft grátbrosleg.
Iben bætir svo við minningum sínum
um samskipti þeirra feðgina.
Bernskuminningar hennar eru al-
gjör andstæða við minningar hans,
faðir hennar er góður og á hann er
hægt að treysta, hann var alltaf til
staðar, gætti hennar og hlúði að
henni. Þrátt fyrir miskunnarlaust
uppeldið sem Bjarne hlaut tókst
honum að verða góður og umhyggju-
samur faðir.
Bjarne gerir upp við fortíð sína á
hreinskilinn hátt, en hann er ekki
einn, hann nýtur fulltingis dóttur
sinnar og samvinna þeirra hefur tek-
ist vel. Þetta er saga um miklar til-
finningar og mannlegan harmleik.
Hún er einlæg og tilfinningaþrungin
og lærdómsrík fyrir alla sem hana
lesa.
ÆVISAGA RITHÖFUNDARINS AKSELS SANDEMOSE
Grátbros-
lega beiskar
minningar
Svo kynna höfundarnir sig, feðginin Bjarne og Iben Sandemose.
Teikningar Iben eru undarleg blanda af Múmínálfunum og Spy vs. Spy.SKEMMST er frá því að segja að
annaðhvort finnst lesanda þessi bók
hryllilegasta viðurstyggð sem hann
hefur lesið eða bráðfyndin háðsádeila
á persónudýrkun nútímans. Í henni
eru sögur af Elvis Presley sem ekki
hafa áður sést á prenti, sögur af
morðingjanum Elvis, mannætunni
Elvis, bankaræningjanum Elvis og
svo má telja. Sumar sagnanna eru
nánast óskiljanlegar í súrrealískri
kímni, aðrar ofurraunsæjar, en allar
gera þær grín að fígúrunni Elvis,
dópistanum, fitubollunni, hinum óör-
ugga og ósjálfstæða Elvis sem var sí-
fellt með hirð aðdáenda í kringum
sig.
Ágætt dæmi um stílinn er sagan af
feita fóstrinu Elvis, sem skreið út úr
móður sinni þegar hún var sofandi og
losaði varlega naflastrenginn til að
fara í bæinn. Fóstrið Elvis kastaði yf-
ir sig kápu af púðluhundinum Alfredo
og þótt hann hafi litið hörmulega út
var honum andsk. sama því hann var
hinn ófæddi konungur rokksins og
gat gert það sem honum sýndist!
Önnur eftirminnileg saga er af því
þegar Elvis ákveður að gera meðlim-
um Led Zeppelin grikk með því að
kasta sekkjum með svínablóði, vatni,
matarlit og mannaskít niður í áheyr-
endaskara á útitónleikum hljómsveit-
arinnar úr einkaþotu sinni. Hængur-
inn er að hann var það hátt uppi að
sekkirnir urðu að ísklumpum sem
sprungu við lendinguna og ísnálarnar
tættu tugi áheyrenda í sundur. Lýs-
ingin á blóðbaðinu er krassandi og
ekki er frásögnin af hefnd þeirra
Led Zeppelinmanna síður
hrikaleg. Svo má telja sög-
urnar; þegar Elvis og
félagar drepa Chris de
Burgh, en hann gengur aft-
ur í sífellu og syngur, þegar
fólk kemur til Graceland
með látna ættingja til að
gefa Elvis í matinn og svo má
telja.
Fleiri frægir koma við sögu
en Led Zeppelin og Chris de
Burgh, því Gladys, móðir Elv-
is, er í nokkrum sagnanna,
meðal annars etin lifandi af
maurum í einni sögunni, Pris-
cilla ferst á voveiflegan hátt og
Elvis rænir banka með Roy
Orbison svo dæmi séu tekin.
Simon Crump er myndlista-
maður og ljósmyndari sem hefur
einnig fengist nokkuð við skriftir.
Af sögunum í My Elvis Blackout
að dæma ætti hann að gera meira
af því að skrifa. Í raun skrikar
honum ekki fótur nema í einni sög-
unni, Yorkshire Elvis: Part Two,
sem er fullvenjuleg, þó góð sé, til að
eiga heima í svo geggjuðu safni.
Hryllings-
sögur
af Elvis
My Elvis Blackout eftir Simon
Crump. Bloomsbury gefur út 2000.
145 bls. innb. Kostar 1.995 kr.
hjá Máli og menning
Forvitnilegar bækur
Árni Matthíasson.
konu og átti með henni
þrjú börn. Aðstæður
þeirra voru afar bágborn-
ar svo ekki sé meira sagt, húsnæðið
var lítið og lélegt og lítið til að borða.
Aksel vann sem gjaldkeri með rit-
höfundarstarfinu, en launin dugðu
aldrei til að framfleyta fjölskyldunni
sómasamlega, enda hélst honum illa
á peningum. Hann eyddi mestu af
því sem hann aflaði í sjálfan sig,
enda var hann þurftafrekur og
þorstlátur maður og afar örlátur við
vini sína og drykkjufélaga. „Í dag er
ég ríkur, í dag vil ég gefa...“, þetta
ljóð gæti hafa verið ort um hann.
En örbirgðin, sem fjölskyldan bjó
við var ekki það versta sem hún
þurfti að þola. Það versta var ofbeld-
ið sem hann beitti þau. Skapofsi
hans og harðstjórn var mikil. Hann
hikaði ekki við að leggja hendur á
börnin sín og heima fyrir urðu allir
að sitja og standa eins og honum
þóknaðist. Örbirgðin og ofbeldið
settu mark sitt á allt.
Ógnin kemur aftur
Árið 1928 fór hann á vegum út-
flytjendaskrifstofu til Kanada, en
hann átti að skoða aðstæður þeirra
Dana, sem þangað höfðu flutt. Aksel
ól með sér draum um að gerast
bóndi og hafði ef til vill vonir um að
sá draumur gæti orðið að veruleika í
Nýja heiminum, en úr því varð ekki.
Hann sneri aftur heim til Danmerk-
ur. Bjarne segir frá því sem pabbi
hans hafði meðferðis þegar hann
kom heim. Fyrir utan smálegan
óþarfa, sem hann hafði hnuplað á
ferðum sínum, var þarna m.a.
dauð ugla í kökuboxi, slímugt
slönguhræ í öðru, hnéskel af risa-
eðlu og hauskúpa af nauti. Ólykt-
in af þessum dýraleifum var ólýs-
anleg og þegar leið á veturinn
fylltist heimilið af skrýtnum
pöddum, lirfum, fiðrildum og
fleiru. En það versta af öllu því,
sem hann flutti með sér inn á
heimilið, var ógnin, nú var hún
komin aftur og hún var komin
til að vera.
Það kemur víða fram í bók-
inni að Aksel var hvinnskur
og stal öllu steini léttara.
Þegar í ljós kom að hann
hafði hagnýtt sér aðstöðu
sína þegar hann vann sem
gjaldkeri og stungið í sinn
vasa heilmiklum peningum,
flúði hann í hasti yfir til
Noregs með konu og börn
og þrjá fataskápa, sem
geymdu þeirra veraldlegu
eigur. Þegar komið var yfir
ÁRIÐ 1999 voru hundrað ár liðin frá
fæðingu rithöfundarins Aksel
Sandemose. Það sama ár kom út af-
ar sérstök bók, Ugler i Sandemosen,
hjá Cappelen-forlaginu í Ósló. Bókin
er skrifuð og myndskreytt af Iben
Sandemose. Hún hefur skráð nokkr-
ar af bernskuminningum föður síns,
Bjarne, sem var sonur skáldsins.
Þessar minningar hans vefur hún
saman við sínar eigin æskuminn-
ingar, svo að úr verður minningabók
þriggja kynslóða. Bókin er ríkulega
myndskreytt og myndirnar
samofnar textanum, þannig að
segja má að hér sé komin
myndasaga, þar sem texti
og mynd styðja og upp-
hefja hvort annað. Ljós-
myndir úr fjölskyldualbúm-
inu fljóta með ásamt ýmsum
opinberum plöggum úr fórum fjöl-
skyldunnar, sem gefa enn betri
mynd af lífi þeirra.
Teikningar Iben eru e.k. sam-
bland af myndunum úr sögunum um
múmínálfana annars vegar og af
njósnurunum í Spy vs. Spy úr Mad-
blöðunum hins vegar. Bókin er öll
svart/hvít og textinn er handskrif-
aður. Það hefur þau áhrif að bókin
verður nánast eins og dagbók, sem
lesandanum er leyft að skoða, og
dagbókarformið hæfir afar vel hinu
persónulega innihaldi.
„Í dag er ég ríkur...“
Aksel Sandemose var fæddur og
uppalinn í Danmörku. Faðir hans
var danskur en móðirin af norskum
ættum. Hann hét í raun og veru Axel
Nielsen, en honum líkaði ekki við
nafn sitt og fékk því breytt. Hann
breytti x-inu í Axel yfir í ks, því hann
gat ekki hugsað sér að hafa kross í
nafninu sínu. Nielsen var ekki nógu
skáldlegt og þá tók hann sér nafnið
Sandemose, en móðurfólk hans kom
frá Sandermose í Noregi. Hann var
kvæntur danskri
Aksel var þjófóttur
mjög og stal m.a. þess-
um penna sem fylgdi
honum alla ævi.
Rithöfundurinn Aksel Sandemose var mikið
ólíkindatól. Hann hafði óbeit á umburðar-
lausum smásálum en, eins og Ingveldur
Róbertsdóttir rekur, sýndi hann fjölskyldu
sinni gjarnan slíka framkomu.