Morgunblaðið - 13.05.2001, Síða 14

BÆKUR
Í s l e n s k f r æ ð i
Eftir Jón R. Hjálmarsson. 209 bls.
Almenna bókafélagið. Prentun:
Nørhaven A/S, Danmörku.
Reykjavík, 2001.
ÍSLENDINGA SÖGUR
VIÐ ÞJÓÐVEGINN
TÖLU þeirra bóka, sem Jón R.
Hjálmarsson hefur sent frá sér, kann
ég ekki en þær skipta tugum; lang-
flestar um þjóðleg fræði. Heiti þess-
arar nýjustu bókar hans skýrir sig
sjálft. Hann fer með lesandanum
hringinn um landið, bendir á helstu
sögustaði og rifjar upp fornfræg
minni sem tengjast hverjum stað.
Sumt endursegir hann, annað tekur
hann beint upp úr hinum fornu text-
um. Ferðina byrjar hann í Reykjavík,
staldrar við í Mosfellssveit þar sem
hann rifjar upp söguna af silfurkist-
um Egils, heldur þaðan upp á Kjal-
arnes þar sem hann rekur atburði úr
Kjalnesinga sögu, síðan heldur hann
sem leið liggur upp í Hvalfjarðarbotn
þar sem örnefni minna á fólk og at-
burði úr Harðar sögu og Hólmverja;
nefnir um leið kvæði Davíðs um
Helgu jarlsdóttur. Og þannig heldur
hann áfram um öll landsins héruð, all-
ar götur þar til hann endar á Þing-
velli og lokar þar með hringnum með
því að minnast ræðu Einars Þver-
æings.
Sagan lifir. Óljóst er eigi að síður
hvort eða hvernig þessar fornu bók-
menntir móta sjálfsmynd Íslendinga
núorðið. Fáir lesa Íslendinga sögurn-
ar beinlínis sér til afþreyingar líkt og
forðum. Hetjuhugsjón sagnanna
höfðar ekki lengur til lesenda. Auð-
veldara mun að vekja áhuga á hinum
fornum textum með óbeinum hætti
eins og gert er í þessari bók. Við lifum
á sjónmenntaöld sem leiðir af sér að
fólk vill sjá og heyra fremur en liggja
yfir lesmáli – nema þá í smáum
skömmtum! En sagan lifir í örnefn-
unum hvað sem öðru líður. Og sjón er
sögu ríkari.
Lengstu og mestu sögurnar, sem
jafnframt eru þekktastar með þjóð-
inni, eru þó fáar miðað við allan
fjöldann sem sjaldnar er getið. Fræg-
ust er auðvitað Njála. Um það geta
víst allir verið sammála. Af fjörutíu
og tveim köflum þessarar bókar eru
átta teknir upp úr henni. Annað sætið
skipar svo Grettis saga. Fimm kaflar
eru skráðir eftir henni. Þrír staðir
eru tengdir Egils sögu. Þannig hallar
á hana miðað við Grettis sögu. Það
verður þó að teljast eðlilegt. Báðar
vitna sögur þessar um kunnáttu og
frásagnarlist íslenskra miðaldahöf-
unda og margur leggur þær að jöfnu.
En Egils saga er meira í ætt við
fræðirit þar sem Grettis saga líkist
fremur tilþrifamiklu skáldverki. Út-
laginn Grettir varð táknmynd fyrir
örlög þjóðarinnar aldirnar í gegnum.
Og er það ef til vill enn þótt með öðr-
um hætti sé. Allar eiga sögur þessar
sitt heimahérað en gerast þó víðar
um landið og erlendis, og þá aðallega
í Noregi. Njála er að því leytinu sér-
stök að hún segir nokkurn veginn
jafnt frá þrem hetjum, Gunnari,
Skarphéðni og Kára. Hinar tvær
segja – eins og raunar flestar Íslend-
inga sögurnar – frá einni hetju hvor.
Næstar koma svo Eyrbyggja, Lax-
dæla, Gísla saga Súrssonar og Fóst-
bræðra saga. Bent hefur verið á að
flestar gerist sögurnar á vesturhelm-
ingi landsins. Hrafnkels saga bætir
þó stöðuna fyrir Austurland.
Í sex köflum styðst höfundur við
efni úr Íslendinga þáttum, þeirra á
meðal Ölkofra þætti. Ekki verður
þátturinn sá talin öðrum merkilegri
nema fyrir þá sök helst að af honum
má ráða að Alþing á Þingvelli hafi
ekki aðeins verið dómstóll, löggjafar-
samkoma og lagaskóli. Þar hafi jafn-
framt sprottið upp vísir að borgar-
menningu. Lífið þar má hafa borið
keim af daglega lífinu í öðrum mið-
aldaborgum en – einungis þá daga
sem Alþing stóð yfir ár hvert. Enda
flykktist fólk til þings án þess að eiga
þangað sérstakt erindi – nema sýna
sig og sjá aðra og njóta lífsins með
ýmsum hætti.
Jón R. Hjálmarsson er ekki aðeins
sögufróður, hann er líka maður stað-
kunnugur hvar sem borið er niður.
Hver þáttur hefst á stuttum inngangi
þar sem gjarnan er bent á helstu
kennileiti sem við blasa frá þjóðveg-
inum. Þannig lýsir hann – svo dæmi
sé tekið – leiðinni frá Blönduósi upp
eftir Langadal og yfir Stóra-Vatns-
skarð þar til Skagafjarðarhérað blas-
ir við. Þar nemur hann staðar á Arn-
arstapa, en þar stendur minnisvarði
um Stephan G. Stephansson. Og ein-
mitt þaðan gefur sýn yfir mestallt
héraðið. Hefur náttúran óvíða búið
stórbrotnum hetjusögum tilkomu-
meiri umgerð. Kaflinn heitir annars
Fyrsta Drangeyjarsundið. Þá sögu
þekkir hver maður, allt eins þótt
hann hafi ekki lesið stafkrók í Grettis
sögu.
Sumar sveitir, þar sem söguefni
urðu til, eru ekki lengur í byggð og
ekki heldur við alfaraleið. Svo er um
Flateyjardal. Eitt sinn bar svo til að
sveinbarn var borið þar út. Því olli
missætti foreldranna. Frá því er
greint í Finnboga sögu ramma. Fá-
tæk hjón hirtu barnið upp af götu
sinni, tóku sveininn til uppfósturs og
nefndu Urðarkött. Allt komst það
upp um síðir. Sveinninn rataði til for-
eldra sinna og var þá loks gefið nafnið
Finnbogi. Síðar ávann hann sér við-
urnefnið Finnbogi rammi, fluttist
vestur í Húnaþing og þaðan vestur á
Strandir þar sem Finnbogastaðir eru
við hann kenndir. Þess er og til getið
að hann hafi látið reisa Borgarvirki.
Auk sögulegra fræða er marghátt-
aður almennur fróðleikur saman
dreginn í bók þessari. Minnt eru á,
svo fáein dæmi séu tekin, að Tryggvi
Gunnarsson smíðaði Laufáskirkju
árið 1865, Bárðardalur er lengsti
byggði dalur á landi hér, Vopnafjörð-
ur er einn af þrem fornum verslunar-
stöðum á Austurlandi ásamt Eski-
firði og Djúpavogi, fyrsta húsið í
Egilsstaðabæ var reist 1944, botninn
í Leginum liggur níutíu metra undir
sjávarmáli þar sem vatnið er dýpst,
Öræfasveit hét til forna Litlahérað og
eyddist að mestu í Öræfajökulsgos-
inu mikla 1362; og þannig mætti lengi
telja.
Ekki er á færi hvers sem er að end-
ursegja forna texta og láta jafnframt
hvort tveggja halda sér, inntak og
málblæ. Jón R. Hjálmarsson veldur
því með prýði.
Erlendur Jónsson
Sagan og
staðfræðin
LISTIR
14 SUNNUDAGUR 13. MAÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Elín Sigurðardóttir
hefur opnað snyrtistofu
í Bæjarhrauni 2,
Hafnarfjirði,
sími 555 6255
F
YRIR skömmu birti
Tónlistarráð Íslands
niðurstöður könn-
unar sinnar á tón-
listarlífinu á Íslandi
árið 1999. Tónlist-
arráð gerði könnun
á umfangi tónleikahalds á landinu ár-
ið 1995, og var könnun ársins 1999
unnin á sömu forsendum, en að við-
bættri úttekt á umfangi annars vegar
tónlistarhópa; kóra, hljómsveita,
söngvara, dægurlagahljómsveita
o.s.frv. og hins vegar tónlistarstofn-
ana; tónlistarskóla, tónlistarfélaga og
annarra menningarstofnana er sinna
tónlist á einhvern hátt. Talning á tón-
leikum var unnin mjög nákvæmlega
eftir bestu fáanlegu upplýsingum frá
fjölmiðlum og
einstaklingum
bæði á höf-
uðborgarsvæð-
inu og á lands-
byggðinni.
Talning á stofn-
unum sem sinna tónlist er líka nokk-
uð tæmandi, en vísast er að talsvert
vanti upp á að listi yfir þá ein-
staklinga sem starfa við tónlist sé
ekki tæmandi, enda fjöldi þeirra sem
starfa við þessa grein mikill, og marg-
ir atvinnumenn í tónlist sem jafn-
framt sinna öðrum störfum dags dag-
lega. Þessi könnun er ekki
umfjöllunarefni þessa pistils, en þeir
sem vilja skoða hana nánar geta
heimsótt vef Tónlistarráðs Íslands
http://www.islandia.is/tonlistarrad
Hins vegar vekur könnun Tónlist-
arráðs upp margs konar þanka um
það bákn sem tónlistarlífið á Íslandi
virðist vera. Hvernig má það til dæm-
is vera að hjá þjóð sem telur ekki
300.000 manns, skuli þrífast 220 kór-
ar, 116 á höfuðborgarsvæðinu og 104
á landsbyggðinni? Þessir kórar héldu
389 tónleika á einu ári, þannig að það
eru meira en einir kórtónleikar á
landinu dag hvern, allt árið um kring.
Tónleikar dægurhljómsveita voru 108
á árinu og djasstónleikar 116. Ein-
söngstónleikar voru 202.
Varla er hægt að ætlast til þess að
allt þetta framboð tónlistar sé jafnt
að gæðum. Það hlýtur að segja sig
sjálft að meðalmennskan hlýtur að
eiga við um stóran hluta þess sem
gert er í tónlist á Íslandi. Með-
almennska er orð sem ber með sér
neikvæða merkingu, ekki síst í list-
um. Listirnar eru settar á stall,
stundum kallaðar hinar æðri listir, og
það að vera listamaður er í hugum
fólks hafið talsvert yfir það að vera
meðalmenni.
En meðalmennskuna máekki nefna. Í listum viljaengir falla í þann hóp.Dæmi eru um að úrtölu-
fólk, sem oftast nær telur sjálft sig í
hópi listamanna, fær byr undir báða
vængi ef einhverjum, sem það metur
ekki meir en hvert annað með-
almenni, dettur í hug að gera eitthvað
upp á eigin spýtur. Óttinn við með-
almennskuna er svo mikill, að sumir
þeir sem á annað borð hafa hugrekki
til að gera eitthvað, þurfa fyrst að
ganga í gegnum þá manndómsvígslu
að brjóta af sér fordóma úrtölufólks-
ins áður en hægt er að ganga til
verks. Það er einkennilegt og mót-
sagnakennt, að þrátt fyrir rífandi
grósku í íslensku tónlistarlífi, skuli
hæfir tónlistarmenn veigra sér við að
koma fram af ótta við að vera ekki
nógu góðir, eða af ótta við hvað aðrir
tónlistarmenn kunna að segja. Um
þetta er ekki talað, en þó vita menn
að þetta er svona. Meðalmennsku-
fælnin hefur slæm áhrif á íslenskt
tónlistarlíf. Meðalmennskan væri
ekki til ef ekki væru bæði hæstu
toppar og dýpstu dalir. Það er jafn
augljóst og að margir falla undir
mælistiku meðalmennskunnar, að
engir afburðamenn væru til án sam-
anburðarins við fjöldann. Þetta verð-
ur að haldast í hendur. Þótt þetta eigi
við um einstaklinga eða hópa sem
iðka það sem sumir hafa viljað kalla
æðri list, þá er fjöldinn allur sann-
arlega óragur við að sýna hvað í hon-
um býr, þessi fjöldi er líka sá hópur
sem nýtur þess að koma fram og er
óbundinn af hugmyndum um hvort
frammistaða hans fellur undir með-
almennsku eða ekki. Hjá þessum hópi
skiptir það hugtak engu. Auðvitað
telja allir sig vera að gera sitt besta,
þótt vitað sé fyrirfram að ekki er allur
tónlistarflutningur í efsta stigi list-
rænna gæða.
Við eigum því láni að fagna aðannað hvert ár er haldinListahátíð í Reykjavík. Ofthafa sótt hátíðina fremstu
listamenn heims, sem hafa skilið fólk
hér eftir með aðra og nýja sýn á list-
sköpun. Tónleikar Évegníjs Kissins
og Galínu Gorchakóvu eru dæmi um
tónleika sem sjálfsagt verða flestum
þeim er þá sóttu ógleymanlegir um
aldur og ævi. Mikilvægi þess að fá
hingað erlenda gesti af þessum gæða-
flokki er gífurlegt. Ekkert verður
eins og áður, viðmiðin breytast og ný-
ir staðlar í listsköpun eru settir. En
þrátt fyrir þetta er ekki síður mik-
ilvægt að alþýðumenning fái að
blómstra óáreitt og fordómalaust, og
að skilningur sé fyrir því að hún er
nauðsynleg forsenda hins.
Mikilvægt er að tónlistarfólk haldi
áfram að rækta garðinn sinn og sýni
afrakstur vinnu sinnar, náms og hæfi-
leika. Meðalmennskan er ekki það
sem tónlistarfólk þarf að óttast. Með-
almennskan er einungis hugtak; ein-
hvers konar miðpunktur mælistik-
unar sem sýnir mikila vídd og mikla
fjölbreytni í íslensku tónlistarlífi.
Tónlistin á ekki að vera á stalli sem
eitthvað æðra og ósnertanlegt, sem
einungis fáum „listamönnum“ er ætl-
að að glíma við af sinni guðlegu köll-
un. Mikilvægt er að þeir sem hafa
vilja til og áhuga á að spreyta sig í
listinni geri það óragir og finni frelsi
sitt til þeirra dáða. Einungis með því
móti geta orðið til þeir toppar sem
uppúr standa og verða taldir til merk-
ustu listviðburða. Það má ætla, að eft-
ir því sem gróskan verður almennt
meiri í tónlistarlífinu, því fleiri verði
topparnir. Á síðustu vikum og dögum
hafa óvenju margir tónleikar vakið
upp slíkar kenndir meðal gagnrýn-
enda, að þeir hafa farið orðum um þá,
sem meiri háttar listviðburði. Tón-
leikar Schola Cantorum á föstudag-
inn langa voru þannig listviðburður,
og einnig tónleikar Graduale nobili í
Langholtskirkju fyrir páska. Fullyrt
er að þessir tónleikar hafi verið meðal
þess allra besta sem heyrst hefur frá
íslenskum kórum. Í umsögn sinni um
tónleika þar sem flutt var Requiem
eftir Szymon Kuran sagði Ríkarður
Örn Pálsson meðal annars: „Margt
kom undirrituðum á óvart, en þó að
stundum væri farið hratt yfir sögu,
stöppuðu allmargir staðir sláandi
nærri ótíndu meistaraverki.“ Í um-
fjöllun um tónleika Rannveigar Fríðu
Bragadóttur og Gerrits Schuil í Ými
fyrir skömmu fór Jón Ásgeirsson
mjög lofsamlegum orðum um flutn-
ing þeirra á verkum eftir Schubert,
Wolf, Brahms og Grieg. Um flutning
þeirra á söngvum eftir Mahler sagði
Jón: „Eitt af því áhrifamesta á þess-
um tónleikum var flutningurinn á
Lieder eines fahrenden Gesellen eftir
Mahler og voru þessi söngvar, sem
eru upphafalega samdir fyrir söng-
rödd og píanó, fluttir af slíku listfengi
að vart verður til annars jafnað og
mun þessi flutningur verða þeim er
heyrðu ógleymanlegur, bæði er varð-
ar söngtúlkun Rannveigar Fríðu og
glitrandi og geislandi pínóleikinn hjá
Gerrit.“
Þessum hæðum getur íslenskt tón-
listarlíf náð, einmitt vegna þeirrar
grósku sem þar er að finna. List-
viðburðir sem þessir eru engin ey-
lönd. Þeir hafa ekki orðið til úr engu.
Þetta listafólk hefur allt unnið lengi
að sinni list, og einhvern tíma verið
reynslulausir byrjendur.
Um síðustu helgi réðst org-anistinn í Fríkirkjunni íReykjavík, Kári Þormar íþað stórvirki að flytja í
kirkjunni Messías eftir Händel. Víst
hefur mörgum þótt þetta bratt af lítt
reyndum organistanum. Engu að síð-
ur var heiðarlega og vandlega að
verki staðið og útkoman aðstandend-
um til mikils sóma, þótt varla væri
um stórbrotnasta flutning þessa
verks að ræða. Elín Ósk Óskarsdóttir
hefur upp á sitt eindæmi stofnað óp-
erukór í Hafnarfirði, og hélt nýverið
tvenna vel sótta tónleika. Elín Ósk
gerði sér lítið fyrir, stjórnaði kórnum,
kynnti hvert atriði og söng bæði í ein-
söngs- og samsöngsatriðum með öðr-
um söngvurum. Þessir tónleikar
vöktu mikla athygli og komust færri
að en vildu, og í lokaorðum umfjöllun-
ar sinnar um þá sagði Þuríður Páls-
dóttir: „Elín Ósk sýndi og sannaði
með þessum tónleikum að hún er fjöl-
hæf tónlistarkona með meðfædda
túlkunarhæfileika og það fer ekki á
milli mála að hún er ein okkar allra
besta óperusöngkona. Það hlýtur að
vera krafa tónlistarunnenda að fá að
heyra Elínu Ósk syngja, bæði með
Sinfóníuhljómsveit Íslands og í Ís-
lensku óperunni.“ Þessum vaxtar-
sprotum í íslensku tónlistarlífi þarf að
hlú að. Gagnrýnendur fella sína
dóma, og almenningur gerir það einn-
ig á sinn hátt með tónleikasókn. En
tónlistarmenn sjálfir þurfa einnig að
taka sig taki og óttast ekki sjálfs-
mynd sína. Þeir þurfa að leyfa eigin
hæfileikum að njóta sín og nota frelsi
sitt til að skapa, eins og þetta fólk hef-
ur gert; öfundast ekki út í þá sem
þora og óttast ekki útkomuna. Í upp-
hafi skal endinn skoða segir einhvers
staðar, en í þessum bransa veit eng-
inn hvert vegir liggja. Ekkert er
ómögulegt, eins og fjölmörg dæmi
sanna, síst af öllu í íslensku tónlistar-
lífi.
... og þar gala gaukar
AF LISTUM
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
Morgunblaðið/Sverrir
Évegníj Kissin hélt tónleika á Listahátíð í Reykjavík vorið 1996.