Morgunblaðið - 09.02.2001, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 FÖSTUDAGUR 9. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
E
itt er það umbótamál,
sem veruleg sam-
staða virðist ríkja
um að þarfnist úr-
lausnar á Íslandi.
Hér ræðir um yfirburðastöðu
framkvæmdavaldsins gagnvart
löggjafarvaldinu. Lítill skriðþungi
þingheims gagnvart ríkisstjórn-
inni hefur enn verið til umræðu
síðustu daga og kemur það í kjöl-
far „öryrkjadómsins“ svonefnda.
Ýmsir höfðu á orði að furðulegt
hlyti að teljast að enginn þing-
manna stjórnarflokkanna á Al-
þingi hefði greitt atkvæði gegn
frumvarpinu umdeilda, sem til
kom sökum dómsins. Þótt sú nið-
urstaða komi tæpast á óvart, enda
aðeins enn ein birtingarmynd þess
frumstæða flokksaga, sem eitrar
íslensk stjórnmál, telja margir að
skilyrðislaust samþykki meiri-
hluta þingheims hafi frekar verið
til marks um
hvernig fram-
kvæmdavaldið
fær jafnan öllu
sínu fram-
gengt í lýðveldinu en Alþingi
gegnir fyrst og fremst formlegu
afgreiðsluhlutverki.
Hér á landi hefur þessu ástandi
verið líkt við „ráðherraræði“.
Í þessu efni eins og svo mörgum
öðrum getur verið fróðlegt að
huga að því hvernig útlendir menn
hafa skipað málum sínum. Jafn-
framt getur gestsaugað marg-
fræga verið glöggt þegar að því
kemur að sundurgreina þarf
ríkjandi ástand í því augnamiði að
breyta því.
Á dögunum var hér staddur
rússneski stjórnmálamaðurinn
Grígoríj Javlínskíj. Í stórfróðlegu
viðtali, sem Morgunblaðið átti við
hann, vék hann m.a. að því hvernig
rússneska þingið, Dúman, væri
öldungis ofurselt vilja fram-
kvæmdavaldsins. Javlínskíj bar
þetta ástand saman við það, sem
hann taldi ríkjandi hér á landi rétt
eins og í öðrum þróuðum lýðræð-
isríkjum og sagði: „Á Íslandi má
gera ráð fyrir að þegar ráðherra
mætir til vinnu þurfi hann kannski
í 90–95% af þeim málum sem hann
afgreiðir að taka tillit til vilja
þingsins. 5% á hann sjálfur frum-
kvæði að. Í Rússlandi er þetta öf-
ugt. Hann fer sínu fram í 90–95%
tilvika; það er aðeins í svona 5%
tilvika sem honum eru settar
skorður af þinginu, stjórn-
arskránni eða öðru.“
Ummæli Javlínskíjs hljóta að
vekja í senn athygli og nokkra kát-
ínu enda verður vart sagt að fyrr-
nefnt auga gestsins geti talist
glöggt í þessu viðfangi. Athygli-
vert er að austur-evrópskir stjórn-
arhættir skuli sameina Íslendinga
og Rússa til viðbótar við þá sam-
þjöppun auðs og valda, sem út-
hlutun auðlinda og gæða hefur
skilað í löndunum tveimur.
Svo heppilega vill til að einn
þeirra stjórnmálamanna, sem tjáð
hefur sig um íslenska ráðherra-
ræðið er núverandi umhverf-
isráðherra, Siv Friðleifsdóttir. Í
blaðagrein er hún reit árið 1998
þegar hún var „óbreyttur“ þing-
maður og nefndist „Ráðherra-
ræði“ sagði Siv Friðleifsdóttir
m.a:
„Íslendingar búa ekki við þá
þrískiptingu valds sem nauðsyn-
leg er. Ráðherrar, fulltrúar fram-
kvæmdavaldsins eru einnig þing-
menn, fulltrúar löggjafarvaldsins
og sitja þannig báðum megin
borðs...“
Núverandi umhverfisráðherra,
sem augljóslega er bæði umhugað
um efnið og gjörþekkir það,
kvaðst telja að þetta ástand mála
veikti þingræðið:
„Það að ráðherrar eru einnig
þingmenn veikir þingræðið. Sem
dæmi má taka þingflokk Alþýðu-
flokksmanna á síðasta kjör-
tímabili. Af 10 þingmönnum hans
voru 5 ráðherrar. Það er því aug-
ljóst að ráðherraræðið í slíkum
þingflokki var nær algert. Einnig
má benda á núverandi þingflokk
framsóknarmanna sem í eru 15
þingmenn. Ef ná á umdeildum
stjórnarfrumvörpum í gegnum
þingflokkinn með atkvæðagreiðslu
þarf meirihlutinn eða 8 þingmenn
að vera frumvarpinu fylgjandi.
Þar sem líklegt er að ráðherrarnir
5 samþykki stjórnafrumvarpið,
vantar einungis 3 almenna þing-
menn til viðbótar til að málið náist
í gegn. Ráðherraræðið er því einn-
ig sterkt í þingflokki sem er sam-
settur eins og hér er lýst.“
Til viðbótar við þetta er rétt að
minna á að Framsóknarflokkurinn
á nú 12 fulltrúa á þingi og eru sex
þeirra ráðherrar í ríkisstjórninni.
Ráðherraræðið er því nær algert
innan þess flokks, samkvæmt
skilningi umhverfisráðherra.
Mjög víða á Vesturlöndum hafa
þingmenn aðra sýn en íslenskir
starfsbræður þeirra til starfa
sinna og hlutverks. Þar er litið svo
á að þeir séu fyrst og fremst
fulltrúar kjósenda en ekki flokka,
ríkisstjórnar eða tiltekinna ráða-
manna. Í Bandaríkjunum er þrí-
skiptin valdsins öldungis skýr og
greinileg og þar er litið svo á að
þingheimur sinni ekki síst því
hlutverki að hafa eftirlit með
framkvæmdavaldinu. Þannig er
talið að Hæstiréttur sé svo einstök
stofnun að bera þurfi skipun dóm-
ara í réttinn undir atkvæði þing-
manna.
Full þörf er á því að svipað kerfi
verði þróað fram hér og er sjálf-
sagt að nýta það tækifæri, sem
brátt mun gefast í ljósi þess að
verulegar breytingar á stjórn-
arskrá lýðveldisins eru óhjá-
kvæmilegar. Ætla verður t.a.m. að
fram komi kröfur um að reglum
varðandi skipun hæstaréttardóm-
ara verði breytt í ljósi undangeng-
inna atburða. Við blasir að fráleitt
er að í lýðræðisríki, sem á að telj-
ast þróað, geti dómsmálaráðherra
hvers tíma skipað menn í Hæsta-
rétt án þess að sú ákvörðun hljóti
umræðu, meðferð eða samþykki af
nokkrum toga. Aukinheldur hlýt-
ur að teljast með öllu óviðunandi
að dómarar, sem pólitískir ráð-
herrar hafa valið, fari yfir um-
sóknir og skili umsögn til þess
sama fulltrúa framkvæmdavalds-
ins. Slík skipan mála er aug-
ljóslega tímaskekkja og býður
heim þeirri hættu að grunsemdir
um pólitíska misbeitingu þessa
valds vakni. Óhjákvæmilegt er að
reglum um skipun dómara í
Hæstarétti verði breytt þegar haf-
ist verður handa við að endur-
skoða stjórnarskrá lýðveldisins.
Skipulega þarf að vinda ofan af
því ráðherraræði, sem fram hefur
þróast á Íslandi. Nútímalega
þenkjandi Íslendingar hljóta að
fagna því að þeir eigi svo öfluga
liðsmenn sem Grígoríj Javlínskíj
og Siv Friðleifsdóttur umhverf-
isráðherra.
Ráðandi
herrafólk
„Íslendingar búa ekki við þá þrískipt-
ingu valds sem nauðsynleg er.“
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
Siv Friðleifsdóttir
HINN árlegi tann-
verndardagur er nýlið-
inn en auðvitað ættu
allir dagar ársins að
vera tannverndardag-
ar í víðum skilningi.
Mörgum finnst
tannskemmdir varla
stórt vandamál í sam-
anburði við mörg önn-
ur og óleyst vandamál í
samfélaginu. Tann-
sjúkdómar og aðrir
kvillar í munni kosta
þó okkur Íslendinga
hundruð milljóna á ári.
Þess vegna er nauð-
synlegt að reyna af
fremsta megni að
koma í veg fyrir þá. Við þekkjum í
dag helstu orsakirnar og ættum að
geta náð langt í baráttunni gegn
þeim.
Í lögum um heilbrigðisþjónustu
frá 1990 (nr. 97, 28. september) seg-
ir í 1. gr. 1.1: Allir landsmenn skulu
eiga kost á fullkomnustu heilbrigð-
isþjónustu sem á hverjum tíma er
tök á að veita til verndar andlegri og
félagslegri heilbrigði. Tannlækning-
ar eru því hluti af heilbrigðisþjón-
ustu en þessi þjónusta lýtur ekki
sömu lögmálum í rekstri eins og
ýmis önnur þjónusta við sjúklinga
hér á landi.
Tryggingastofnun ríkisins (TR)
hættir að taka þátt í kostnaði vegna
tannlækninga við 18 ára aldur og
eftir það er unga fólkinu ætlað að
sjá um kostnað við tannlækningar
að öllu leyti nema vegna slysa. Það
er svo ekki fyrr en að ellilífeyris-
aldri er náð að TR tekur þátt í
kostnaði. Sérreglur gilda þó um
tannréttingar og öryrkja sem fá
endurgreiðslu í hlutfalli við örorku.
Víða á Norðurlöndum nær endur-
greiðsla hluta kostnaðar lengra, t.d.
í Noregi til 21 árs og í Danmörku að
nokkru leyti til 25 ára.
Það er því ljóst að á meðan við
höfum börn og unglinga undir
ákveðnu eftirliti verðum við að
fræða þau það vel að þau skilji mik-
ilvægi þess að stunda reglulegt
tanneftirlit a.m.k. einu sinni á ári
eða jafnvel oftar ef þau eru í mikilli
áhættu hvað varðar tannskemmdir.
Lítið er vitað með vissu um aldurs-
hópinn 16-25 ára hvað varðar tann-
eftirlit og áhuga á tannheilsu. Á
þessum aldri breytist margt í lífi
fólks.
Áætluð vannotkun fyrirbyggjandi
heilbrigðisþjónustu aldurshópsins
18-24 ára var könnuð
árið 1998 (Rúnar Vil-
hjálmsson prófessor
1998). Könnunin tók
ekki til tannlæknaþjón-
ustu en draga má þær
ályktanir af henni að
18-24 ára einstaklingar
sæki ekki þá þjónustu
sem þeir þyrftu til
tannlækna.
Trúlega skiptir
fræðsla og reglulegt
eftirlit mestu um það
hve unga fólkið heldur
sínum tönnum vel.
Tannleysi var algengt
meðal ungs fólks hér
fyrr á árum en nú
heldur sífellt stærri hluti eldra fólks
eigin tönnum.
Mikill árangur hefur náðst und-
anfarna áratugi í baráttunni við
Karíus og Baktus og eiga tannlækn-
ar þar stóran hlut að máli. Þeir hafa
verið að „saga undan sér greinina“
en verða þó varla atvinnulausir ef
ekki fer að draga úr sykurneyslu
fólks. Ástandið hjá okkur Íslending-
um í tannheilbrigðismálum er þó að
verða eins gott og á hinum Norð-
urlöndunum.
Könnun á tannheilsu meðal barna
og unglinga á Íslandi var gerð á ár-
unum 1986, 1991 og 1996. Umsjón
og framkvæmd rannsóknarinnar
var í höndum Sigfúsar Þórs Elías-
sonar, prófessors við Tannlækna-
deild HÍ. Þátttakendur voru sex
ára, 12 ára og 15 ára börn. Árið 1986
voru skemmdar, tapaðar og fylltar
(DMFT) fullorðinstennur að meðal-
tali 6,6 hjá 12 ára börnum á landinu
öllu. Tíu árum síðar reyndist þessi
tala vera aðeins 1,5 eða 77% lægri.
Á sama tímabili lækkaði tíðni
skemmdra fullorðinstanna hjá 15
ára unglingum um 72% og um 90%
hjá sex ára börnum. Frá því að
fyrsta rannsóknin var framkvæmd
árið 1986 hefur neysla á sykri, sæl-
gæti og gosdrykkjum aukist og er
með því mesta sem þekkist í heim-
inum. Dagleg notkun súrra drykkja
meðal barna og unglinga (skóla-
nesti) hefur enn fremur leitt til
sýrueyðingar á tönnum en hún er
annars eðlis en tannskemmdir.
Líklega má rekja þessa lækkun á
tannskemmdum að langmestu leyti
til betri tannlækningaþjónustu og
aukinna forvarna í formi bættrar
tannhirðu, áróðurs og fræðslu.
Það þarf að huga að tannhirðu
ungbarna mjög snemma, eða um
leið og sést í fyrstu tönn. Börn þurfa
að geta tuggið, talað skýrt og bros-
að. Einnig varðveita barnatennurn-
ar pláss fyrir fullorðinstennurnar
sem koma síðar. Tapist barnatennur
ótímabært er allt eins líklegt að
þrengsli skapist og fullorðinstennur
komi ekki upp á eðlilegan hátt.
Við tannlæknar, tannfræðingar
og allt heilsugæslufólk sem sinnum
börnum höfum ákveðnu skylduhlut-
verki að gegna. Við vitum t.d. að
börn geta ekki þrifið tennur sínar
vel fyrr en 9–10 ára. Sagt er að álíka
erfitt sé að þrífa tennur með bursta
og tannþræði eins og að sauma tölu
á flík. Norðmenn miða oft við 10–11
ára aldurinn.
Næturdrykkja ungbarna eftir að
brjóstagjöf lýkur ætti einungis að
vera bundin við vatn. Mjólk og safar
á pela eru ávísun á tannskemmdir
ungbarna. Það er mikilvægt að sofa
með hreinar tennur.
Vannotkun á tannþræði er önnur
aðalástæða tannskemmda og tann-
holdsbólgu barna, unglinga og full-
orðinna. Síðar sigla svo tannholds-
sjúkdómar í kjölfarið og geta orðið
stórvandamál síðar á ævinni. Víst er
að fullorðið fólk missir fleiri tennur
af völdum tannholdssjúkdóma en
vegna tannskemmda. Flestir tann-
holdssjúkdómar byrja einmitt á
stöðum sem tannburstinn nær ekki
til. Þess vegna er enginn munnur
hreinn fyrr en búið er að þrífa bilin
á milli tannanna og verður það best
gert með tannþræði eða í sumum til-
fellum með tannstöngli.
Í heilbrigðisáætlun til ársins 2010
sem gefin er út af heilbrigðis- og
tryggingaráðuneytinu er eitt af for-
gangsverkefnunum að ná tíðni tann-
skemmda 12 ára barna niður í 1,0
DMFT. Það er að segja ein viðgerð
eða skemmd tönn. (Árið 1996 var
DMFT 12 ára barna 1,5).
Annað markmið sem stefnt er að
fyrir 2010 er að yfir 50% fólks 65 ára
og eldra hafi a.m.k. 20 tennur í biti.
Fræðsla og forvarnastarf mun
bæta framtíðartannheilsu einstak-
linganna og þar með skila fleirum
fullorðnum með eigin tennur allt til
æviloka. Hækka mætti endur-
greiðslualdurinn smátt og smátt í
áföngum t.d. upp að 20 ára aldri og
helst til 25 ára aldurs. Þá ættu flest-
ir að hafa nægilegan þroska til að
taka ábyrgð á tannheilsu sinni.
Tannheilsa
á 21. öld
Magnús J.
Kristinsson
Höfundur er barnatannlæknir.
Tannvernd
Það þarf, segir Magnús
J. Kristinsson, að huga
að tannhirðu ungbarna
mjög snemma.
ATLANTSSKIP
ætla í Evrópusiglingar.
Þetta boðar fram-
kvæmdastjóri fyrirtæk-
isins, Stefán Kjærne-
sted. Hann talar eins og
umfangsmikill útgerð-
armaður. Hann gleymir
því með jöfnu millibili
að hann er ekki fram-
kvæmdastjóri hjá ís-
lenskri kaupskipaút-
gerð og hefur ekki verið
það hingað til. Hann er
hins vegar fram-
kvæmdastjóri hjá ís-
lensku einkahlutafélagi
sem hefur falið erlendu
skipafélagi að sjá um
flutninga fyrir sig og bandaríska
varnarliðið undir erlendum siglinga-
fána. Um borð gilda launakjör sem
hvorki eru viðurkennd á Íslandi né í
Bandaríkjunum. Með þessu atferli
sínu er fyrirtækið að brjóta á kjörum
íslenkra farmanna,
þverbrjóta milliríkja-
samning Íslands og
Bandaríkjanna um
þessa flutninga (en þar
segir að íslenski hluti
flutninganna skuli vera
í höndum íslenskrar
kaupskipaútgerðar) og
koma sér hjá þeim
sköttum og skyldum
sem öðrum íslenskum
fyrirtækjum er gert að
greiða.
Og nú ætlar hann að
bæta um betur. Nú er
útlit fyrir að hann ætli
að bjóða enn fleiri er-
lendum útgerðarfyrir-
tækjum að sigla í föstum siglingum
fyrir sig á milli Íslands og Evrópu.
Sú grundvallarregla náðist fram í
síðustu kjarasamningum að í föstum
siglingum á vegum íslenskra aðila
gilda íslenskir kjarasamningar. Því
er hér með enn einu sinni komið til
skila til framkvæmdastjórans að Sjó-
mannafélag Reykjavíkur hyggst
framfylgja þeirri kröfu sinni gagn-
vart hvaða fyrirtæki sem er og undir
hvaða fána sem það siglir. Það er sú
landhelgi sem við hyggjumst verja
með öllum tiltækum ráðum.
Þverbrot á milli-
ríkjasamningum
Jónas
Garðarsson
Siglingar
Í föstum siglingum á
vegum íslenskra aðila,
segir Jónas Garðarsson,
gilda íslenskir
kjarasamningar.
Höfundur er formaður
Sjómannafélags Reykjavíkur.