Morgunblaðið - 09.06.2001, Síða 48

UMRÆÐAN
48 LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
HALLDÓR Blöndal alþingis-
forseti hringdi til mín og hafði
verið að lesa Íslendingasögur,
sem honum er títt. Kom tal okk-
ar að Þorsteins sögu uxafóts, en
í sumum útgáfum hennar er tal-
að um að brjótast um á „hæl og
hnakki“, en okkur er tamt að
segja á hæl og hnakka. Orð-
myndin „hnakki“ er „leiðrétt“ í
sumum útgáfum sögunnar.
Ég sagði Halldóri að ég
myndi fletta upp í Mergi máls-
ins eftir próf. Jón G. Friðjóns-
son. Þar er ekki í kot vísað, og
mikill fróðleikur undir uppslátt-
arorðinu hæll. Endursegi ég nú
hluta þess, leysi úr skammstöf-
unum og breyti letri sumstaðar.
„Brjótast um hæl og hnakka
[hann hefur einnig berjast um]
= brjótast um af alefli, kröftug-
lega. Dæmi: Honum tókst ekki
að losa sig þótt hann brytist um
á hæl og hnakka. Svipað orðafar
er kunnugt úr Þorsteins þætti
uxafóts [þátturinn stundum í út-
gáfum nefndur saga] brjótast
um á hnakki (af hnakkur) og
hæli, en brjótast á hæl og
hnakka er kunnugt úr Heiðar-
víga sögu.“
Trúlega er orðmyndin
„hnakki“ ritvilla í þessu sam-
bandi, en sjá má að snemma hef-
ur skipst á hæl og hæli í þágu-
falli orðsins hæll. En í dag segir
hver maður Steinþór á Hæli (í
Gnúpverjahreppi) og því halda
sumir ranglega að bærinn heiti
„Hæli“ en ekki hæll, sem rétt
er.

Að drepa sjálfan sig
er synd gegn lífsins herra.
Að lifa sjálfan sig
er sjöfalt verra.
Svo kvað Hannes Hafstein.
Um þann voðaverknað, að drepa
sjálfan sig, hafa menn margvís-
legt orðalag, gróft og mildað,
óhátíðlegt eða viðhafnarmikið,
einfalt eða margbrotið. Um
jafnviðkvæm efni og sjálfsmorð,
kynlíf og annað þvílíkt búa
menn til ýmiss konar veigrunar-
orð (tæpitungu), samsvarandi
því sem útlendingar kalla
euphemisma.
Þar sem ég ólst upp, hygg ég,
að algengast hafi verið að nota
orðalagið að fyrirfara sér. Það
er einfalt og ekki gróft né
kaldranalegt.
Þetta kemur í hugann vegna
bréfs frá orðsnjöllum manni
sem ætlast ekki til að nafn sitt
verði birt. Hann segir svo m.a.:
„Ósköp er leiðinlegt að sjá
blessaða blaðamennina böggl-
ast við að þýða enska orðatil-
tækið to commit suicide eða það
danska at begå selvmord.
Flestir þeirra ráða hreint ekki
við það. Oftast nota þeir orða-
lagið að fremja sjálfsmorð, en
þegar þeir ætla að vanda sig
skrifa þeir: svipti sig lífi. Er það
orðrétt þýðing úr dönsku og
ekki íslensk málvenja. Nýlega
mátti lesa enn eitt afbrigði þess-
ara vandræðalegu þýðinga:
stytti sér líf.
Nú vill svo til, að þetta má
orða margvíslega samkvæmt ís-
lenskri málvenju: að fyrirfara
sér, að farga sér, að granda sér,
að gera út við sig (jafnvel kála
sér í óhátíðlegu máli). Einnig
má segja þegar meira er haft
við, að maður ráði sér bana. Þá
er og til að segja að maður hafi
stytt sér aldur.“
Til viðbótar formálsorðum
mínum hef ég þetta að segja í
bili: Orðasambandið að fremja
sjálfsmorð meiðir ekki mál-
kennd mína, enda þótt ég sé
öðru vanari úr foreldrahúsum.
Orðin að fremja og sjálfsmorð
þykja mér góð og gild hvort í
sínu lagi. Sjálfsmorð er að vísu
ekki gamalt í málinu, ég finn það
ekki í eldri orðabók en Blöndal,
en sögnin að fremja er ævaforn í
breytilegri merkingu. Þegar ég
lærði boðorðin, var eitt þeirra
svo: Þú skalt ekki morð fremja,
og því þykir mér, sem fyrr segir,
verjandi að taka svo til orða, að
maður fremji sjálfsmorð. Sögn-
in að fremja er og hefur verið
notuð um að koma einhverju til
leiðar, bæði góðu og illu. Menn
hafa framið löst, seið og of-
drykkju, einnig tíðagerð, tíund,
vígslu og jafnvel sund. Um at-
höfnina að drepa sjálfan sig
verða menn að hafa vald á fjöl-
breyttu og blæbrigðaríku máli,
ef vel á að fara, og hafa til að
bera þá smekkvísi sem segir
mönnum hvað best á við hverju
sinni. Einhæft og staðlað málfar
á auðvitað ekki við hér fremur
en endranær. „Að taka líf sitt“
er hvimleið enskusletta.

Hlymrekur handan kvað:
Menn tveir hétu Móses og Aron,
miða sér fengu hjá Karon,
en handan við fljótið
var þeim hent inn í Grjótið
og þar var húsvörður Ariel Sharon.
Prófasvör (úr ýmsum áttum).
Oft koma kyndug svör á próf-
um og tilfæri ég nokkur, sum
þeirra hef ég sjálfsagt komið
með áður, en það verða til nýir
lesendur:
1) Húnavatnssýsla. (ritgerðar-
efni í landafræði): ,,Húna-
vatnssýsla er hálendasta
sýsla landsins. Þar er ekkert
nema fjöll og firnindi. – Þó
er þar einn dalur og heitir
Svarfaðardalur. Um hann
rennur Svarfaðardalsá út í
Svarfaðardalsvatn (sem er
lokað í annan endann).“
2) Hávamál voru ort löngu fyr-
ir Kristsburð, enda hefur
ekkert verið ort á Hávamál
síðan.
3) Grímur Thomsen þýddi æv-
intýri H.C. Andersens á ís-
lensku, og heita þau síðan
Grímsævintýri.
4) Vomur er maður sem er
dauður en veit ekki af því
sjálfur.
5) Hrognkelsinn er meindýr af
skolpdýraættinni. Hann
hefur einn maga en út úr
honum ganga 9 botnlangar.
Þegar hann verður fyrir
árás spýr hann frá sér dökk-
leitum vökva, og verður þá
óvinurinn svartur í framan.
6) Fyrsti íslenski landshöfð-
inginn var einn af Fjölnis-
mönnum, en það var ekki
Jónas Hallgrímsson, ekki
Konráð Gíslason og ekki
Tómas Sæmundsson – held-
ur hinn.
7) Andrókles sá ekki ljónið fyrr
en það var búið að éta hann.
8) Jónas Hallgrímsson varð
samferða Þóru í rútunni
norður í Öxnadal.
9) Suðurey í Færeyjum er
skipt í tvo prestakalla.
10) Taðskeggi bjó á Hlíðarenda,
og voru synir hans upp-
nefndir taðskeggjar. Þeir
fóru með skran út á tún.
11) Móðurharðindin voru vegna
þess að guð refsaði presti
fyrir að messa í eldgosi, en
þá missti ¾ í Skaftafells-
sýslu móður sína.
Umsjónarmaður ábyrgist
ekki að þetta sé allt hárná-
kvæmt eftir haft.
,,Að renna út á tíma“ er af-
káraleg stæling úr ensku um
það að komast í tímaþröng,
tímahrak.
Athuga: Síðasti þáttur var
ekki alveg villulaus. Lakast var
að Listaháskólinn varð ,,Lista-
skólinn“. Beðist er velvirðingar
á þessu.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1113. þáttur
ÞAÐ er erfitt að átta
sig á því hvernig
menningarþjóðfélag
getur sætt sig við að-
stæður eins og nú
blasa við okkur. Við
sjáum að á Íslandi er
verið að byggja nýja
tónlistarskóla, þar sem
ráðið er til starfa hið
hæfasta fólk. Það eru
líka keyptir flyglar af
fínustu gerð, ekki
vantar það. En halda
vinnuveitendur virki-
lega að þetta nægi til
að tryggja nemendum
menntun? Það hlýtur
að vera starfið sem
fram fer í þessum glæstu híbýlum
sem mestu máli skiptir, ekki bara
íburðurinn innandyra.
Þegar frábærlega vel menntaðir
kennarar reyna að starfa við skil-
yrði sem naumast eru frjálsum
mönnum bjóðandi, vegna þess að
kaupmáttur lágra launa þeirra hef-
ur gufað upp eins og dögg fyrir sólu,
hvað stoðar þá allur fokdýri bún-
aðurinn og hvaðan á
hún að koma uppörv-
unin til að leggja fram
þá gæðavinnu sem
þetta ágæta fólk er
vissulega hæft til að
inna af hendi?
Sumir kennarar eru
heppnari en aðrir; þeir
geta komið fram á tón-
leikum og aflað þannig
aukatekna. En þeir
sem ekki eiga þennan
möguleika þurfa iðu-
lega að vinna tvöfalda
vinnu í starfi sem gerir
stífar kröfur og veldur
miklu álagi, eins og
þeir vita, sem á annað
borð vilja vita.
Svona þarf að strita til að skrapa
saman tekjur sem rétt nægja til að
draga fram lífið. Hvernig ætli það
líti nú út fyrir hámenntaðan kenn-
ara, nýkominn úr framhaldsnámi að
hefja störf á sínu sérsviði fyrir byrj-
unarlaun að upphæð 97.000 kr.?
Hafi viðkomandi orðið fyrir því óláni
að eignast maka, vera með fjöl-
skyldu á framfæri sínu, og hafa ekki
aðstæður til að spila á tónleikum,
má einna helst líta svo á að nú sé
verið að taka út hina hörðustu refs-
ingu fyrir að hafa valið sér slíkt
starf. Þessar aðstæður eru hvorki
eðlilegar né ásættanlegar.
Þegar hafa verið skrifaðar í blöðin
afbragðsgóðar greinar þar sem því
er haldið fram að tónlistarkennara
skorti einurð til að segja hreint út að
þeir séu einhvers virði. Nú er þetta
þrekleysi komið á svo alvarlegt stig
að eyðilegging stéttarinnar blasir
nánast við og margir tónlistarkenn-
arar sem eru síkvartandi um von-
laus launakjör VERÐA einfaldlega
að gera annað og meira en kvarta
hver við annan. Við höfum komið
okkur upp slæmum venjum, þegar
að því kemur að láta í okkur heyra
og setja fram kröfur okkar, en það
er hægt að sigrast á vondum ávana.
Það er nú svo að þrælkunin bygg-
ist oft fyrst og fremst á hugar-
ástandi, nema því aðeins að fólk búi í
harðsvíruðustu einræðisríkjum.
Ef þér sjálfum finnst þú vera lítils
virði, mun fólk einmitt koma fram
við þig eins og lítið sé í þig spunnið.
En augljóst má vera að enginn sá er
lítils virði og ómerkilegur sem sigr-
ast hefur á þeim erfiðleikum er
fylgja langri og strangri þjálfun tón-
listarnáms eins tónlistarkennarar
og flytjendur tónlistar hafa gert.
Afar einfalt
Þegar litið er til menningarlegs,
efnahagslegs og andlegs framlags
okkar til samfélagsins erum við
jafnmikils virði og sérfræðingar á
hæstu launum. Í öðrum löndum eru
greidd laun háskólaprófessora fyrir
þá vinnu sem mörg okkar leggja af
mörkum..
Við eigum engin laun skilið ef við
ekki stöndum á rétti okkar tafar-
laust, enda er nú svo komið að við
fáum nánast engin laun.
Það er í rauninni auðvelt að setja
fram kröfur þegar ljóst er að maður
hefur á réttu að standa. En nú er lít-
ill tími til stefnu. Jafnvel örvænting-
arfullar tilraunir okkar til að ná
samningum eru einskis metnar.
Ef tónlistarkennarar dirfast að
kvarta um lág laun eftir eitt ár héð-
an í frá, eiga þeir einungis skömm
skilið, því þá verdur ljóst að lág laun
eru einmitt það sem þeir voru að
biðja um.
Tónlistarkennarar
og niðurlægingin
Richard
Simm
Kennsla
Eyðilegging stétt-
arinnar, segir Richard
Simm, blasir nánast við.
Höfundur er píanóleikari.
Í TILEFNI af bréfakornum
Ástráðs Haraldssonar hrl. um
setu mína í gerðardómi skv. l.
nr. 34/2001 vil ég taka fram eft-
irfarandi:
Það er rétt sem Ástráður seg-
ir, að ég hefi starfað sem lög-
maður m.a. fyrir aðila sem
tengjast útgerð. Það hafa vafa-
laust allir íslenskir lögmenn
gert sem hafa verið sjálfstætt
starfandi í 30 ár, eins og ég hef
verið. Það sem Ástráður lætur
ósagt, en má þó vita betur, er að
ég og skrifstofa mín höfum unn-
ið jöfnum höndum fyrir aðra að-
ila tengdum sjávarútvegi, svo
sem sjómenn, lánastofnanir o.fl.
o.fl. Um þau störf ríkir trúnaður
milli lögmanns og skjólstæðings.
Ástráður fer hins vegar vísvit-
andi með rangt mál, þegar hann
fullyrðir að ég hafi starfað fyrir
LÍÚ og hafi flutt fyrir þá dóms-
mál nýlega. Hans eigin skrif-
stofa höfðaði mál fyrir verka-
lýðsfélag á hendur
útgerðarfélagi. LÍÚ var ekki að-
ili að því máli. Málið var rekið
fyrir Félagsdómi. Mín skrifstofa
var beðin um að annast málið
fyrir stefnda. Stefndi var sýkn-
aður af öllum kröfum stefnanda.
Ástráði er vafalaust orðið það
ljóst, að hann fór með rangt mál
í yfirlýsingum sínum, svo nú
hefur hann gripið til þess að fá
„sannanir“ fyrir því að ég hafi
verið að vinna fyrir útgerðar-
aðila. Í því skyni dregur hann
upp vottorð um að ég hafi einu
sinni setið í stjórn útgerðar-
félags og sé þarf af leiðandi van-
hæfur til setu í gerðardómnum.
Ástráður, sem reyndur lög-
maður, á líka að vita að það er
mjög algengt að lögmenn séu
fengnir til setu í stjórnum
félaga, til styttri eða lengri tíma,
án þess að þeir eigi þar hluti eða
sérstakra hagsmuna að gæta.
Starf lögmanna fyrir félögin eru
oft þau sömu og ella hefði verið,
þ.e. leiðbeiningar um lögfræði-
leg mál er varða samþykktir og
skipulag félaga. Svo var í ám-
innstu tilviki.
Ástráður hefur kosið að fjalla
um mál þetta í fjölmiðlum, án
þess þó sjálfur að bera upp er-
indi við gerðardóminn, svo sem
rétt hefði verið. Stafar það
væntanlega af því að hann hef-
ur, f.h. ASÍ, krafist þess fyrir
dómstóli að umrædd lög verði að
hluta til dæmd ógild. Hluti mál-
flutnings í því máli á greinilega
að fara fram í fjölmiðlum.
Garðar Garðarsson
Athugasemd
Höfundur er hæstarétt-
arlögmaður.
Mörkinni 3, sími 588 0640
G
læ
si
le
g
hú
sg
ög
n
Sérpantanir
Opið mán.-fös. frá kl. 12-18.
Lau. frá kl. 11-14.