Morgunblaðið - 09.02.2001, Blaðsíða 28

LISTIR
28 FÖSTUDAGUR 9. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á ÞEIM tíma er Tónlistarskólinn í
Neskaupstað var stofnaður, voru að-
eins þrír tónlistarskól-
ar starfandi utan
Reykjavíkur og sá sem
var aðalhvatamaður að
stofnun skólans, var
Haraldur Guðmunds-
son trompetleikari.
Haraldur var frábær
trompetleikari og sér-
staklega man undirrit-
aður eftir því hversu
mjúkur og syngjandi
tónn hans á trompetinn
var og þessa tónmýkt
kenndi Haraldur sínum
nemendum. Bræðurnir
Lárus og Birgir Sveins-
synir lærðu að „syngja“
á trompet hjá Haraldi og kom þetta
meðal annars fram í leik Skólahljóm-
sveitar Mosfellsbæjar, undir stjórn
Birgis, en þar hafa margir góðir blás-
arar notið góðrar kennslu. Hæfileik-
ar Lárusar komu strax fram, er hann
hóf að leika með Lúðrasveit Nes-
kaupstaðar, undir stjórn Haraldar og
á fyrstu tónleikum tónlistarskólans
1957, lék Lárus trompetkonsert eftir
Haydn og sagði Lárus seinna, að
hann hefði ekki vitað hversu erfitt
þetta verk var, fyrr en hann lék kons-
ertinn á námsárum sínum í Vínar-
borg. Hinn „syngjandi“ trompettónn
fylgdi Lárusi og hann endurómaði í
ágætum leik Skólahljómsveitar Mos-
fellsbæjar, undir stjórn Birgis
Sveinssonar, er lék í upphafi minn-
ingartónleikanna, sem haldnir voru í
Langholtskirkju sl. miðvikudags-
kvöld, á afmælisdegi Lárusar.
Flosi Ólafsson leikari var kynnir á
tónleikunum og sagði nokkrar gam-
ansögur en fyrstu tónlistaratriðin
voru flutt af kórunum tveimur, er
Lárus stjórnaði, Reykjalundarkórn-
um, er undir stjórn Írisar Erlings-
dóttur söng Ave Maria eftir Nyborg
og Á Sprengisandi, eftir Sigvalda
Kaldalóns, í úsetningu Lárusar og
Karlakórinn Stefnir, undir stjórn
Atla Guðlaugssonar, er söng Sailing,
eftir Simmons og Sprett, eftir Svein-
björn Sveinbjörnsson. Undirleikarar
voru Judith Þorbergsson og Sigurð-
ur Marteinsson og var flutningurinn í
heild mjög góður.
Sigrún Hjálmtýsdóttir og Anna
Guðný Guðmundsdóttir áttu frábært
atriði, Wien du Stadt meiner
Träume, eftir Sieczynski, og Sempre
libera, úr La Traviata, eftir Verdi.
Kór Íslensku óperunnar undir stjórn
Garðars Cortes söng með miklum
glæsibrag, sálminn Fyrirlátið mér
faðirinn góði, úr óperunni Galdra-
Lofti og Maístjörnuna en tónleikun-
um fyrir hlé lauk með Festmusik für
die Stadt Wien, eftir Richard Strauss
og voru það málmblás-
arar úr Sinfóníuhljóm-
sveit Íslands, undir
stjórn Kjartans Ósk-
arssonar, er „sungu“
með miklum glæsibrag
á lúðrana sína.
Eftir hlé átti Sinfón-
íuhljómsveit Íslands
orðið en með henni lék
Lárus í rúm þrjátíu ár,
eða frá 1967 og lengst af
sem fyrsti trompett-
leikari. Sinfóníuhljóm-
sveit Íslands, sem
Bernhaður Wilkinson
stjórnaði, hóf leik sinn
með forleiknum að
Ruslan og Ludmillu, eftir Glinka og í
tilefni dagsins, Buglers Holiday, eftir
Leroy Anderson, sem trompetlið
sveitarinnar, Ásgeir Steingrímsson,
Einar Jónsson og Eiríkur Örn Páls-
son, lék með miklum „bravúr“. Eftir
að Karlakórinn Stefnir hafði sungið
Brennið þið vitar, eftir Pál Ísólfsson
og Kór Íslensku óperunnar, O habet
Acht, úr Sígaunabaróninum, eftir Jo-
hann Strauss, sameinuðust kórarnir
þrír, í glæsilegum söng á Fangakórn-
um, úr Nabucco, eftir Verdi. Þar með
lauk þessum glæsilegu minningar-
tónleikum um Lárus Sveinsson
trompetleikara, en saga hans er æv-
intýrið um sveitadrenginn, er hleypir
heimdraganum, til að „syngja“ á sinn
lúður, og þótt tónlistarmaðurinn sé
mönnum ofarlega í huga, muna þeir
sem til þekktu, að Lárus var „dreng-
ur góður“.
Að syngja á
sinn lúður
TÓNLIST
L a n g h o l t s k i r k j a
Minningartónleikar um Lárus
Sveinsson trompetleikara. Flytj-
endur: Skólahljómsveit Mosfells-
bæjar, Reykjalundarkórinn, Karla-
kórinn Stefnir, Sigrún Hjálmtýs-
dóttir, Anna Guðný Guðmunds-
dóttir, Kór Íslensku óperunnar,
Sinfóníuhljómsveit Íslands. Stjórn-
endur: Birgir Sveinsson, Íris Er-
lingsdóttir, Atli Guðlaugsson, Garð-
ar Cortes, Kjartan Óskarsson og
Bernharður Wilkinson. Einleik-
arar: Ásgeir Steingrímsson, Einar
Jónsson og Eiríkur Örn Pálsson.
Undirleikarar: Judith Þorbergsson
og Sigurður Marteinsson. Mið-
vikudagurinn 7. febrúar 2001.
MINNINGARTÓNLEIKAR
Jón Ásgeirsson
Lárus Sveinsson
50. SÝNING á Völuspá, eftir Þór-
arin Eldjárn, verður í Möguleikhús-
inu við Hlemm sunnudaginn 11.
febrúar.
Völuspá var frumsýnd í Mögu-
leikhúsinu á Listahátíð í Reykjavík
í vor og var jafnframt á dagskrá
Reykjavíkur menningarborgar
Evrópu árið 2000. Verkið byggir á
hinni fornu Völuspá og veitir áhorf-
endum sýn inn í hugmyndaheim
heiðinnar goðafræði. Leikstjóri
sýningarinnar er Peter Holst og
Pétur Eggerz leikur öll hlutverkin.
Pétur Eggerz og Stefán Örn Arnarson sellóleikari í Völuspá.
50. sýning á Völuspá
í Möguleikhúsinu
Í SÝNINGARSAL félagsins, Ís-
lensk grafík, Hafnarhúsinu, stendur
yfir sýning á steinþrykkjum eftir
Jón Þorleifsson, Jóhannes Kjarval
og hugsanlega fleiri íslenzka lista-
menn. Fundust í húsakynnum
löngu niðurlagðs steinþrykkverk-
stæðis Chr. J. Cato, og rötuðu í
hendur Gunnars Arnar, myndlistar-
manns á Kambi. Einnig nokkrar
eftir óþekktan danskan listamann
með myndefnum frá Þingvöllum.
Ég gat þessa fundar í blaðinu á sl.
sumri og fer ekki frekar í saumana
á myndunum hér, en upp koma
ýmsar hugleiðingar í þessu tilefni.
Löngu er vitað að einstakir ís-
lenzkir myndlistarmenn við nám og
listiðkun erlendis reyndu fyrir sér í
hinum ýmsu geirum grafíklistar,
helst á lokaárum sínum í fagurlista-
skólum. Eftir nokkurra ára nám í
málunardeildum sem byggðist mik-
ið til á teikningu fyrirsætna og fyr-
irsáta svo og málun þeirra, fengu
áhugasamir gjarnan tækifæri til að
spreyta sig á öðrum geirum mynd-
listar, aðallega freskumálun og
grafík og var landinn hér engin
undantekning. Þannig var þetta í
öllu falli fyrir hálfri öld og víðast
hvar fram til 1970, því án einhverr-
ar reynslu, þroska, yfirsýnar og
næmi var réttilega álitið að nem-
endur ættu lítið erindi inn á svið
þessa flókna tæknilega pataldurs.
Er í fullu gildi enn í dag þrátt fyrir
breytt viðhorf og alla hátækni, í
öllu falli ef menn halda sig innan sí-
gildra marka hugtakanna. Þetta
voru þreifingar til ýmissa átta, eins
konar þroska- og vettvangskönnun
á breiðari grundvelli en áður.
Dekor- og freskuskólinn við Aka-
demíuna í Kaupmannahöfn (nú
deild rýmis og listræns múrverks),
var af gömlum meiði, hins vegar
tók grafíski skólinn ekki til starfa
fyrr en 1944. Áhugasamir nemend-
ur urðu því að leita til einhvers af
hinum mörgu litógrafísku verk-
stæða í borginni, ef sú tækni hugn-
aðist þeim sérstaklega, og mun
steinþrykkverkstæði Chr. J. Cato
hafa verið eitt þeirra. Þetta er
ástæða þess að fram hafa komið
þrykk eftir íslenzka listspírur er-
lendis í arkívi verkstæðisins,
myndageymslu, er þau eitt af öðru
leggja upp laupana, en hefð er fyrir
því að þau haldi eftir einu eintaki af
hverju upplagi. Þá er sjálfgefið að
hinir ungu menn hafi áfram verið í
sambandi við verkstæðin eftir að
skóla sleppti enda andrúmið ein-
staklega heillandi, fengið að
spreyta sig á einum og einum
steini. Það rennir stoðum undir
þessa tilgátu að Jóni Þorleifssyni
tókst að verða sér úti um töluvert
magn af litógrafískum steinum eftir
miðjan sjötta áratuginn og flytja til
Íslands. Gefur auga leið að hann
hefur þekkt til einhvers verkstæðis
úti í Kaupmannahöfn, þá þegar var
ekki svo einfalt að verða sér úti um
steina frá Solnhofen í Bæjaralandi.
Mjög var farið að ganga á nám-
urnar og ennþá mikil ásókn á stein-
þrykkverkstæðin, sum í miklum
blóma, lítið farið að nota zinkplötur
og offsetfilmur. Þessa steina flutti
Jón inn í landið sem legsteina og
þar með fram hjá öllum tollum og
öðrum opinberum gjöldum. Þeir
voru svo í lamasessi í kjallra-
geymslu Hólaprents í Þingholts-
stræti, allt þar til gamla grafík-
félagið lánaði þá til Myndlista- og
handíðaskólans 1962, ásamt þrykk-
pressu sem Jón mun einnig hafa
flutt inn. Pressunni hefur verið
skilað og er hún í góðu ástandi í
húsakynnum Grafíkfélagsins, en
hins vegar hefur gengið illa að
heimta steinana úr höndum MHÍ
og seinna Listaháskólans, hvernig
sem á því stendur.
Af öllu má ráða að Jón í Blátúni
hefur verið drjúgur áhugamaður
um grafík einkum litógrafíu og
ánægjulegt að komið hafa í leit-
irnar fleiri steinþrykk eftir hann
sem þrykkt voru á fyrrnefndu
verkstæði 1930, auk einnar myndar
af fimm sem Kjarval gerði í möppu
svo snemma sem 1919. Meira en
líklegt að náið samband hafi verið á
milli verkstæðisins og akademíunn-
ar á Kóngsins nýjatorgi, eitthvað
svipað og við hið nafnkennda verk-
stæði Permild og Rosengreen og
grafíska skólans þegar ég vann þar
1955–56. Báðir voru löngu farnir að
vinna sjálfstætt, einnig mögulegt að
Jón hafi teiknað sínar Þingvalla-
myndir með litókrít á sérstakan
pappír sem er með örþunnri filmu
sem gerir mögulegt að yfirfæra
myndir á stein. Svo mjög sem þeim
svipar til tæknibragða óþekkta
danska listamannsins, er líklegt að
þeir hafi verið saman á Þingvöllum
og Daninn hafi verið að leiðbeina
Jóni um meðferð litókrítarinnar.
Og þar sem spegilmynd viðfangs-
efnisins kemur alla jafna fram þeg-
ar unnið er beint á steininn, nema í
þeim tilvikum sem teiknað er með
aðstoð spegils, var algengt að
teiknað væri á þessa tegund papp-
írs, oft einungis laus riss til frekari
útfærslu en á stundum öll myndin.
Þessa tækni þekki ég mjög vel og
tel þetta meira en líklegt þar sem
Jón fluttist með fjölskyldu sinni al-
kominn til Íslands 1929. Líka er til
í dæminu að danski listamaðurinn
hafi verið í heimsókn hjá vini sínum
Jóni og þeir brugðið sér Þingvalla.
Sé tilgátan rétt ætti að vera mögu-
leikt að nálgast nafn listamannsins
einkum ef gömul bréf Jóns hafi
varðveist, hér gæti jafnvel verið
kominn maðurinn sem útvegaði
Jóni litósteinana áratugum seinna.
Dregið saman í hnotskurn er það
naumast kórrétt skilgreinng að
setja samasemmerki við slíkar laus-
ar þreifingar í aðskiljanlegustu
tæknimiðla og frumkvöðla- eða
brautryðjendahugtakið. Að ryðja
veginn fyrir sporgöngumenn sína
er allt annar handleggur og það
samband verður að vera sýnilegt,
ekki nóg að vera fyrstur með frétt-
irnar. Einnig ekki að vita nema
fleiri einstakar grafíkmyndir eigi
eftir að dúkka upp í tímans rás.
Hins vegar telst þetta merkilegur
fundur og verður allrar athygli,
gefur tilefni til frekari rannsókna á
sögu grafíklistarinar, er nýtt sjón-
arhorn og ný sýn á starfsvettvang
viðkomandi listamanna.
Þar sem steinþrykk er á dag-
skrá, er ekki úr vegi að víkja
nokkrum orðum að bágborinni að-
stöðu til iðkunar þess á staðnum,
örfáir steinar til ráðstöfunar og
flestir litlir. Minni á að Færeyj-
ingar eru komnir lengra áleiðis með
yfir 350 steina á sínu verkstæði (!),
eru þó nær fimmfalt færri, og á
staðnum er að auk fastráðinn fag-
maður til aðstoðar listamönnum. Þá
vantar rekka undir steina, slípivél
og rafknúinn vagn til að flytja
steinana beint á pressuna. Enn-
fremur afdrep þar sem listamenn
geta unnið í næði á plötur og steina
líkt og hvarvetna tíðkast á graf-
íkverkstæðum. Sýningarrýmið, sem
ekki er notað nema 8 klukkustundir
á viku þá svo er komið, hentar hér
vel, jafnframt rýmið sem notað er
til innrömmunar sem steina-
geymsla. Öllu máli skiptir að koma
verkstæðinu í gang og ráða fag-
mann (síður listamann), til að drífa
það áfram. Þar sem ég hef talað
fyrir daufum eyrum um þetta við
viðkomandi á förnum vegi neyðist
ég til að gera það hér enda yf-
irgengilega dýrt að kaupa vinnu í
þessum miðli erlendis. Vek loks at-
hygli á, að snillingurinn Sören El-
litsgaard, þrykkjari Pers Kirkebys
á verkstæði Hostrup Petersen og
Johansen í Valby, er reiðubúinn til
að koma hingað tímabundið. Allt er
fyrst…
Fundin steinþrykk
MYNDLIST
Í s l e n z k g r a f í k ,
H a f n a r h ú s i n u ,
h a f n a r m e g i n
Jón Þorleifsson, Jóhannes Kjarval
o.fl. Opið laugardaga og sunnudaga
frá kl. 14–18. Til 25. febrúar.
Aðgangur ókeypis.
FYRSTU ÍSLENZKU
STEINÞRYKKIN
Gunnar Örn myndlistarmaður vinnur að uppsetningu grafíksýningarinnar í Hafnarhúsinu.
Bragi Ásgeirsson