Morgunblaðið - 08.04.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 8. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
B
ANDARÍKJAMENN og
Kínverjar virtust í dag, laug-
ardag, vera að þokast í átt til
lausnar á deilunni um 24
bandaríska hermenn, sem
hafa verið í haldi í Kína síðan
njósnavél þeirra nauðlenti á
eynni Huinan fyrir viku, en
yfirlýsing Qians Quichens, aðstoðarforsætisráð-
herra Kína, í bréfi til Bandaríkjamanna um að
ekki dygði minna en afsökunarbeiðni, dró úr
væntingum um skjóta lausn. Deilan milli Banda-
ríkjamanna og Kínverja í kjölfar þess að banda-
rísk njósnavél og kínversk orrustuþota rákust á
með þeim afleiðingum að kínverski flugmaðurinn
lét lífið hefur leitt til spennu, sem sumir hafa geng-
ið svo langt að segja að boði endurvakningu kalda
stríðsins. Þótt slíkar yfirlýsingar séu vissulega
ótímabærar er engin spurning að viðbrögð Kín-
verja sýna að mörgu leyti að þar í landi eru breyt-
ingar ákaflega hægar og ekki er hægt að horfa
fram hjá því að flugmenn bandarísku vélarinnar
voru við iðju, sem á rætur í kalda stríðinu.
Það er mjög forvitnilegt að fylgjast með því
hvernig þessi deila hefur þróast og hinum ýmsu
merkjasendingum og athugasemdum Kínverja.
Aðstoðarmenn George Bush Bandaríkjaforseta
og Jiangs Zemins, forseta Kína, hafa verið að
skiptast á uppköstum að bréfi þar sem Banda-
ríkjamenn munu lýsa yfir því að þeir harmi þenn-
an atburð. Kínverjar hafa krafist þess að Banda-
ríkjamenn biðjist afsökunar, en bandarísk
stjórnvöld vilja ekki verða við því. Bréfið á að vera
þannig orðað að forustumenn í Kína geti haldið því
fram að Bandaríkjamenn hafi beðist afsökunar, en
bandarískir embættismenn sagt að þeir hafi náð
vélinni og áhöfn hennar úr höndum Kínverja án
þess að axla ábyrgð á því að vélarnar skullu sam-
an.
Viðbrögð Kín-
verja og hags-
munir þykja
ekki fara saman
MIKLAR vangaveltur
hafa verið uppi um
hvers vegna Kínverjar
hafi tekið á málinu
með þessum hætti. Að
mörgu leyti hefði átt
að vera þeirra hagur
að leysa málið fljótt og árekstralaust - skila flug-
vélinni og leyfa áhöfninni að fara. Kínverjar hafa
enga ástæðu til að stefna í hættu viðskiptum sín-
um við Bandaríkin, sem á síðasta ári námu 75
milljörðum Bandaríkjadollara og var jöfnuðurinn
Kína mjög í hag. Kínverjar hafa verið að reyna að
vekja áhuga bandarískra fyrirtækja til að komast
inn í Heimsviðskiptastofnunina á hagstæðum skil-
málum. Þeir hafa verið að reyna að bæta ímynd
sína í mannréttindamálum. Þeir eru að falast eftir
því að Ólympíuleikarnir verði haldnir í Peking árið
2008. Að auki vilja Kínverjar hafa meira að segja
um eldflaugavarnarkerfi Bandaríkjamanna og
hvað það þýði fyrir Tævan. Summa þessara þátta
ætti að vera nokkuð góð rök fyrir því að reyna að
halda góðu sambandi við Bandaríkjamenn.
Málið er hins vegar ekki svo einfalt. Breska
fréttablaðið The Economist bendir á það í leiðara í
dag, laugardag, að almenningsálitið sé vandamál
fyrir kínversk stjórnvöld, þótt furðulegt megi
virðast í kommúnistaríki. Reyndar hafi Bush
gerst raunsær og tali um Kínverja sem keppi-
nauta og mögulegan andstæðing frekar en sam-
herja, en ríkisfjölmiðlar í Kína hafi um nokkurt
skeið veist að Bandaríkjunum ekki aðeins sem
mótherja í sókn Kínverja til aukinna áhrifa í
kringum sig heldur höfuðóvinar. Sennilega telja
kínverskir ráðamenn nauðsynlegt að draga þessa
herskáu línu og höfða til þjóðerniskenndar Kín-
verja vegna þess að bremsurnar hafa verið settar
á almennar umbætur. Slíkur kaldastríðsmálflutn-
ingur gefur kínverskum stjórnvöldum hins vegar
ekki mikið svigrúm þegar þarf að losa sig út
óvæntum vanda.
Endurspegla
viðbrögðin
valdabaráttu
kínverskra ráða-
manna?
EINNIG gæti verið að
viðbrögð Kínverja
endurspegluðu þá
valdabaráttu, sem nú á
sér stað í landinu. Á
næsta ári verður hald-
ið flokksþing og er bú-
ist við því að yngt verði
upp í forustunni. The Economist bendir á að al-
menningur hafi ekkert að segja um þessa end-
urnýjun, en herforingjarnir talsvert. Þeir séu enn
í sárum eftir að NATO varpaði sprengjum á kín-
verska sendiráðið í Belgrað, óttist að áætlanir
Bandaríkjamanna um kjarnorkuvarnir geri kjarn-
orkuvopn þeirra þýðingarlaus og láti mjög fara
fyrir brjóstið á sér hvernig Bandaríkjamenn halda
verndarhendi yfir Tævan. Þeir gætu viljað nota
njósnamálið til að styrkja stöðu sína og Zemin ver-
ið tregur til að stöðva þá þar sem hann þarf á
stuðningi þeirra að halda í þeirri valdabaráttu,
sem framundan er.
Það kynni hins vegar að vera einföldun að segja
að kínverskir ráðmenn láti stjórnast af almenn-
ingsálitinu. Kínverskir kommúnistar hafa löngum
notað kröfuna um afsökunarbeiðni sem sérstakt
verkfæri í samskiptum sínum við andstæðinga,
ímyndaða og raunverulega. Sérstaklega er þessari
tækni beitt á fanga. Bandaríska dagblaðið The
New York Times birti í gær samtöl við nokkra sér-
fræðinga um það fyrirbæri, sem nefna mætti
„hugarfarsumbætur“ en sennilega væri einfaldast
að kalla heilaþvott. Robert J. Lifton, prófessor í
sálfræði og geðlækningum við John Jay-háskól-
ann, segir að krafan um afsökun sé í samræmi við
þá hugsun að ekki sé hægt að láta viðkomandi
lausan fyrr en komin er fram játning, sjálfsgagn-
rýni og afsökun. Lifton var frumkvöðull í að skýra
það hvernig kínverskir kommúnistar notuðu
hugsanastjórn er þeir komust til valda 1949 og
komst að þeirri niðurstöðu að hún ætti rætur bæði
í Konfúsíusi og þeirri hefð að laga sig að siðum
þjóðfélagsins og sýndarréttarhöldum Sovét-
manna á fjórða áratugnum.
Lucian Pye, prófessor við Massachusetts Instit-
ute of Technology, er á sama máli og lýsti þessu
svo: „Þegar Kínverjar hafa betri siðferðislegan
málstað nýta þeir sér það án afláts. Þetta teygir
sig aftur til hefðanna, sem sprottnar eru úr
Konfúsíusi, þar sem leiðtoginn er siðferðislega
æðri og þegar andstæðingurinn biðst afsökunar
sannar það því að hann er siðferðislega óæðri og
getur því ekki verið réttmætur leiðtogi.“
Pye er þeirrar hyggju að þetta eigi rætur að
rekja til kínverskra uppeldisaðferða. Kínverskir
foreldrar beiti þeirri aðferð að láta börn skammast
sín til þess að fá þau til að hegða sér. Þetta hafi síð-
an flust yfir á önnur svið þjóðlífsins þar sem fólk
sanni yfirburði sína með því að láta aðra skamm-
ast sín.
Kommúnistar í Kína notuðu þessar aðferðir til
að breyta hugarfari er þeir reyndu að snúa millj-
ónum fyrrverandi hermanna og embættismanna
úr röðum Chang Kai-sheks og sömuleiðis á and-
ófsmenn. Þær eru ekki jafn mikið notaðar nú og á
dögum Maós Tse-tungs, en en hafa þó ekki verið
lagðar niður. Og það er ekki nóg að biðjast afsök-
unar einu sinni, heldur verður að gera það aftur og
aftur.
Bandaríkjamenn hafa hins vegar verið stað-
ráðnir í því að biðjast ekki afsökunar, þótt mál-
flutningur þeirra hafi mildast á síðustu dögum. Í
upphafi krafðist Bush þess til dæmis að áhöfnin
yrði þegar látin laus, en er leið á vikuna var hann
farinn að sleppa þeirri kröfu og á föstudag lét
hann sér nægja að segja að unnið væri að því að fá
hermennina heim og hann teldi að þokast hefði í
samkomulagsátt.
Þegar eru komin fram merki um að Kínverjar
sætti sig við minna og eru menn lagstir í orðskýr-
ingar, sem undir öðrum kringumstæðum teldust
hálfhlægilegar. Þessi merki eru kannski ekki sér-
lega afgerandi, en í þessari stöðu er hvert orð í yf-
irlýsingum kínverskra ráðamanna vegið og metið.
Jiang Zemin var í Chile á föstudag og sagði þá
hann hefði heimsótt mörg lönd og bætti við: „Ég
sé að þegar fólk lendir í slysi segja þeir, sem hlut
áttu að máli, alltaf „afsakið““. Sérstaklega var tek-
ið til þess að Zemin sletti ensku og sagði „excuse
me“ í stað þess að tala kínversku. Þegar opinbera
fréttastofan birti ummæli hans var enska slettan
þýdd sem „duibuqi“, en áður hafði verið notað
„dao quian“. Hvort tveggja þýðir þetta nokkurn
veginn það sama, það er afsökun, en fyrra orðalag-
ið er mun óljósara en hið síðara, sem er mjög
formlegt og gefur til kynna að sá, sem mælir sé á
einhvern hátt upp á þann kominn, sem afsökun-
inni er beint til.
Bush þarf einnig að hugsa um afstöðu almenn-
ings, ekkert síður en kínverskir ráðamenn. Fjöl-
skyldur mannanna 24, sem eru í haldi, hafa vita-
skuld talað við fjölmiðla og líta þær svo á að þeir
séu í gíslingu. Stjórnvöld segja hins vegar að þeir
séu í haldi. Bandarískur embættismaður hefur
fengið að heimsækja áhöfnina í tvígang og segir að
aðbúnaður sé góður. Í augum ættingjanna er það
hins vegar lítil huggun: „Ég óttast um líf hans,
sama hvað þeir segja,“ sagði móðir eins úr áhöfn-
inni.
Það er þekkt að þegar bandarískir hermenn eru
í haldi erlendis binda þeir, sem heima sitja, gula
borða utan um tré og staura til að sýna samstöðu.
Nú eru slíkir borðar komnir upp á herstöðinni þar
sem áhöfn vélarinnar hafði aðsetur. Þótt nú virðist
samkomulag um lausn áhafnarinnar í sjónmáli, er
það ekki enn í höfn og fari svo að áhöfnin verði
dregin fyrir dóm og vist þeirra í Kína dragist á
langinn gæti það orðið Bandaríkjamönnum erf-
iður biti að kyngja. Það er ef til vill ekki sambæri-
legt, en margir muna eftir því þegar Íranar héldu
starfsmönnum bandaríska sendiráðsins í Teheran
SKYNSAMLEG ÁKVÖRÐUN
NÁVÍGI OG TENGSL
Fámenni á Íslandi fylgja margirkostir en vandamálin, sem afþví leiða, eru líka mörg. Hinn
almenni borgari hefur lengi litið svo á,
að bæði fjölskyldutengsl og önnur per-
sónuleg tengsl komi mikið við sögu,
þegar verulegir hagsmunir eru í húfi.
Af þessum sökum vekur athygli
niðurstaða Hjörleifs Kvarans, borgar-
lögmanns, í máli, sem varðar forval
vegna skipulags Halla- og Hamrahlíð-
arlanda. Málsatvik voru þau að sex
arkitektastofur voru valdar úr hópi 25
stofa af sérstakri forvalsnefnd. Tveir
embættismenn Reykjavíkurborgar
voru taldir vanhæfir vegna fjölskyldu-
tengsla við tvær arkitektastofur en
borgarlögmaður komst að þeirri
niðurstöðu, að tveir starfsmenn Borg-
arskipulags hefðu líka verið vanhæfir
til að starfa í forvalsnefnd þar sem yf-
irmenn þeirra tengdust umræddum
tveimur arkitektastofum. Málið kom
til kasta borgarlögmanns vegna at-
hugasemda, sem bárust frá einum
arkitekt um þetta efni.
Í framhaldi af niðurstöðu borgar-
lögmanns tók svo borgarráð ákvörðun
um að skipa tvo nýja fulltrúa í forvals-
nefndina og munu þeir taka þátt í að
fjalla að nýju um umsóknir þeirra
tveggja arkitektastofa, sem tengslin
náðu til.
Í málum sem þessum hefur lengi
verið talið fullnægjandi, að viðkom-
andi aðilar vikju sæti úr nefnd eða
stjórn á meðan ákvörðun væri tekin.
Að þessu sinni sýnist borgarlögmaður
ganga skrefi lengra en oft áður hefur
verið gert og vill taka af öll tvímæli um
að slík persónuleg tengsl geti engin
áhrif haft, þegar hann telur að starfs-
menn, sem starfa undir stjórn þeirra,
sem teljast vanhæfir vegna persónu-
legra tengsla teljist líka vanhæfir.
Forsvarsmenn Borgarskipulags
hafa sýnt fullan skilning á þeim sjón-
armiðum, sem upp hafa komið í mál-
inu, en þeir segja í umsögn sinni, að
þeim þyki leitt að málið hafi farið á
þennan veg og bæta við: „... enda legði
embættið sig fram um, m.a. með sam-
ráði við Arkitektafélag Íslands, að
vinna málið með þeim hætti að sátt
yrði um það og niðurstaða forvalsins
trúverðug. Verður strax leitað leiða til
þess að mál af þessum toga endurtaki
sig ekki.“
Ekki er ólíklegt að þessi niðurstaða
borgarlögmanns og ákvörðun borgar-
ráðs í framhaldi af henni verði til þess,
að stífari kröfur verði gerðar almennt
í þessum efnum hér eftir en hingað til.
Mál af þessu tagi eru óvenjulega
snúin í okkar fámenna þjóðfélagi m.a.
vegna þess, að stundum geta þau verk-
að á þann veg, að persónuleg tengsl
hafi þveröfug áhrif. Þeir njóti ekki
jafnræðis á við aðra, sem tengjast
stofnun eða máli á þennan veg.
Það er skynsamleg ákvörðun hjárannsóknarnefnd flugslysa að
óska eftir því við samgönguráð-
herra að kallaður verði til erlendur
sérfræðingur, t.d. frá Alþjóðaflug-
málastofnuninni, til þess að fara yf-
ir þær athugasemdir og ásakanir,
sem fram hafa komið vegna rann-
sóknar á flugslysinu í Skerjafirði.
Sturla Böðvarsson, samgönguráð-
herra, hefur þegar lýst því yfir, að
hann muni fylgja þessari ósk flug-
slysanefndar eftir. Þar með er
þetta mál komið í farveg, sem allir
aðilar eiga að geta sætt sig við í bili
a.m.k.
10. apríl 1991: „Fram kemur í
„Þjóðarbúskapnum“, heim-
ildariti Þjóðhagsstofnunar, að
hallinn á viðskiptum við út-
lönd árið 1990 var 9.200
m.kr., sem svarar til 2,7% af
landsframleiðslu. Þar vegur
óhagstæður vaxtajöfnuður
hvað þyngst, en vaxta-
greiðslur af erlendum lánum
námu 14.600 m.kr. í fyrra.
Landsframleiðsla dróst
saman um 1% árið 1988, 3%
árið 1989 en stóð í stað árið
1990. Þjóðartekjur drógust
saman um 0,5% í fyrra. Hag-
stæð viðskiptakjör valda því
hins vegar, að spáð er 1%
aukningu landsframleiðslu og
2% vexti þjóðartekna 1991:
„Til lengri tíma litið er talið
að hagvöxtur verði að jafnaði
um 1,5–2% á næstu árum.
Þetta er hægari hagvöxtur en
gert er ráð fyrir í iðnríkj-
unum. Fjárfesting á borð við
nýtt álver gæti breytt þessum
horfum verulega.“
8. apríl 1981: „Ekki hefur
farið fram hjá neinum, að inn-
an borgarstjórnar Reykjavík-
ur er hart deilt um nýjar
skipulagstillögur, sem meiri-
hluti vinstri manna hefur lagt
fram. Svo sýnist sem það sé
einkum af pólitískum hvötum,
sem vinstrisinnar hafa hraðað
sér við framlagningu nýrra
hugmynda um skipulag höf-
uðborgarinnar. Málið hefur
ekki verið þannig undirbúið,
að til fyrirmyndar sé. Við-
brögð meirihlutans við allri
gagnrýni hafa einkennst af
óvenjulegri viðkvæmni og
þeir hafa viljað flýta af-
greiðslu tillagna sinna í stað
þess að kynna þær rækilega
meðal borgarbúa og skapa
um þær umræður eins og
nauðsynlegt er. Má segja, að í
því efni sé öðru vísi að málum
staðið en undir forystu sjálf-
stæðismanna, sem í skipu-
lagsmálum kappkostuðu að
gefa almenningi færi á að
segja álit sitt á hugmyndum,
áður en frá þeim var gengið
með samþykkt borgar-
stjórnar. Það eru Alþýðu-
bandalagsmenn, sem hafa
forystu í skipulagsmálum inn-
an vinstri meirihlutans, og
þarf því ekki að koma mjög á
óvart, að hroki og yfirlæti
setji svip sinn á málsmeðferð-
ina.“
10. apríl 1971: „Athafna-
sömu löggjafarþingi er lokið,
páskahelgin fer í hönd, en að
henni lokinni hefjast flokks-
þing og landsfundur tveggja
stærstu stjórmálaflokka þjóð-
arinnar, Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks. Þegar
þeim er lokið má vænta þess,
að kosningabaráttan vegna
þingkosninganna í vor hefjist
af fullum krafti.
Páskahelgin gefur tilefni til
margvíslegrar íhugunar m.a.
um framvindu mála í þjóð-
málum okkar Íslendinga.
Sömu stjórnmálaflokkar hafa
farið með stjórn landsins um
nær 12 ára skeið. Þetta tíma-
bil hefur óhikað verið mesta
framfaraskeið í sögu þjóð-
arinnar. Að vísu urðum við
fyrir miklu áfalli á árunum
1967 og 1968 og tafði það
framfarasóknina nokkuð, en
nú hefur þjóðarbúið náð sér
að fullu eftir þessi áföll.
Áhyggjuefni okkar nú er ekki
atvinnuleysi, heldur skortur á
vinnuafli á þessu ári. Við höf-
um ekki áhyggjur af því, að
fólk hafi ekki nægar tekjur,
heldur af hinu, að peninga-
ráðin séu svo mikil, að þau
muni valda of mikilli þenslu í
efnahagslífinu. Þetta eru
mikil viðbrigði frá því sem
var fyrir tveimur árum. Með
sama hætti og launafólk í
landinu varð fyrir skertum
lífskjörum vegna áfallanna,
hefur það nú notið hlutdeildar
í batnandi hag þjóðarbúsins,
svo sem vera ber.“
Fory s tugre inar Morgunb lað s ins