Morgunblaðið - 15.07.2001, Blaðsíða 13

Ónæmisvakar til gegn
20 sjúkdómum
UM þessar mundir er bóluefni til
gegn rúmlega 20 smitsjúkdómum á
borð við inflúensu, kíghósta, rauða
hunda, hundaæði, heilabólgu og lifr-
arbólgu B. Miklar framfarir í sam-
eindalíffræði hafa gert vísindamönn-
um kleift að nota nýstárlegar aðferðir
í eilífri glímu mannsins við banvæna
sjúkdóma og megintilgangur bólu-
efna er að fá ónæmiskerfið til þess að
framleiða mótefni gegn raunveruleg-
um sjúkdómsvaldandi örverum.
Í hefðbundnari bóluefnum er að
finna svokallaðar veiklaðar örverur,
sem fá að fjölga sér lítillega eftir að
þeim er sprautað í mannslíkamann,
en þær valda ekki sýkingu. Berkla-
bóluefni er eitt dæmi.
Önnur gerð er bóluefni með heilum
en dauðum örverum sem búið er að
hluta sundur. Þeim er ætlað að virka
hvetjandi á ónæmiskerfið og eru til
dæmis notaðar gegn kíghósta. Þriðja
gerð hefðbundnari bóluefna hefur síðan að geyma óvirk
eiturefni örvera, og hefur verið notuð í baráttunni við
stífkrampa og barnaveiki frá því um aldamótin 1900.
Ný og annarrar kynslóðar bóluefni
Í nýlegum rannsóknum hefur sjónum verið beint að
bóluefni með völdum hlutum örvera. Kostur þeirra er sá
að ónæmiskerfið bregst ekki við öllum mótefnisvökum
örverunnar, sem getur verið skaðlegt, heldur einungis
tilteknum hluta þeirra. Bóluefni af því taginu er nú á
boðstólum gegn inflúensu og lifrarbólgu B.
Annað dæmi er svokallað tengt bóluefni, sem meðal
annars er gefið gegn lungnabólgu og heilahimnubólgu.
Ónæmiskerfi ungbarna getur ekki myndað mótefni gegn
fjölsykrum í yfirborði baktería sem valda umræddum
sjúkdómum því það er ekki fyrr en
við fimm ára aldur að ónæmiskerfið
getur greint fjölsykrur.
Vísindamenn hafa því þróað bólu-
efni sem tengir tiltekin eggjahvítu-
efni, oft prótein sem ónæmiskerfið
þekkir eins og stífkrampaprótein, við
hjúp fjölsykru sem við það ber kennsl
á efnið sem mótefnisvaka og myndar
ónæmi.
Framfarir á sviði læknavísindanna
hafa einnig gert mögulegt að breyta
erfðaefni sjúkdómsvaldandi örvera
og fjarlægja lykilgen en sú aðferð
gerir líkamanum kleift að mynda
mótefni án sýkingar.
Einnig er hægt að koma litningi
fyrir í erfðaefni lífveru og hvetja hana
þannig til myndunar fjölda óþekktra
próteina, eða mótefnisvaka, sem líka
hvetja ónæmiskerfið.
Enn ein aðferðin er sú að fjarlægja
erfðaefni örveru og breyta því svo
það geymi aðeins hluta upprunalegs erfðaefnis. Halda
vísindamenn því fram að með því að sprauta hinum ein-
angraða hluta erfðaefnisins í mannslíkamann muni frum-
ur hans nota það til þess að mynda mótefni gegn sjúk-
dómum. Eru vonir bundnar við að bóluefni af þessu tagi,
gjarnan kennd við DNA, veiti ævilanga vörn, en nú
standa yfir tilraunir í mönnum með slík bóluefni gegn
malaríu, inflúensu og HIV.
Kortlagning erfðamengja ýmissa sjúkdómsvalda er
langt komin, sem líka vekur vonir um langvarandi ónæmi,
og loks má nefna svokölluð æt bóluefni sem ræktuð hafa
verið í kartöflum, banönum og tómötum og vonast er til
að hvetji ónæmiskerfið til varnar á áhrifaríkan og örugg-
an hátt gegn alls kyns meltingarfærasýkingum, til dæmis
af völdum saurgerla.
Morgunblaðið/Ásdís
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 2001 13
Tenglar
www.cdc.gov
www.fda.gov
www.house.gov
www.iom.edu
www.jama.ama-assn.org
www.journals.uchicago.edu
www.landlaeknir.is
www.lyfjastofnun.is
www.medscape.com
www.niaid.gov
www.netdoktor.is
www.thelancet.com
www.who.int
www.independent.co.uk
www.itn.co.uk
www.news.bbc.co.uk
www.sundaytimes.co.uk
www.sundayherald.co.uk
SVEINBJÖRN Gizurarson,prófessor í lyfjafræði við Há-skóla Íslands, hefur unnið að
rannsóknum og þróun á bóluefnum
undanfarin ár og segir óumdeilt að
bóluefni hafi áhrif á ónæmiskerfið.
„En þegar spurt er hvort bóluefni
geti framkallað einhvern sjúkdóm,
svo sem sjálfsofnæmissjúkdóm, er
mín persónulega skoðun sú að svo
sé ekki. Að vísu geta slæmar melt-
ingarfærasýkingar framkallað gigt,
en það er af völdum sýkingar, ekki
bólusetningar.“ Sveinbjörn segir
að fyrir nokkrum árum hafi sumir
læknar sjálfir blandað tveimur ein-
gildum bóluefnum saman í eina
sprautu til þess að fækka stungum.
Slíkt hafi hins vegar ekki gefið
góða raun því að hluti bóluefnisins
hafi reynst óvirkur þegar upp var
staðið. „Hið sama getur gerst þeg-
ar einstaklingar eru sprautaðir í
veikindum. Ónæmiskerfið myndar í
raun einskonar „skjöld“ þannig að
það lítur allt annað utanaðkomandi
áreiti öðrum augum, þar með talið
af völdum bóluefna. Í MMR-
bóluefninu sem nú er í notkun hef-
ur verið brugðist við þessu með því
að að hækka gildi sumra mót-
efnavakanna umfram það sem
nauðsynlegt er í eingildum spraut-
um, sem á að tryggja æskilega
svörun ónæmiskerfisins. Mislinga-
veiran í MMR-bóluefninu er til
dæmis fljótari að fjölga sér en hin-
ar og því þarf hlutfallslegt magn
hettusóttar- og rauðuhundaveir-
anna að hækka,“ segir hann.
Bóluefni
framkallar
ekki sjúkdóm
Morgunblaðið/RAX
Sveinbjörn Gizurarson, prófessor í lyfjafræði við Háskóla Íslands.