Morgunblaðið - 15.07.2001, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÁRIÐ 1999 birti hið
þekkta rannsóknarfyr-
irtæki McKinsey
skýrslu um stöðu rík-
isútvarps (sjónvarps) í
heiminum og framtíð
þess. Með útvarpi/rík-
isútvarpi í þessari
grein er átt við sjón-
varp sem rekið er í al-
mannaþágu (e. public
service). Skýrslan var
gerð að frumkvæði
BBC og voru niður-
stöður hennar athygl-
isverðar, sérstaklega
ef þær eru skoðaðar í
ljósi núverandi mark-
aðsaðstæðna á Íslandi
og þeirrar þróunar sem hefur átt
sér stað eftir að einkareknar stöðv-
ar voru leyfðar hér á landi. Það
skal þó tekið fram að Ísland var
ekki með í úttektinni. Í skýrslunni
voru kannaðir 20 markaðir í fjórum
heimsálfum. Í hverju tilviki var
m.a. kannað samkeppnisumhverfi,
núverandi þátttakendur, markaðs-
hlutdeild þeirra, einkenni dag-
skrárefnis, sérkenni, fjármögnun
og þróun markaðarins. McKinsey
bar saman stefnu ríkisstöðva á
hverjum stað og fann hvað auð-
kennir þær stöðvar sem best virð-
ast búnar til að mæta ögrun hinna
nýju markaðsaðstæðna. Nokkrar af
helstu niðurstöðum skýrslunnar
voru:
Ríkisreknum sjónvarpsstöðvum
sem athugaðar voru má skipta í
þrjá flokka, eftir meginstefnu
þeirra:
 Stefnt er að sérhæfingu fremur
en markaðshlutdeild. Áhersla er
lögð á gæði fremur en áhorf.
Þessar stöðvar, sem oft er
þröngvað í þessa stöðu vegna þess
hvernig þær eru fjármagnaðar (ein-
göngu afnotagjöld), hafa lítil áhrif
haft á markaðsum-
hverfi sitt og keppa
ekki við einkastöðv-
arnar um áhorf.
 Stefnt er að mark-
aðshlutdeild fremur
en sérhæfingu.
Áhersla er lögð á
áhorf fremur en
gæði.
Þótt stöðvar af
þessu tagi hafi mögu-
leika til þess að hafa
veruleg áhrif á mark-
aðinn, er í raun fátt
sem greinir þær frá
einkastöðvum sem eru
fjármagnaðar á við-
skiptagrundvelli.
Flestar ríkisstöðvar af þessari gerð
treysta mjög á auglýsingatekjur.
 Stefnt er að jafnvægi milli þess-
ara tveggja þátta. Áhersla er
lögð á jafnvægi milli áhorfs og
gæða.
Ríkisstöðvar af þessari gerð hafa
verulega áhorfshlutdeild þótt þær
haldi sérstöðu sinni og uppfylli
skyldur sínar um almannaþjónustu
(RÚV).
Öflugt ríkisútvarp getur gegnt
mikilvægu hlutverki á flóknum
samkeppnismarkaði nútímans.
McKinsey komst að því að í um-
hverfi þar sem velja má um margar
rásir nær ríkisútvarp hvað bestum
árangri, þegar það útvarpar metn-
aðarfullri dagskrá og þrýstir einnig
á keppinautana að gera það sama.
Með reglum sem stjórnvöld setja
um einkaútvarp má ná sumum
þessara markmiða. Rannsóknin
sýndi að ríkisútvarp er það æski-
legasta, það skapar bæði þrýsting
að því er varðar gæði dagskrár og
markaðslegan þrýsting gagnvart
einkaútvarpi, sem stuðlar að því að
einkaútvarp uppfylli væntingar
þjóðfélagsins. Þetta gerist með
ákveðinni gæðahringrás. Vegna
sérstæðs hlutverks og fjármögnun-
ar getur ríkisútvarp gert nýtt dag-
skrárefni vinsælt og með því hvatt
einkastöðvar til að skapa sitt eigið
efni af sama tagi. Til að skapa
þessa gæðahringrás, verður ríkis-
útvarp að hafa nægilegt áhorf en
halda þó sérstöðu sinni gangvart
keppinautum í einkageiranum.
Fjárhagur ríkisútvarps er afger-
andi þegar litið er til þess hvernig
til tekst að mæta nýjum samkeppn-
ismarkaði.
Í mörgum tilfellum er ríkisút-
varp fjármagnað, a.m.k. að hluta til,
með auglýsingum. Rannsóknin
sýndi greinilega þær hættur sem
geta verið þessu samfara. Greinileg
rök fundust fyrir því, að því stærri
hluti sem auglýsingatekjur eru af
heildartekjum, því minni líkur eru á
að ríkisútvarp einkennist af vand-
aðri dagskrá.
Í ljós kom að fjármögnun með af-
notagjaldi veitir ríkisútvarpi
traustastan fjárhag þegar til lengri
tíma er litið. Traustur fjárhagur
gerir ríksútvarpi kleift að taka
áhættu með því að fjárfesta í sér-
stæðum tegundum dagskrár og í
nýrri þjónustu. Einkareknir miðlar
taka sjaldnast áhættu af þessu tagi.
Aðlögunarhæfni ríkisútvarps er
mikilvæg en skilyrði fyrir árangri
eru þó hin sömu og áður.
Í framtíðinni má vænta þess að
þær ríkisstöðvar sem best standa,
aðlagi sig kringumstæðum áfram
og fylgist með þegar stafræna
tímabilið rennur upp, eins og þær
hafa gert í fjölrása umhverfi. Þrátt
fyrir þörfina fyrir vöxt og aðlögun,
t.d. með því að hefja nýja þjónustu,
breytast ekki skilyrðin fyrir því að
árangur náist. Þau eru eftirfarandi:
 Fjölbreytt dagskrá
 Blönduð gæðadagskrá
 Veruleg markaðshlutdeild
 Næg og trygg fjármögnun
 Hagkvæmur rekstur
Hlutverk ríkisútvarps
Ríkisútvarp hefur mikilvægu
hlutverki að gegna innan þess
markaðar sem það starfar á. Rík-
isútvarp er fyrirmynd annarrar út-
varpsstarfsemi. Öflugt ríkisútvarp
getur eflt útvarpsmenningu og þar
með menningu þjóðarinnar. Það er
hagur allra útvarpsnotenda að sjá
til þess að ríkisútvarp starfi áfram,
svo að ljósvakamiðlar verði það
fjölbreytta, örvandi og sameinandi
afl í þjóðfélaginu sem þeir hafa ver-
ið mikinn hluta síðustu aldar.
Mat á frammistöðu
Sjónvarpsins
Áhugavert er að skoða (dag-
skrár)stefnu Sjónvarpsins (RÚV)
og tölulegan árangur af henni með
tilliti til skýrslunnar. Til þess að
það sé hægt í ljósi niðurstaðna
McKinsey, er rétt að byrja á því að
skoða þær áður en lengra er haldið:
McKinsey-hópurinn kemst að því
að afþreyingarefni verði að finnast
innan um menningarefni og annað
sérhæft efni til þess að slíkt efni
hafi yfirleitt möguleika á því að fá
áhorf sem einhverju máli skiptir. Á
þennan hátt eru gæði markaðarins
í heild aukin. Samkeppni miðlanna
eykur á þennan hátt gæðin og
þroskar smekk notendanna.
Með öðrum orðum er ríkisútvarp
skilvirkast þar sem tekist hefur að
sameina hátt áhorfshlutfall og mikil
gæði. Hér má nefna ARD og ZDF í
Þýskalandi, SVT í Svíþjóð og BBC í
Bretlandi. Þeim hefur tekist það
vandasama verk að finna viðeigandi
jafnvægi milli áhorfs og gæða.
Áhorfendur stilla inn á vinsæla
þætti, en horfa síðan áfram á dag-
skrárefni sem er bæði vandað og
auðskilið. Að gera dagskrárefni
aðgengilegt fyrir fjöldann er erfitt
verkefni, en þar sem ríkisútvarpi
tekst það, hafa almenn gæði
útvarpsmarkaðarins í heild aukist,
vegna þess að keppinautar finna sig
Þorsteinn
Þorsteinsson
McKinsey komst að því
að í umhverfi þar sem
velja má um margar
rásir, segir Þorsteinn
Þorsteinsson, nær
ríkisútvarp hvað
bestum árangri.
MCKINSEY-SKÝRSLAN OG MAT Á
DAGSKRÁRSTEFNU SJÓNVARPSINS
Myndin sýnir hlutdeild íslenskra sjónvarpsmiðla í heildaráhorfi lands-
manna. Gallup, dagbókarkönnun, mars 2001.
1.
LEIGUMARKAÐINUM má
skipta í tvennt. 1. félagslegan eða op-
inberan markað og 2. frjálsan mark-
að. Félagslegi hlutinn er yfirleitt
sýnilegur, leigukjör þekkt, samning-
ar skriflegir og oftast til langs tíma
og búsetuöryggi yfirleitt gott, geti
fólk greitt umsamda leigu. Sérstöðu
hafa námsmannaíbúðir, einsog gefur
að skilja. Stærsti vandinn er skortur
á íbúðum, en nú mun vera um
tveggja ára bið eftir íbúð á þessum
hluta markaðarins. Það er vissulega
óþolandi því flest biðlistafólkið býr
við afar erfiðar aðstæður. Ég mun
ekki ræða þennan þátt markaðarins
frekar því á mælendaskrá eru aðrir
sem munu gera honum nánari skil.
2.
Ég sný mér þá að hinum svo-
nefnda frjálsa markaði sem rís þó
varla undir nafni. Nær væri líklega
að kalla hann svartan markað. Þessi
markaður er utanvið öll kerfi, hvergi
skráður, fjöldi íbúða óþekktur, leigu-
kjör oft illa sýnileg, samningar
gjarnan munnlegir sem hefur af fólki
réttinn tilað fá húsaleigubætur.
Stundum eru munnleg-
ir samningar gerðir
framhjá þeim skriflegu
og þá er greidd leiga
hærri en segir í samn-
ingi. Ástand íbúðanna
er með ýmsu móti. Hér
eru vissulega til sæmi-
legar íbúðir og lögleg
viðskipti, en hinn þátt-
urinn er alltof algeng-
ur. Hér býr óþekktur
fjöldi í óíbúðarhæfu
húsnæði, moldarkjöll-
urum, bílskúrum, iðn-
aðarhúsnæði ýmis-
konar. Fregnin um
útleigu á jarðhúsunum
við Elliðaárnar var að-
eins toppurinn á stórum ísjaka. Eng-
inn veit hve hann er stór. Heilbrigð-
iseftirlit hefur lokað mörgum slíkum
grenum og byggingafulltrúi hefur og
komið að slíkum málum eftir ábend-
ingum. Auk Íslendinga búa margir
af erlendum uppruna við þessar að-
stæður. Það fólk kvartar yfirleitt
ekki og vill engin afskipti. Það virðist
óttast um sinn hag ef það mótmælir.
Það er fegið hverju sem er. Til dæm-
is búa gjarnan tvær eða þrjár fjöl-
skyldur í tveggja herb.
íbúð. Sé ein fjölskylda
rekin útúr sinni íbúð
tekur önnur hana inná
sig. Sumir búa við lé-
lega eða enga hreinlæt-
isaðstöðu en vinna þó
við matvælafram-
leiðslu, t.d. kjötvinnslu.
Margir komu í byrjun
til fiskvinnslustöðva út-
um land, þarsem að-
staða var góð en hafa
síðan flutt hingað suð-
ur. Nú munu fyrirtæki
farin að flytja inn fólk
beint hingað til höfuð-
staðarins, að því er
virðist án þess að
tryggja því nauðsynlega heimilisað-
stöðu og heinlæti.
Þartil fyrir nokkrum árum var tal-
ið að um 20% borgarbúa byggju í
leiguíbúðum, en þær voru gjarnan á
söluskrá einnig. Í upphafi árs 1999
gerðist það að leigjendur fóru
skyndilega að hringja, flestir með
sama erindið: Það er búið að selja
íbúðina sem ég leigi. Oft fylgdi að
kaupandi krafði um tvöfalda leigu
eða brottför að öðrum kosti, hvað
sem samningum leið. Fyrir kom að
hótanir fylgdu sem m.a. beindust að
börnum. Við þetta fækkaði verulega
leiguíbúðum í Reykjavík og leigu-
verð stórhækkaði.
3.
Fyrsta krafa Leigjendasamtak-
anna eftir stofnun þeirra 1978 var
um setningu húsaleigulaga, og voru
þau sett árið eftir. Síðan hefur það
verið helsta verkefni samtakanna að
reyna að sjá til þess að lögin haldi.
Ég vil þó nefna hér einn þátt starf-
seminnar sem sjaldan er nefndur, en
það er sáttahlutverkið. Í skýrslum
kærunefnda sést að kærunefnd
húsaleigumála hefur aðeins afgreitt
fjögur kærumál á síðasta ári. Það er
ekki vegna skorts á ágreiningsefn-
um. Málin eru afgreidd hjá okkar
skrifstofu, annaðhvort bent á rétt-
arstöðu sé hún skýr, annars lögð
fram sáttatillaga sem oftast er sam-
þykkt. Samtökin ná yfir allt landið
og taka einnig til atvinnuhúsnæðis
og gildir sama um það og íbúðir. Þótt
húsaleigulögin gagnist oft vel þarfn-
ast þau endurskoðunar og einnig
Lög um fjöleignarhús frá 1994. Þar
er réttur leigjenda mjög skertur, t.d.
er sérkennilegt að fólki sem býr
vestur í Ameríku skuli gert að greiða
atkvæði um dýrahald í fjölbýlishús-
um á Íslandi vegna eignarhalds á
íbúð hér, einsog komið hefur fyrir.
Þessi lög þarf að endurskoða með í
huga að hér komist á alm. leigu-
markaður einsog í öðrum löndum.
Og vitaskuld eru skattfrjálsar húsa-
leigubætur ein af forsendum þess.
4.
Spurt er um þörf fyrir leiguíbúðir.
Um hvaða þörf er verið að tala? Sé
eingöngu átt við félagslega þáttinn
tel ég að vanti um þrjú þúsund íbúðir
og helst strax tilað tæma biðlistana
og eyða versta neðanjarðarmarkað-
inum, en því fer fjarri að allir séu á
biðlistum. Að þessu frátöldu tel ég
brýnustu þörfina vera uppbyggingu
almenns leigumarkaðar, sem þá yrði
hluti af húsnæðiskerfinu með sýnileg
viðskipti og í samræmi við lög. Slíkt
krefst m.a. öruggrar hlutlausrar
leigumiðlunar, en núverandi leigu-
miðlanir starfa ekki í samræmi við
gildandi lög. Okkar húsnæðisstefna
hefur lengi verið í ýmsu frábrugðin
stefnu nágrannaþjóðanna. Hér er
t.d. ofuráhersla á viðskiptahagsmuni
í stað heimilisöryggis. Það þýðir
megináherslu á húsið sjálft, oft á
kostnað heimilisins sem þar er rekið.
Þessu tel ég að eigi að breyta. Hús-
næðismál eiga að fjalla um heimili
fyrst og fremst, en ekki um fjárfest-
ingar eða viðskipti, þótt þau mál
megi ekki gleymast heldur. Þá er nú-
verandi stefna mjög skuldhvetjandi.
Skuldir heimilanna eru nú samkv.
upplýsingum Seðlabanka um 630
milljarðar kr. og hækka um 6 millj-
arða kr. á mánuði. Um þetta leyti að
ári verða þær að óbreyttu um 700 mi.
eða sama upphæð og samanlögð
þjóðarframleiðslan. Skuldirnar hafa
aukist á sl. þrem árum um 42% um-
fram verðbólgu. Það er ekki nóg að
eiga fyrir skuldunum, vaxtakostnað-
urinn er yfir 40 milljarðar kr. á ári
(álíka og öll heilbrigðisþjónustan)
sem þýðir 10% viðbótarskattlagn-
ingu til jafnaðar á hvert heimili.
Þetta tel ég að bjóði heim mikilli
SAMASTAÐUR Í TILVERUNNI
Jón
Kjartansson
Ég tel að vanti um
þrjú þúsund íbúðir,
segir Jón Kjartansson,
og helst strax til að
tæma biðlistana og eyða
versta neðanjarðar-
markaðinum.