Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 14

LISTIR
14 SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ







       
             
        !"
         
 !" #  $% "& "' ( $ )& (  *
+ '() # ",  ( -- + " $
() "" .! "/

  


 

 
 !" ($& $.! " # ,, ' ( *
 "" 0  )&1 2"" &2&"  %" ("
.",
„Í ÞESSU kveri er fylgt krossferli
Jesú Krists eins og hann birtist í hin-
um Gamla sáttmála, fullnast í hinum
nýja sáttmála og er áfram haldið í
kirkju vorra tíma.“ Svo segir í aðfara-
orðum bænanna, og ennfremur:
„Krossferilsbænir úr Gamla og
Nýja testamentinu eru settar saman
með hliðsjón af bænakveri Jac de Roy
S.J.
Krossferill Krists í bænum trúaðra
er endursögn Reinalds Reinaldssonar
cand. theol. (d. 1983) úr Gotteslob.“
Þetta eru fjórtán hugleiðingar um
krossferil Krists, frá dómi til grafar.
Fjórtán fyrir áhrif Fransikusar-
munksins Leonhard V. Porto Mauriz-
io (d. 1751).
Já, það voru ekki aðeins samtíma
lærisveinar Krists, sem undruðu sig á
því, hví hersveitir himna voru ekki
sendar Kristi til hjálpar, þá illska
heimsins læsti í hann klóm, svo blóð
litkaði jörð, og kramdi síðan undir
hæl líf hans allt. Það gerði stúlkukind-
in hans Steins Steinars líka:
Og stúlka með sægræn augu
segir við mig:
Skyldi manninum ekki leiðast
að láta krossfesta sig?
Já, kærleikur mennskunnar er og
verður alltaf krossferill óskiljanlegur.
Menn tóku jafnvel að efast um, að
Kristur væri sá sem hann sagðist
vera. Meðan sá efi nagaði bein, lædd-
ust lærisveinar hans um skuggasynd.
En svo birtist hann, – sá er var látinn
birtist.
Þá þarfnaðist kærleiksundirgefni
hans nýrrar skýringar. Sú skýring
var, að háttalag böðlanna hefði verið
guðs fyrirætlan, hann var að senda
son sinn með syndir allra manna,
fæddra og ófæddra, sem trúa á guð í
Kristi, upp á krossinn, til þess að
rjúfa þá fjötra, sem skrattinn hefir
náð að reyra okkur synduga menn í.
Þeir, sem aðhyllast þessa skýring,
krjúpa og kyssa fótspor Krists á leið
hans til Golgata, og við lestur testa-
mentanna tveggja, sjá þeir og skilja,
að allt hafi þetta verið sagt þar fyrir.
Krossferilsbænir fylgja þessari
skýring, renna undir skoðanir sínar
stoðum sóttar í ritningargreinar. Síð-
an er beðið fyrir manni og heimi.
Auðvitað á þessi skoðun, – þessi trú
rétt á sér, ekkert síður en mín, þó eg
hafni henni algjörlega, – og þó mér
finnist ritningargreinarnar, margar,
illa valdar, snerti efnið ekki á nokkurn
hátt, þá breytir það ekki þeirri stað-
reynd, að krjúpandi bænarhugur, til
að bæta heiminn, réttir kverið fram,
og slíkt ber að þakka. Frekja væri það
aðeins, að ætlast til að bænmál allra
nái flugi þess er kvað:
Krossferlı́ að fylgja þínum
fýsir mig, Jesú kær.
Skoðun skáldsins er jú sú sama og
bókin boðar.
Frágangur bókar er allur mjög
góður, aðeins á blaðsíðu 29 hefir tilvís-
unin (Lúk 2: 48) stolizt af síðu.
Myndir Önnu eru meistaralega
gerðar, falla svo að efni, að þá sem list
unna mun gleðja, – sannarlega bók-
arprýði.
Hafi útgefandi þökk fyrir alúðina
alla.
Bænamál
BÆKUR
T r ú f r æ ð i
Teikningar: Anna G. Torfadóttir.
Prentverk: Prentmet ehf. Útgef-
andi: Hjalti Þorkelsson.
KROSSFERILSBÆNIR
Sig. Haukur
S
KÁLDSAGNAÞING Bók-
menntafræðistofnunar, sem
haldið var í Háskóla Íslands fyrir
skömmu, þótti vel heppnað. Að-
sókn var mikil sem bendir vænt-
anlega til þess að fréttir af and-
láti skáldsögunnar séu stórlega
ýktar. Skáldsagan er enn vinsælt bókmennta-
form þrátt fyrir að hafa lent í ótrúlegum
hremmingum á stundum, ekki síst í árdaga
módernismans á þriðja áratugnum og svo á
mótum módernisma og póstmódernisma á
sjötta og sjöunda áratugnum. Það þarf svo sem
engan að undra að menn skyldu hafa óttast um
líf skáldsögunnar á tímum nýsögunnar þegar
megnið af innvolsinu var rifið úr henni og hold-
rosanum síðan snúið út öllum til sýnis. Þetta
voru hinar svokölluðu metabókmenntir eða
sjálfsögur, eins og Ástráður Eysteinsson hefur
kallað þær, skáldsög-
ur sem fjölluðu um sig
sjálfar, innviði sína og
eðli. Þetta þóttu erf-
iðar bækur og þol-
inmæði margra les-
enda var ofboðið. En þetta voru frjóir tímar og
skáldsagan virtist standa jafnsterk eftir sem
áður, ef ekki sterkari. Annað slíkt gerninga-
veður hefur ekki gengið yfir síðan en skáldsag-
an hefur haldið áfram að þróast og nú er svo
komið að menn þykjast sjá hilla undir mikil tíð-
indi.
Í samtali sem birtist í Lesbók Morgunblaðs-
ins 24. mars ræða Ástráður Eysteinsson og
Matthías Viðar Sæmundsson, sem voru að-
standendur þingsins, um stöðu og framtíð
skáldsögunnar. Þar spjalla þeir meðal annars
um „upplausn landamæra milli bókmennta-
forma og menningarmiðla“ sem skáldsagan
hefur endurspeglað skýrlega. Matthías bendir
á að skilgreiningin á skáldsögunni taki „stöð-
ugum breytingum frá ári til árs, samhliða rann-
sóknum á handritaarfi þjóðarinnar.“ Ástráður
segist heyra „sífellt háværari raddir um að
bókmenntirnar fari halloka fyrir öðrum menn-
ingargeirum“ og telur það merki um „einkar
spennandi tímamót sem kalli á mjög krefjandi
umræðu um það hversu lífvænlegar bók-
menntir og þar með skáldsagan séu.“ Matthías
segist mjög vantrúaður á að skáldsagan verði
jafnríkjandi bókmenntaform á þessari öld og
hún var á þeirri síðustu og býst við mikilli
blöndun hinna hefðbundnu bókmenntaforma
við önnur miðlunarform á komandi árum. Hann
telur þó að „þörf og nauðsyn skáldskaparins“
lifi áfram þótt einstök form láti undan síga:
„Kjarni sagnanna mun haldast þótt form þeirra
lagi sig að nýjum aðstæðum.“ Báðir eru þeir
Ástráður og Matthías sammála um að nýja
miðla, svo sem sjónvarp og kvikmyndir, megi
líta á sem vissa tegund af bókmenntaformi.
Ástráður telur spurninguna um það „hvort ein-
hvers konar tengsl milli lesmáls og skapandi
hugsunar haldi áfram að vera til,“ sé mest að-
kallandi nú um stundir: „Ef þau tengsl slitna,
þá held ég að við komum að verulega drama-
tískum skilum,“ segir Ástráður.
Allt er þetta mjög hnýsilegt og ástæða til að
halda umræðunni áfram. Hér fara á eftir
nokkrar lauslegar athugasemdir.
Frá því á tíunda áratugnum hefur formskáldsögunnar orðið æ opnara. Far-ið hefur fram endurvinnsla á eldriformum en endurvinnslan er eitt af
megineinkennum hins póstmóderníska
ástands. Viss vantrú á framþróuninni, afli sög-
unnar, hefur beint athyglinni að því sem þegar
hefur verið gert, endurmati þess og endurlifun
– sagan er endurunnin. Slík bókmenntasöguleg
endurvinnsla birtist raunar með skýrum hætti í
skáldsögum Thors Vilhjálmssonar á níunda
áratugnum, Grámosinn glóir og Náttvígum,
þar sem unnið er með spennusagnaformið á ný-
stárlegan hátt. Á undanförnum árum hefur slík
endurvinnsla birst með hvað skýrustum hætti í
verkum á borð við Næturverðir kyrrðarinnar
eftir Bjarna Bjarnason, þar sem fantasían er
endurnotuð, Góðir Íslendingar eftir Huldar
Breiðfjörð, þar sem vegasagan er tekin fyrir,
Mannveiðihandbókinni eftir Ísak Harðarson,
sem er írónísk úrvinnsla á formi allegórískrar
samfélagsádeilu, og sagnaþríleik Ólafs Gunn-
arssonar, Tröllakirkja, Blóðakur og Vetrar-
ferðin, þar sem unnið er með hina breiðu og
raunsæju epík í anda sagnameistara nítjándu
aldarinnar. Hér mætti einnig nefna bók Jóns
Kalmans Stefánssonar, Birtuna á fjöllunum,
þar sem snúið er út úr formi hins hefðbundna
sveitalífsróman.
En það koma líka út fleiri og fleiri prósaverk
sem er illmögulegt að flokka. Þetta eru frá-
sagnarbókmenntir eins og Vargatal eftir Sigfús
Bjartmarsson og ljóðrænir textar eins og
Fylgjur eftir Harald Jónsson sem erfitt er að
kalla skáldsögur en hafa eigi að síður verið
flokkaðar þannig í umræðunni.
Frjálslyndi skáldsögunnar (sem á sérákveðna samsvörun í nýfrjálslyndripólitíkinni þar sem öllu ægir saman íeinni sáttaleitandi miðju) hefur átt
sinn þátt í þeirri upplausn landamæra milli
bókmenntaforma sem Ástráður og Matthías
tala um. Skilin milli skáldsögu og ljóðs eru ekki
lengur skýr, heldur ekki milli skáldsögu og
leikrits, skáldsögu og ritgerðar, skáldsögu og
ævisögu o.s.frv. Skáldævisögur Guðbergs
Bergssonar eru talandi dæmi um þetta. Og
einnig er Næturgalinn eftir Jón Karl Helgason
gott dæmi um þessa skörun þar sem bók-
menntum og bókmenntafræðum er stefnt sam-
an í sama textanum.
En einnig er um að ræða ákveðna skörun
ólíkra texta eða textasniða í skáldsögum síð-
ustu ára. Í Borg Rögnu Sigurðardóttur eru
auglýsingatextar til dæmis mikilvægur þáttur
og 101 Reykjavík eftir Hallgrím Helgason er
morandi í ýmiss konar jaðartextum sem hingað
til hafa ekki talist til bókmennta.
Skörun milli hins bókmenntalega og óbók-
menntalega, eða bókmennta og ekki-bók-
mennta, verður þannig algengari. Þessi marka-
leysa endurspeglast einnig í skörun listforma
og miðla, svo sem bókmennta og myndlistar.
Myndlistamenn beita fyrir sig texta og bók-
menntaverk eru lesin sem myndlist eins og
gagnrýnandi Morgunblaðsins gerði í umfjöllun
sinni um Ljóðmæli Hallgríms Helgasonar.
Hugsanlega má líta á þróun póstmód-ernísku skáldsögunnar sem þróuntil hins andbókmenntalega. Ef tilvill eru hin fagurfræðilegu og hug-
myndafræðilegu viðmið, sem lágu tilurð bók-
menntanna sem nútímalegs listforms á átjándu
og nítjándu öld til grundvallar, að detta úr gildi.
Þetta endurspeglast meðal annars í því
hvernig notkunar- eða gildissvið hefðbundinna
bókmenntafræðihugtaka hefur rýrnað eða
breyst. Mörg þeirra eru ekki lengur nýtanleg
nema í mjög svo breyttri mynd til þess að
greina og flokka texta. Menn reka sig á nýja og
nýja veggi þegar reynt er að ná utan um það
sem er að gerast í samtímabókmenntum. Menn
reka sig á að bókmenntahugtakið sjálft og önn-
ur á borð við „verk“, „höfundur“, „skáldsaga“
og „ljóð“ og „ritgerð“ eru ekki lengur nothæf
nema með fyrirvara. Eigi að síður höldum við í
þessi hugtök, kannski vegna þess að við eigum
erfitt með að hugsa um menningu og listir án
þeirra.
Á undanförnum árum og raunar áratugum
hefur átt sér stað ákveðin afhelgun á bók-
menntunum þar sem hið andbókmenntalega
hefur verið hafið upp í fagurfræðilegar hæðir.
Haldi fram sem horfir stöndum við kannski
ekki uppi með bókmenntir, myndlist, auglýs-
ingar og ruslpóst, svo dæmi séu nefnd, heldur
bara markaleysu, skörun og afhelgun. Þangað
til verðum við sennilega fangar í hugtakaneti
hefðarinnar.
Markaleysa, skörun og afhelgun
„You are a Captive Audience“, eftir Barböru Kruger, 1983. „Þangað til verðum við sennilega
fangar í hugtakaneti hefðarinnar.“
AF LISTUM
Eftir Þröst
Helgason