Morgunblaðið - 15.07.2001, Blaðsíða 12

MARGRÉT Guðnadóttir,fyrrverandi prófessor íveirufræði við Háskóla
Íslands, hefur gert rannsóknir á
mislingum og rauðum hundum á
Íslandi um árabil og segir að nægi-
lega mikið sé vitað um mislinga-
veiruna í bóluefni í heiminum til
þess að útiloka meint tengsl henn-
ar við þróun einhverfu. „Ef einhver
tengsl væru milli hennar og auk-
innar tíðni einhverfu væri búið að
sýna fram á slíkt fyrir löngu. Þrír
veiklaðir stofnar rauðuhundaveiru
voru notaðir í eingilt bóluefni milli
1970 og 1980. Einn þeirra,
RA/27/3, reyndist best, og er eini
stofninn sem notaður hefur verið í
rauðuhundabólusetningu á Íslandi.
Hann hefur auk þess verið notaður
í öllu MMR-bóluefni á Vest-
urlöndum síðustu tvo áratugina.
Hvað hettusóttarþáttinn áhrærir,
er ekki nægilega mikið vitað um
hegðun þeirrar veiru. Ef ég ætti að
segja eitthvað varðandi umræðuna
um einhverfu, myndi ég segja að
vafinn lægi þar. Annars ætti vel að
vera hægt að gera samanburð á
tíðni einhverfu hér á landi í tíu ár
fyrir og eftir 1989, þegar byrjað
var að sprauta börn með MMR-
bóluefninu hér,“ segir hún.
Margrét kveðst ennfremur álíta
betra að aðskilja mislinga-, hettu-
sóttar- og rauðuhundabóluefnið og
að varnir verði gerðar sitt í hvoru
lagi gegn hverjum sjúkdómi fyrir
sig. „Ástæðan er sú að markhóp-
arnir sem þarf að verja eru mis-
munandi. Áhættuhópurinn við
mislingavarnir er ung- og smá-
börn, en þegar kemur að rauðum
hundum er áhættuhópurinn ein-
vörðungu ófædd börn ófrískra
kvenna. Að mínu mati er það rangt
að gefa vörn við rauðum hundum
20–30 árum áður en viðkomandi
þarf á henni að halda,“ segir
Margrét Guðnadóttir.
Hettusóttar-
þáttur vekur
spurningar
Margrét Guðnadóttir, fyrrverandi prófessor í veirufræði.
12 SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
dómseftirlit í Bandaríkjunum (CDC),
sem leiði til „tölfræðilega marktæks
sambands milli kvikasilfurs í bóluefni
og þroskatruflana á borð við athygl-
isbrest og tafir á máltöku,“ segir blað-
ið ennfremur.
Með nýju bólusetningarfyrirkomu-
lagi, sem tekið var upp hérlendis 1.
janúar árið 2000, og fyrr var getið,
eru ungbörn á Íslandi ekki lengur
sprautuð með bóluefni sem inniheldur
thiomersal, en slíkt mun, að sögn,
hafa verið gert með þrígildu bóluefni
gegn barnaveiki, kíghósta og stíf-
krampa um skeið.
Hin mikla umfjöllun um bóluefni
hefur leitt til þess að neikvæðar af-
leiðingar ungbarnabólusetningar eru
taldar hafa færst í vöxt, þótt mörgum
vísindamanninum þyki þær hug-
myndir byggðar á getgátum fremur
en vísindalegum staðreyndum. Lanc-
et hefur eftir Philippe Duclos, starfs-
manni í bólusetningardeild Alþjóða
heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) í
Infectious Diseases, nýju blaði innan
vébanda læknatímaritsins um
smitsjúkdóma sem hleypt verður
formlega af stokkunum í ágúst, að
öryggishugtakið „óverulegar auka-
verkanir“ sé orðið merkingarlaust í
huga fólks og að af tvennu þyki mörg-
um sem ala önn fyrir börnum æski-
legra að forðast bólusetningu, sem
feli í sér fræðilegan möguleika á
skaða, en hættuna á alvarlegum smit-
sjúkdómi. Þótt flestir læknar og heil-
brigðisyfirvöld séu sammála um já-
kvæða þætti bólusetningar og brýna
þörf fyrir ónæmisaðgerðir, eru sífellt
fleiri að átta sig á nauðsyn þess að
auka þurfi traust almennings á bólu-
efnum með auknu eftirliti og bættri
miðlun upplýsinga um áhættuþætti.
„Eitt helsta vandamálið er, að bólu-
efni er jafnan gefið heilum kynslóðum
og ýmsir óvissuþættir gera faralds-
fræðilegar rannsóknir á skaðlegum
aukaverkunum einstaklega flóknar.
Vandinn liggur í því að uppgötva fá-
tíðar alvarlegar aukaverkanir, hvort
sem þær eru af völdum bóluefnisins
sjálfs, eða tilviljunar. Úrtakið sem
leggja þarf til grundvallar er hins
vegar miklu stærra en um ræðir í
grunnrannsóknum, eða tök eru á mið-
að við umfang faraldsfræðilegra upp-
lýsinga fyrir hendi í flestum löndum,“
segir ennfremur í Infectious Diseas-
es.
Vilja eingildar sprautur
Vægið milli áhættu og gagnsemi
bólusetningar hefur breyst í huga al-
mennings og eldri viðmið, það er sjúk-
dómshættan, eru ekki lengur full-
nægjandi. „Athyglin beinist í slíkum
mæli að áhættuþættinum að fjallað er
um hugsanlegan skaða af bólusetn-
ingum í fjölmiðlum, þótt slíkar upp-
lýsingar séu byggðar á takmörkuðum
eða gölluðum rannsóknum. Slíkt hef-
ur einnig gerst í virtum læknatímarit-
um (svo sem Lancet innskot. blm.)
sem dregur úr trú á dómgreind ann-
arra í vísindasamfélaginu þegar kem-
ur að mati á rannsóknarniðurstöðum.
Umfjöllun fjölmiðla getur síðan haft
áhrif á stefnumótun heilbrigðisyfir-
valda, eins og til dæmis í Bretlandi,
þar sem háværar umræður eru uppi
um að sprauta börn frekar með ein-
gildu bóluefni gegn mislingum, hettu-
sótt og rauðum hundum, þótt engar
rannsóknir hafi leitt í ljós skaðsemi
MMR-sprautunnar.“
Greindi BBC til dæmis frá því í
liðnum mánuði að hluti skoskra
félagsmanna í Samtökum breskra
lækna (BMA) myndi leggja til bólu-
setningu með eingildum sprautum á
þingi samtakanna í júlí. Á fréttavefn-
um independent.co.uk sagði líka frá
því í nóvember á liðnu ári að þátttaka
í Bretlandi í bólusetningu gegn misl-
ingum, hettusótt og rauðum hundum
hafi fallið úr 92,5% í 87% í kjölfar nei-
kvæðrar umræðu um MMR og að ótt-
ast sé að nýir og banvænir stofnar
mislingaveirunnar, sem fundist hafi í
Afríku, geti leitt til faraldurs. Í sum-
um hverfum Lundúna hefur þátttaka
tveggja ára barna í umræddri bólu-
setningu farið niður í 74% en hjarð-
arónæmi er ekki tryggt að mati WHO
nema 92% séu bólusett. Skoska
fréttastofan itn.co.uk sagði ennfrem-
ur í úttekt um MMR fyrr á þessu ári
að um 2.000 breskar fjölskyldur
standi í málaferlum vegna einhverfra
barna sinna, því að foreldrarnir séu
sannfærðir um að umræddu bóluefni
sé um að kenna. Bresk móðir nokkur,
sem verið hefur áberandi í þessari
umræðu í heimalandinu á sex börn og
eru fimm þeirra sögð hafa greinst ein-
hverf í kjölfar MMR-sprautunnar.
Infectuous Diseases vitnar í Ro-
bert Chen hjá bólusetningardeild
CDC í Bandaríkjunum, sem heldur
því fram að besta leiðin til þess að
auka tiltrú almennings á bóluefni sé
að setja á laggirnar óháða hópa sem
annast muni rannsóknir á hugsanleg-
um alvarlegum aukaverkunum bólu-
setningar.
Sérfræðingar á launum hjá lyfja-
fyrirtækjum eða hluthafar
Opinbert fé til rannsóknastarfa er
sagt dragast jafnt og þétt saman og
vísindamönnum í auknum mæli bent
á að leita til einkafyrirtækja eftir fjár-
framlagi. Ein stöndugustu fyrirtækin
í þeim hópi eru lyfjafyrirtæki, en
Sunday Times greindi til dæmis frá
því fyrr á árinu að þriðjungur fulltrúa
í opinberri breskri nefnd um öryggi
lyfja væri annað tveggja á launum hjá
lyfjafyrirtækjum eða hluthafi. Einnig
hefur verið haft orð á því í tengslum
við yfirheyrslur í bandaríska þinginu
um MMR og einhverfu að illmögulegt
sé að setja saman nefndir sérfræð-
inga til þess að fara yfir gögn sem
ekki þiggi styrki frá lyfjaframleiðend-
um til rannsókna.
Bandarísku sérfræðingarnir (Class-
en og Classen) sem leitt hafa getum að
því að bólusetning barna eldri en fjög-
urra vikna geti ýtt undir þróun insúl-
ínháðrar sykursýki, og getið var í upp-
hafi, segja samkvæmt bmj.com,
„eðlilegt að heilbrigðisyfirvöld og lyfja-
framleiðendur vilji draga úr áhyggjum
af öryggi bóluefna“.
„Við erum hins vegar þeirrar skoð-
unar, að tilraunir til þess að afneita
áhættuþáttum í bóluefni séu að grafa
undan trausti almennings á heilbrigð-
isyfirvöldum.“ (Janúar, 2000).
Ungbarnabólusetning er skylda í
Bandaríkjunum, en hverjum uppal-
anda í sjálfsvald sett á Íslandi sem og
í Bretlandi, þar sem mikil umræða fer
nú fram um ónæmisvarnir með bólu-
setningu. Hægt er að nálgast upplýs-
ingabækling um ungbarnabólusetn-
ingar hjá landlækni eða á heilsu-
gæslustöðvum, en í greinargerð um
bólusetningar á heimasíðu landlækn-
isembættisins er bent á, að það sé
réttur hvers barns að vera bólusett og
að allar þjóðir verði að tryggja börn-
um þann rétt. Vísað er í 4., 6. og 24.
grein Sáttmála allsherjarþings Sam-
einuðu þjóðanna um réttindi barna
sem samþykktur var 20. nóvember
árið 1989.
Í samfélögum þar sem hjarðar-
ónæmi fyrir alvarlegustu sjúkdómum
er til staðar má hugsanlega fresta
ákvörðun um bólusetningu um
óákveðinn tíma, en sumum þykir slík
afstaða byggð á eigingirni og fórnum
náungans, það er allra hinna sem
lögðu bólusetningu á sig og börnin
sín.
Í huga þess uppalanda, sem velta
vill fyrir sér kostum og göllum bólu-
setningar, togast því á sjónarmiðin
um einstaklingsfrelsi, samábyrgð og
að aðeins það besta sé nógu gott fyrir
barnið.
Priorix inniheldur vörn gegn mislingum, hettusótt og rauðum hundum.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
helga@mbl.is
GEIR Gunnlaugsson, yf-irlæknir Miðstöðvar heilsu-verndar barna á Heilsu-
verndarstöð Reykjavíkur, segir þó
nokkurn fjölda fyrirspurna hafa bor-
ist til sín frá uppalendum vegna um-
fjöllunar um MMR-sprautuna. „Ég
fæ nokkur erindi í hverjum mánuði,
bæði frá foreldrum og starfsfólki
heilsugæslustöðva, einkum úti á
landi, þar sem ég er spurður ráða um
hvernig eigi að bregðast við fyr-
irspurnum,“ segir hann.
Geir segir að Miðstöð heilsuvernd-
ar barna hafi beitt sér fyrir því að
safna upplýsingum um þátttöku
barna fæddra 1998 í MMR-
bólusetningunni, sem er gerð við 18
mánaða aldur hér á landi. „Benda
fyrstu niðurstöður til að þátttakan sé
rétt um 90%, en þá er miðað við börn
sem orðin eru að minnsta kosti sex
mánuðum eldri en æskilegur bólu-
setningaraldur fyrir MMR-
sprautuna segir til um, að tilmælum
landlæknis. Skýringin er að ein-
hverju leyti sú að sum börn eru ekki
bólusett við 18-mánaða skoðunina,
sem til dæmis getur verið vegna
veikinda svo bólusetning gleymist,
eða fólk man ekki eftir að koma með
börnin í eftirlit þegar þau eru komin
á annað ár. Í einhverjum tilvikum er
síðan um virka andstöðu gegn bólu-
setningum að ræða. Við slíkar að-
stæður er ekki útilokað að mislinga-
faraldur geti allt í einu komið upp í
íslensku samfélagi,“ segir hann.
Hægt er að útrýma skæðum sjúk-
dómum úr samfélögum með 98%
þátttöku í bólusetningum og segir
Geir afleiðingar neikvæðrar umræðu
um bóluefni geta verið geigvæn-
legar. „Bóluefni eru lýðheilsufræði-
legt kraftaverk og bylting í almennri
heilsuvernd, það er óumdeilt. Viss
hætta er auðvitað alltaf fyrir hendi
þegar bóluefni er gefið, en alvarlegar
aukaverkanir eru mjög sjaldgæfar
og því miður óhjákvæmilegur fórn-
arkostnaður í þágu almannaheilla, ef
svo má að orði komast. Einmitt
vegna þessa er stöðugt unnið að því
að bæta bóluefni og gera þau virkari
og betri. Enn eigum við því miður
ekkert fullkomið bóluefni sem er án
allra aukaverkana í öllum tilvikum.
Ég kom aftur til Íslands eftir að
hafa starfað um árabil í Gíneu-Bissá,
þar sem mannskæðir sjúkdómar
geisa og engum dettur í hug að
draga nauðsyn bóluefna í efa. Nefna
mæður oft mislinga sem dæmi um
góð áhrif bólusetninga. Það er því
einkennilegt að verða var við vax-
andi andstöðu við bóluefni í um-
hverfi, þar sem sjúkdómarnir og af-
leiðingar þeirra eru að verða
óþekktir meðal almennings og heil-
brigðisstarfsfólks vegna almennrar
þátttöku í bólusetningum. Ég vil því
leyfa mér að kalla þessar vangavelt-
ur lúxusvandamál,“ segir hann.
Hvað afleiðingar umræðu um
meinta skaðsemi bóluefnis varðar
tekur Geir Svíþjóð sem dæmi, þar
sem þátttaka í kíghóstabólusetningu
fór úr 90% í 12% milli 1974 og 1979.
Byrjað var að bólusetja gegn kíg-
hósta í Svíþjóð árið 1950 en árið 1967
lýsti áhrifamaður í sænska heilbrigð-
iskerfinu, Justus Ström, því yfir að
kíghósti væri ekki jafn alvarlegt
vandamál og fyrr sakir efnahags-
legra, félagslegra og læknis-
fræðilegra framfara. Árið 1975 höfðu
sænskir barnalæknar misst tiltrúna
á umrætt bóluefni þar sem kíghósta-
tilfellum fór fjölgandi, ef eitthvað
var, þrátt fyrir almenna bólusetn-
ingu. Einhver bólusett börn veiktust,
auk þess að umræða kom upp um
þátt bóluefnisins í afbrigðilegum
taugakerfisþroska. Árið 1979 hafn-
aði sænska læknasamfélagið kíg-
hóstabóluefninu síðan alfarið, þar
sem afráðið var að bíða eftir betri
ónæmisvaka og ekki leið á löngu þar
til notkun bóluefnisins var hætt á
landsvísu.
Segir Geir athyglisvert að fylgjast
með því sem síðan gerðist.
„Á árunum 1980-83 jókst tíðni kíg-
hósta hjá sænskum börnum yngri en
4 ára verulega og tíðni alvarlegra
aukaverkana varð eins og annars
staðar í heiminum. Á næstu árum
jókst tíðnin enn frekar og um 10.000
börn veiktust á ári hverju, sem er
sambærilegt við það sem verið hefur
í þróunarlöndum.
Afleiðingarnar í Svíþjóð voru ekki
miklar til þess að byrja með, en upp
úr 1980 kom síðan erfiður kíghósta-
faraldur. Í sumum tilvikum komu
mánaðargömul börn í andnauð á
bráðamóttökur, og þriggja, fjögurra
og fimm ára börn í krampa, með
heilabólgur og aðrar aukaverkanir
kíghósta. Slíku gleymir enginn sem
séð hefur, og ekki að ástæðulausu að
Kínverjar kalla kíghóstann 100 daga
hóstann,“ segir Geir.
Einfalt og þægilegt kerfi
MMR-sprautan er börnum og for-
eldrum að kostnaðarlausu og er Geir
spurður hvort foreldrar sem vilja
ónæmisverja börn sín geti átt kost á
eingildum sprautum gegn misling-
um, hettusótt og rauðum hundum,
vilji þeir af einhverjum orsökum
forðast MMR-bóluefnið. Segist hann
gera ráð fyrir því að hægt sé að út-
vega eingilt bóluefni, en bætir við að
það myndi þýða þrjár sprautur fyrir
barnið og hefði hugsanlega aukinn
kostnað í för með sér, jafnvel þó að
uppalendur greiddu sjálfir fyrir.
„Um þessar mundir er boðið upp á
fimmgilt og þrígilt bóluefni í ung-
barnavernd og ef fólk ætlar að fara
að taka þennan eða hinn þáttinn út
úr sprautunum, sé ég ekki hvar það
ætti að enda. Þetta kerfi er einfalt og
þægilegt í framkvæmd fyrir for-
eldra, börnin og heilsugæsluna, og
gefur vörn gegn sjúkdómum eins og
til er ætlast. Auk þess hef ég ekki
heyrt nokkurn sérfræðing um bólu-
efni mæla með eingildum sprautum í
staðinn fyrir MMR-sprautuna, frem-
ur hið gagnstæða. Það væri því ekki
rétt stefna að mínu mati,“ segir Geir
Gunnlaugsson yfirlæknir.
Vestrænt lúxusvandamál
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Geir Gunnlaugsson yfirlæknir.