Morgunblaðið - 09.06.2001, Side 32

32 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Læknirinn
Er hægt að lækna
geðklofa?
Börn
Sýklalyfjanotkun hjá
leikskólabörnum
Fíkn
Spilafíkn er jafn slæm
og eiturlyfjafíkn
Mænuskaðar
Von um að stjórna megi
vexti taugafrumnaHEILSA
Er hægt að lækna geðklofa án lyfja?
SVAR Geðklofi er ólæknanlegur sjúk-dómur eins og t.d. sykursýki.
Einstaklingur sem haldinn er insúlínháðri
sykursýki þarf daglega insúlín og ef sykur-
stjórnunin er góð er hann einkennalaus, en
hann er aldrei læknaður því ef hann fær ekki
insúlín blossa sjúkdómseinkenni upp á ný.
Það sama gildir um geðklofa. Einn fjórði til
einn þriðji geðklofasjúklinga fá fullan bata,
það er verða einkennalausir eða einkenna-
litlir við viðeigandi lyfjameðferð. Aðrir fá
bata að hluta, en um 5% svara alls engri með-
ferð. Geðklofasjúklingur sem fær fullan bata
af lyfjameðferð veikist á ný þegar meðferð er
hætt. Bakslagið kemur ekki strax eftir að
lyfjameðferð er hætt heldur oftast að nokkr-
um mánuðum liðnum og villir því oft um fyrir
t.d. ættingjum sem þá telja að sá sjúki sé
læknaður fyrst hann er einkennalaus án lyfja.
Lyfin taka langan tíma að verka og verka
áfram í 2–3 mánuði eftir að töku þeirra er
hætt. Innan hálfs árs hafa 50–60% veikst á ný
og allt að 80% innan árs. Ef beitt er viðhalds-
meðferð fá 10–15% bakslag innan 6 mánaða
og 25% innan 12 mánaða. Þetta á við þegar
eingöngu er veitt lyfjameðferð, sjá nánar hér
neðar þegar fjölþættari meðferð er beitt.
Einkennum geðklofa má skipta í:
1. Jákvæð einkenni.
Ranghugmyndir, ofskynjanir, hugsanatrufl-
anir, ruglingslegt og samhengislaust tal,
ruglingsleg og afbrigðileg hegðun og stjarfi.
2. Neikvæð einkenni eða brottfalls-
einkenni.
Framtaksleysi og skortur á frumkvæði, ein-
hverfa, andleg og líkamleg tregða, félagsleg
einangrun, almennt áhugaleysi, hirðuleysi
um sjálfan sig og umhverfi, getuleysi til að
sinna athöfnum daglegs lífs, gleðileysi og til-
finningaleg flatneskja.
3. Lyndistruflanir eða truflanir á geðslagi.
Þunglyndi og/eða oflæti (mania).
4. Ýmsar vitrænar truflanir.
Minnistruflanir, lök rökhugsun, vanhæfni til
að hugsa óhlutbundið, eiga erfitt með allt
skipulag og að vinna samtímis með fleiri en
eitt áreiti (truflun á yfirstjórn heilastarfsem-
innar í framheila). Þessar truflanir geta
gengið það langt að valda svo alvarlegri vit-
rænni skerðingu að líkist heilabilun.
Verkun geðklofalyfja
Eldri geðklofalyf eins og Trilafon og Haldol
verka vel á flokk 1, þ.e. ranghugmyndir, of-
skynjanir, hugsanatruflanir og stjarfa, en síð-
ur á einkennin í flokki 2, 3 og 4. Einnig hafa
gömlu lyfin óþægilegar aukaverkanir sem
draga úr meðferðarheldni. Aukaverkanirnar
og innsæisleysi þess sjúka á sjúkdóminn eru
helstu þröskuldar þess að sá sjúki taki lyfin
rétt eða yfir höfuð. Í Danmörku er talið að allt
að 50% taki ekki lyfin eins og mælt er fyrir
um og í Englandi allt að 70–80%. Meðferð-
arheldnin hjá geðklofasjúklingum er því mjög
léleg og því oft gripið til meðferðar með forða-
sprautum sem endast í 2–4 vikur í senn. Með
nýrri lyfjum sem hafa verið að koma fram á
síðustu árum eins og Zyprea, Risperdal og
Seroquel hefur náðst betri árangur en með
eldri lyfjum. Sama gildir og um gamalt óhefð-
bundið lyf, Leponex, en vegna hættu á alvar-
legum aukaverkunum er það lyf aðeins gefið í
völdum tilfellum, enda þarf að fylgjast reglu-
bundið og náið með blóðhag þegar það lyf er
gefið vegna hættu á fækkun hvítra blóðkorna.
Nýju lyfin hafa minni aukaverkanir, verka
jafn-vel og þau eldri á flokk 1, verka einnig
töluvert á flokk 2 og 3 og allt bendir einnig til
þess að þau verki á flokk 4, þ.e. dragi úr eða
jafnvel komi í veg fyrir þær vitrænu truflanir
sem sjúkdómurinn oftast leiðir af sér. Hið
fullkomna lyf er enn ekki til en stöðugt er ver-
ið að þróa betri lyf sem verka betur og hafa
minni aukaverkanir. Miklar vonir eru bundn-
ar við að lykillinn að lækningu sjúkdómsins
finnist á sviði erfðavísindanna. Í dag er það
galli að nýju lyfin fást ekki enn í forðaformi
þar sem nauðsynlegt er að meðhöndla mjög
marga geðklofasjúklinga með forðasprautum
þar sem þeir eru ekki til samvinnu um lyfja-
töku vegna síns innsæisleysis. Vonir standa
þó til þess að lyfið Risperdal komi á markað
síðla árs 2001 eða í byrjun árs 2002 í forða-
formi. Það er þannig ekki hægt að lækna geð-
klofa með lyfjum en lyfin veita bata með því
að eyða einkennum sjúkdómsins.
Lyfjameðferð ein og sér nægir ekki
Að lækna geðklofa án lyfja er ekki hægt.
Hins vegar er nauðsynleg margvísleg önnur
meðferð samhliða lyfjameðferðinni til að bati
náist og haldist. Þar er mikilvæg endurhæf-
ing, félagslegur stuðningur, stuðningur við
fjölskyldu og fræðsla til þess sjúka og fjöl-
skyldu hans. Búa þarf hinn sjúka undir að
takast á við lífið hvort sem hann býr sjálf-
stætt með eða án stuðnings eða á sambýli. Ef
ekki er samhliða lyfjameðferð hugað að
félagslegum stuðningi og hjálp og að fjöl-
skyldu sjúklings er enn meiri hætta en ella á
bakslagi og að sjúkdómseinkenna verði vart á
ný.
Samkvæmt danskri rannsókn hefur komið í
ljós:

Að ef eingöngu er beitt lyfjameðferð veikj-
ast 40% á ný innan árs og 66% innan
tveggja ára.

Að ef samhliða lyfjameðferð er veitt end-
urhæfing og félagsleg þjálfun og stuðning-
ur veikjast aðeins 20% á ný innan árs og
40% innan tveggja ára.

Að ef samhliða lyfjameðferð er veitt fræðsla
og stuðningur til fjölskyldu veikjast 20% á
ný innan árs og 30% innan tveggja ára.

Að ef allt þrennt ofannefnt fer saman, þ.e.
lyfjameðferð, endurhæfing, félagsleg þjálf-
un og stuðningur ásamt stuðningi og
fræðslu til fjölskyldu veikjast nánast engir
á ný innan árs og um 25% innan tveggja ára.
Þetta sýnir hve mikilvægt er að veita geð-
klofa fjölþætta meðferð, en ekki einungis
lyfjameðferð.
Meðferð við geðklofa
Eftir Kristófer Þorleifsson
Til þess að bati haldist er
önnur meðferð samhliða
lyfjameðferð nauðsynleg.
...........................................................
www.persona@persona.is
Höfundur er sérfræðingur í geðlækningum á
Landspítala – háskólasjúkrahúsi.
Lesendur Morg-
unblaðsins geta
komið spurn-
ingum varðandi
sálfræði-, félags-
leg og vinnutengd
málefni til sérfræðinga á veg-
um persona.is. Senda skal
tölvupóst á persona@per-
sona.is og verður svarið jafn-
framt birt á persona.is.
UM fjörutíu og þrjú prósent líkur
eru á að fyrsta hjónabandi í
Bandaríkjunum ljúki með skilnaði
innan fimmtán ára og þar að auki
eru öll hjónabönd í meiri hættu en
þau voru fyrir 20 árum segir í
skýrslu frá Centers for Disease
Control and Prevention-stofnun-
inni. Niðurstöðurnar eru byggðar á
úrtaki sem í eru ellefu þúsund kon-
ur á aldrinum fimmtán til fjörutíu
og fjögurra ára. Könnunin var
fyrst framkvæmd í upphafi áttunda
áratugarins og endurtekin 1995.
Samkvæmt henni var fólk ólíklegra
til að skilja við maka sinna fyrir
þrjátíu árum en þá voru líkurnar á
hjónaskilnaði eftir tíu ára hjóna-
band um 20% miðað við 33% 1995.
Kannski kemur mörgum á óvart að
ekki virðist fólki vegna betur í sínu
öðru hjónabandi. Fyrir um 30 ár-
um voru tæpar 30% líkur á að því
lyki með skilnaði en nú eru þær
komnar í um 40%. Það sýndi sig að
aldur kvennanna þegar þær gengu
í sitt fyrsta hjónaband var mikill
áhrifavaldur á
endingu þess.
Þeim mun
eldri sem kon-
an var við gift-
inguna þeim
mun líklegra
var hjóna-
bandið til að
endast. Þannig
voru um 59%
líkur á skilnaði
á fyrstu 15 ár-
um hjóna-
bandsins ef
brúðurin var
yngri en átján
ára en 36% ef
hún hafði náð
20 ára aldri
eða hærri. „Við
höfum ekki gert greiningar á því
hvers vegna hjónaskilnuðum fer
svo fjölgandi eins og þessar tölur
vitna um,“ segir dr. Matt Bramlett
hjá National Center for Health
Statistics í Bandaríkjunum, „töl-
urnar gefa okkur hins vegar innsýn
í að gríðarmiklar breytingar eru að
eiga sér stað. Áhrifa hjónaskilnaða
gætir svo víða. Þeir hafa áhrif á af-
komu, heilsu og alla velferð barna
okkar.“
Á fleygiferð í hnapphelduna.
Hjónaskilnuðum fjölgar ört í Bandaríkjunum
Reuters
Seinni hjóna-
bönd endast
sífellt verr
BYLTINGARKENNDUR raf-
magnsígræðlingur kann að geta
örvað endurvöxt tauga sem hafa
slitnað við hryggjarskaða, að því
er greint var frá nýlega á fréttavef
breska ríkisútvarpsins, BBC
News Online.
Fyrstu tilraunirnar, sem gerðar
eru á fólki, með þetta nýja tæki
munu hefjast innan tíðar á sjúkra-
húsi í Dublin. Tækið nefnist Trax-
on og var þróað í Bandaríkjunum.
Taugaskurðlæknirinn sem
stjórnar tilrauninni segir að í fyrri
tilraunum hafi hundar fengið að
nokkru leyti mátt aftur í neðri
hluta líkamans og margir hafi aft-
ur náð valdi yfir þvagblöðrunni.
Er læknirinn vongóður um, að
þótt í ljós komi að fólk geti ekki
fengið aftur fullan mátt og tilfinn-
ingu muni það að minnsta kosti ná
þessum sama bata.
Beinir taugavexti í rétta átt
Ígræðlingurinn virkar á þeim
forsendum að hægt sé að örva
taugar til að vaxa hraðar og í til-
tekna átt ef rafstraumur sé send-
ur um þær, að því er BBC greinir
frá. Þegar mænan fer í sundur við
slys reyni taugarnar að vaxa aft-
ur, en vöxturinn verði oft handa-
hófskenndur og tilviljun ráði í
hvaða átt taugarnar vaxi.
Afleiðingin verði sú, að mjög fá
taugatengsl myndist á ný. Með
nýju tækninni eru tvær elektróð-
ur græddar í líkamann nærri þeim
stað þar sem mænan er í sundur,
og liggja vírar þaðan í lófastóran
rafhlöðupakka sem komið er fyrir
í mjúkum vef á kviðnum. Mjög
vægur rafstraumur, sem sjúkling-
urinn finnur ekki fyrir, er fram-
leiddur í allt að ár.
BBC News Online hefur eftir
Ciaran Bolger, yfirmanni tauga-
skurðlæknadeildar Beaumont-
sjúkrahússins í Dublin, að hann sé
mjög spenntur að sjá hvaða mögu-
leika þetta veiti sjúklingum.
Tæknin sé svipuð þeirri sem not-
uð sé í hjartagangráði, nema hvað
framleiddur sé mjög vægur, stöð-
ugur rafstraumur.
Hryggjarígræðlingur vekur
von mænuskaddaðra
Örvar vöxt
slitinna tauga