Morgunblaðið - 30.03.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FÖSTUDAGUR 30. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á
Íslandi líkt og í öðr-
um hálf-sósíalískum
ríkjum hefur verið
þróað fram geysilega
flókið og viðamikið
eftirlitskerfi á flestum sviðum
samfélagsins. Oftast býr góður
ásetningur að baki og í sumum til-
fellum er slíkt eftirlit talið til rétt-
inda almennings.
Á seinni árum hafa hins vegar
komið fram sífellt fleiri vísbend-
ingar um að eftirlitsiðnaðurinn,
sem sprottið hefur upp á Íslandi,
sé í senn óskilvirkur og íþyngjandi
jafnt fyrir atvinnulíf sem einstak-
linga.
Þrátt fyrir nánast lygilega um-
svifamikið eftirlit með matvælum
komast sýktar vörur ítrekað á
markað og ógna heilsu almenn-
ings. Neytendur fylgjast jafnan
furðu lostnir með þegar embættis-
og stjórnmálamenn keppast við að
vísa frá sér
ábyrgðinni.
Og alltaf koma
fram í dags-
ljósið nýjar
stofnanir og
ný embætti,
sem hægt er að kenna um það,
sem úrskeiðis fór.
Niðurstaðan er enda yfirleitt sú
að neytendur standa eftir og eru
engu nær um það kerfi, sem smíð-
að hefur verið til að tryggja að
sýkt matvæli komist ekki á borð
þeirra.
Skýrsla um flugslys, sem varð í
Skerjafirði á liðnu sumri, hefur
leitt í ljós að eftirlit með flug-
öryggi er ekki sem skyldi á Íslandi
þrátt fyrir að um það hafi verið
smíðað mikið kerfi og kostn-
aðarsamt. Í því tilfelli hefur og
komið fram að eldri ábendingum
um úrbætur var ekki sinnt þó ær-
in ástæða virtist til. Jafnframt hef-
ur verið upplýst að samgöngu-
ráðuneytið frestaði tvívegis
gildistöku reglna, sem hefðu tekið
á flestum þeim atriðum, er fram
komu við rannsókn flugslyssins í
Skerjafirði.
Þau dæmi, sem hér hafa verið
rakin, renna stoðum undir þá
skoðun að eftirlitskerfið á Íslandi
sé í heild sinni bæði óskilvirkt og
óhóflega umfangsmikið. Leitun er
að fólki, sem hefur skýra yfirsýn
yfir þau kerfi, er ætlað er að hafa
eftirlit með matvælum og flug-
öryggi svo vísað sé til dæmanna
hér að framan.
Helsta ástæða þessa er sú, að
eftirlitskerfi á Íslandi eru ekki
hönnuð með skilvirkni í huga. Sá
mikli fjöldi stofnana og embætta,
sem sinnir sömu eða ámóta svið-
um sýnir ljóslega að hagkvæmni
hefur ekki verið höfð að leið-
arljósi. Í mörgum tilfellum hafa
stjórnmálamenn beinlínis stuðlað
að slíkri óskilvirkni með óvandaðri
lagasetningu. Þá hefur for-
sjárhyggjan, það fyrirbrigði sálar-
lífsins, sem sameinar stjórn-
málastéttina á Íslandi,
tilhneigingu til að geta af sér sí-
fellt fleiri eftirlitsstofnanir. Oftar
en ekki sinna þær stofnanir síðan
verkefnum, sem ýmist eru óþörf,
illa skilgreind eða rekast á við þau,
sem önnur embætti eftirlitsiðn-
aðarins hafa með höndum.
Niðurstaðan verður sú að eng-
inn hefur heildaryfirsýn og þar af
leiðandi getur enginn sætt ábyrgð
þegar kerfið sinnir ekki skyldum
sínum.
Eftirlitsiðnaðurinn er því sér-
lega vel fallinn til að bregða ljósi á
sameinandi sálarhræringar ís-
lensku stjórnmálastéttarinnar
þ.e.a.s. vantraust á dómgreind al-
mennings, sem lýsir sér í þrúg-
andi forsjárhyggju og viðvarandi
ótta við ábyrgð. Af þeim sökum er
nánast óþekkt að embættis- og
stjórnmálamönnum sé gert að
taka afleiðingum gerða sinna eða
aðgerðarleysis. Kerfið er enda
hannað til þess að slíkt gerist ekki.
Að þessu leyti greinir Ísland sig
frá flestum vestrænum ríkjum,
einnig þeim, sem eru hálf-
sósíalísk. Hver telja lesendur að
viðbrögðin yrðu í öðrum ríkjum
Evrópu ef þar lægju fyrir sam-
bærilegar upplýsingar um ástand
eftirlitskerfis með matvælum eða
flugöryggi?
Á sama tíma og sífellt viðameiri
og óskilvirkari eftirlitskerfi eru
gangsett til þess eins að koma að
sem minnstu gagni er skipulega
unnið að því að auka eftirlit með
almenningi á Íslandi. Mikla furðu
hefur vakið að engin umræða fór
fram um áhrif Schengen-aðildar
Íslands á persónuvernd og rétt-
indi almennings í þessu landi. Í
Noregi komu fram um 200 fyr-
irspurnir á þingi, sem flestar
tengdust persónuvernd innan
Schengen. Í þessu efni brugðust
íslenskir stjórnmálamenn einu
sinni enn umbjóðendum sínum.
Svo virðist sem stór hluti þeirra
ráði einfaldlega ekki við þau efn-
istök, sem krafist er í þjóðfélagi á
tímum mikilla breytinga og
tækniframfara.
Það á ekki síst við um almenna
löggæslu í landinu. Því er gagn-
rýnislaust haldið að almenningi að
aukin og öflugri löggæsla sé af
hinu góða og því beri lands-
mönnum að taka þeirri þróun
fagnandi. Stjórnmálamenn,
fulltrúar venjulegs fólks í þessu
landi, taka gagnrýnislaust undir
þennan áróður enda flestir boð-
berar hinna viðteknu sanninda.
Aukin og efld löggæsla getur
aldrei verið sérstakt fagnaðarefni
í lýðræðisríki því henni fylgir jafn-
an að mörkin á milli hinna heið-
arlegu og hinna, sem brjóta lögin
verða óskýrari. Þannig sæta
venjulegir borgarar í þessu landi í
síauknum mæli rafrænu eftirliti
og gæslu með myndavélum. Við-
leitni til að hefta svigrúm glæpa-
manna verður því til þess að
skerða persónufrelsi hinna heið-
arlegu. Skerðingin verður enn al-
varlegri þegar haft er í huga að
glæpamennirnir geta brugðist við
nýjum aðstæðum með því að
breyta aðferðum sínum en hið
sama geta hinir heiðvirðu ekki.
Þeir eru dæmdir til að sæta eft-
irliti; dæmdir til að sætta sig við
að utanaðkomandi vald fylgist
með ferðum þeirra og gjörðum.
Það er að sönnu hryggilegt
hversu takmörkuð umræða fer
fram á Íslandi um eftirlitshyggju
og persónuvernd. Í þessum efnum
eins og svo mörgum öðrum eru
landsmenn langt á eftir öðrum
vestrænum lýðræðisþjóðum.
Þrátt fyrir tal um „frelsið“ eru ís-
lenskir stjórnmálamenn almennt
ekki færir um þau efnistök, sem
nútíminn krefst í þessu tilliti.
Gagnrýnislaus þjónkun við sífellt
umsvifameiri eftirlitskerfi er
glögglega til marks um það.
Frelsið snýst nefnilega um ann-
að og meira en kennitölusöfnun og
afgreiðslutíma tískuverslana.
Eftirlits-
hyggja
Viðamikil og óskilvirk eftirlitskerfi
sæta ekki þeirri gagnrýnu skoðun,
sem nauðsynleg er.
VIÐHORF
Eftir Ásgeir
Sverrisson
asv@mbl.is
INN á skrifstofu
Verkalýðsfélagsins
Vöku á Siglufirði gekk
ungur félagsmaður
sem vinnur í fiski,
ættaður að austan.
Þetta austur er heldur
lengra í burtu en
Austfirðirnir og flækir
málið verulega. Það er
víst sitt hvað Reyðar-
fjörður og Raufarhöfn
eða Rúmenía. Erindi
þessa geðþekka pilts
var að spyrjast fyrir
um réttindi sín ef til
vinnslustöðvunar
kæmi vegna sjó-
mannaverkfalls.
Ég verð að játa að orðaforði
minn í enskri tungu dugði mér
ekki til að skýra það fyrir piltinum
að samkvæmt túlkun Atvinnuleys-
istryggingasjóðs og Samtaka at-
vinnulífsins væri það löglegt að
mismuna starfsmönnum fyrirtækja
eftir þjóðerni. Reyndar skipta
tungumálaörðugleikar minnstu
máli í þessu sambandi. Mismunun
á grundvelli þjóðernis er óútskýr-
anleg á hvaða tungumáli sem er.
Erlent verkafólk í fiskvinnslu á
Íslandi er á annað þúsund. Frá
ríkjum utan EES eru þetta um níu
hundruð manns. Þetta ágæta fólk
greiðir skatta af launum sínum og
atvinnurekendur greiða trygginga-
gjald af þeirra launum rétt eins og
launum þeirra Íslendinga og EES-
borgara sem hjá þeim starfa. At-
vinnuleysistryggingasjóður er fjár-
magnaður af tryggingagjaldi.
Atvinnuöryggi verkafólks er lítið
sem ekkert. Fiskvinnslufólk er þar
þó verst sett af öllum. Lögin nr. 19
frá 1979, sem fjalla um rétt verka-
fólks til uppsagnarfrests frá störf-
um og til launa vegna sjúkdóms-
og slysaforfalla, fjalla í þriðju
grein um réttleysi fólks. Eðlilegt
væri að takmarka þetta réttleysi
við ófyrirsjáanleg áföll, s.s. stór-
bruna, skiptapa eða náttúruham-
farir, en því miður er það víst
miklu fleira sem löggjafinn telur
að séu réttlætanlegar
ástæður til að heimila
atvinnurekendum að
setja starfsfólk út af
launaskrá fyrirvara-
laust. Í lögunum seg-
ir: Nú fellur niður
vinna hjá atvinnurek-
enda, svo sem vegna
þess að hráefni er
ekki fyrir hendi hjá
fiskiðjuveri,….
Þetta ,,svo sem“
hefur á síðari tímum
gefið mönnum tilefni
til að túlka leyfilegar
ástæður víðar í reglu-
gerðum, jafnvel
blandað rekstrarleg-
um aðstæðum og verði á hráefni
inn í þessar heimildir.
Ógna vindaský, eða
verður blíða?
Þessi galopna túlkun á þriðju
grein laga nr. 19/1979 gerir það að
verkum að fiskvinnslufólk er al-
gjörlega varnarlaust, jafnvel spyr
maður sig, eftir að hafa séð dreifi-
bréf frá Samtökum fiskvinnslu-
stöðva til sinna félagsmanna, hvort
kauptryggingasamningar fisk-
vinnslufólks séu algjörlega gagns-
lausir pappírar.
Það er óþolandi að það skuli
vera háð geðþóttaákvörðun fyrir-
tækis að velja á milli þess að setja
fólk út af launaskrá fyrirvaralaust,
með fjögurra vikna fyrirvara eða
notfæri sér svo kallaða þriggja-
dagareglu. Þriggjadagareglan þýð-
ir að starfsmenn eru á launaskrá
fyrirtækisins og fyrirtækið fær
andvirði atvinnuleysisbóta og hluta
launatengdra gjalda frá Atvinnu-
leysistryggingasjóði. Þetta geta
fyrirtækin gert í 60 vinnudaga á
ári, 30 daga í senn. Fyrirtækin
þurfa að greiða mismuninn á bót-
um og dagvinnulaunum verkafólks,
sem og greiðslur í sjúkra- og or-
lofssjóði stéttarfélaganna.
Sé þriggjadagareglan valin eru
allir starfsmenn jafnir og fyrirtæk-
ið fær sínar endurgreiðslur óháð
kyni, þjóðerni eða litarhætti
starfsmanna. Starfsmaður fyrir-
tækis sem settur er út af launa-
skrá fyrirvaralaust vegna hráefn-
isskorts á rétt á atvinnuleys-
isbótum sé hann EES-borgari. Sé
starfsmaðurinn hins vegar frá
landi utan EES – á tímabundnu at-
vinnuleyfi, segir Atvinnuleysis-
tryggingasjóður að starfsmaðurinn
eigi ekki rétt á atvinnuleysisbót-
um. Eftir því sem ég kemst næst
byggir þetta á því að atvinnuleyfið
sé tímabundið og þegar starfsmað-
ur sé settur út af launaskrá þá sé
ráðningunni slitið. Atvinnuleyfið sé
bundið atvinnurekandanum og
þegar hann hafi ekki lengur vinnu
fyrir starfsmanninn eigi að senda
hann heim eða greiða honum laun
ella. Sé það gert er mismununin
orðin hinum erlenda starfsmanni í
vil.
Vandamál sem verður
að leysa
Grundvallarspurningar í þessu
máli eru í raun tvær.
Sú fyrri: Hvað þýðir það að
starfsmaður sé settur út af launa-
skrá?
Sú seinni: Hvers vegna nýtur
skattgreiðandi frá landi utan EES
Þarf ég að betla þrátt
fyrir að greiða mína
skatta til samfélagsins?
Signý
Jóhannesdóttir
Misrétti
Er íslensk gestrisni með
þeim hætti að erlendu
verkafólki er vísað á
guð og gaddinn, spyr
Signý Jóhannesdóttir,
þegar stjórnvöldum
og atvinnulífinu hentar
að túlka lög og kjara-
samninga með þeim
hætti, að það megi?
FATLAÐIR ein-
staklingar í dag búa
við alvarleg mannrétt-
ingabrott af hálfu
samninganefndar rík-
isins og ríkissjórnar.
Kemur þetta út frá
þeirri staðreynd að
lang stærsti hluti
þeirra starfsmanna
sem vinna með fatlaða
eru stuðningsfulltrú-
ar, sem í dag eru á allt
of lágum launum.
Vegna þess hve lág
launin eru helst
starfsfólk stutt í starfi
og erfiðlega gengur að
manna stöðugildi á
sambýlum. Vegna þessa fá fatlaðir
ekki alla þá þjónustu sem þeir eiga
rétt á.
Stuðningsfulltrúar í dag hafa í
byrjunarlaun 79.000 krónur sem
rétt skríða upp 80.000 eftir ár í
starfi og þar haldast launin svo til
óbreytt það sem eftir er starfsfer-
ils ómenntaðs starfsfólks. Stuðn-
ingsfulltrúar eiga því sáralitla
möguleika á því að hækka mikið í
launum og staldra því stutt við í
starfi.
Samningar stuðningsfulltrúa
hafa verið lausir síðan 31. október
á síðasta ári og hefur
samninganefnd ríkis-
ins lýst því yfir, vegna
þessa langa tíma, að
launahækkanir verði
ekki afturvirkar þegar
samningar loks nást.
Því er verið að ræna
a.m.k. fimm mánuðum
af stuðningsfulltrúum
í launahækkun. Til að
bæta gráu ofan á
svart verða fyrirhug-
aðar launahækkanir
sáralitlar. Ekki nema
við sættum okkur
áfram við lúsarlaun
fyrstu tvö árin. Þau
laun sem okkur eru
boðin rétt slefa í 90.000 á tveggja
ára reynslutíma. Þetta bætir ekk-
ert því ekki er hægt að lifa á þess-
um launum frekar en áður á 80.000
þúsundum.
Við stuðningfulltrúar eigum ekki
auðvelt með að krefjast réttar okk-
ar þar sem okkur er meinað um
þann verkfallsrétt sem flestar aðr-
ar starfstéttir hafa.
Við skorum því á samninganefnd
ríkisins og ríkisstjórn að leiðrétta
hlut stuðningsfulltrúa og bjóða al-
mennilega samninga þar sem byrj-
unarlaun yrðu ekki lægri en
112.000 líkt og samþykkt var á
þingi BSRB síðastliðið haust. Með
þeim samningum væri verið að
tryggja rétt fatlaðra jafnt og
starfsmanna þeirra.
Öryggi og staðfesta
Fatlaðir myndu aftur öðlast ör-
yggi og staðfestu heima fyrir, sem
kæmi út frá því að starfsfólk héld-
ist frekar í starfi sem stuðnings-
fulltrúar. Við erum viss um að að-
ilar samningsnefndar ríkisins og
ríkisstjórnar myndu aldrei láta
bjóða sér né börnum sínum það
sem þeir bjóða fötluðum upp á dag.
Góðir samningar yrðu öllum til
góðs; fötluðum og stuðningsfull-
trúm auk þess sem af yrði stór-
kostlegur sparnaður ríkisstjóðs á
útborgaðri yfirvinnu sem hlýst af
núverandi skorti á starfsfólki.
Alvarleg mann-
réttindabrot
Guðrún Hulda
Fossdal
Fötlun
Við stuðningsfulltrúar,
segir Guðrún Hulda
Fossdal, eigum ekki
auðvelt með að krefjast
réttar okkar, þar sem
okkur er meinað um
verkfallsrétt.
Höfundur er fulltrúi starfsmanna
sambýlisins Trönuhólum 1 og
vinnustofunnar Iðjubergs.