Morgunblaðið - 15.07.2001, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FÆREYJAR byrjuðu aðbyggjast á áttundu öld,rúmum hundrað árum fyrren Ísland. Líkt og með Ís-land er talið að fyrir hafi
verið írskir papar á eyjunum. Sagan
segir að þegar víkingarnir héldu í
vestur á 9. og 10. öld hafi þeir allir
stefnt á Færeyjar. Hins vegar séu
eyjarnar úti í miðju Atlantshafinu og
því var það aðeins á færi bestu sigl-
ingakappa að finna þær. Aðrir töp-
uðu áttum, þá rak á haf út og þeir
enduðu á Íslandi. Þessi saga er líka
þekkt á Íslandi, þó í aðeins frá-
brugðinni útgáfu. Nefnilega að vík-
ingarnir hafi allir stefnt á Ísland en
hinir sjóveiku og þeir sem ekki
höfðu úthald í hina miklu siglingu
voru látnir í land á miðri leið. Í Fær-
eyjum.
Líkt og á Íslandi tóku Færeyingar
sjálfir ákvarðanir í sínum málum á
þingum framan af. Í kringum 1040
voru Færeyjar hins vegar gerðar að
skattlandi Magnúsar Ólafssonar
Noregskonungs. Færeyingar gerðu
svo sambærilegan samning við Nor-
eg og Íslendingar gerðu 1262 þar
sem vald hins norska konungs var
viðurkennt sem æðsta vald. Árið
1380 sameinuðust konungsríkin
þrjú, Danmörk, Svíþjóð og Noregur,
undir einni krúnu í Kalmarsamband-
inu. Árið 1661 urðu Danmörk og
Noregur sérstakt konungsveldi og
árið eftir voru Ísland og Færeyjar
innlimaðar. Færeyjum var stjórnað
af hinum allræmdu lénsherrum
Gabels-bræðrum 1655–1709 og það
mun vera þá sem Færeyingar hafi í
fyrsta sinn haft bein samskipti við
hinn danska konung. Það var til að
kvarta yfir óstjórn Gabels-bræðra
og nefndu Færeyingar þá sjálfa sig
sem „Hið fátæka fólk útí Færey.“
Jón Sigurðsson gerir gæfumuninn
Færeyingar lutu einokunarversl-
un Dana líkt og Íslendingar og þing
þeirra var lagt niður líkt og hér í
byrjun nítjándu aldar. Árið 1814 er
samið um frið eftir Napóleónstríðin.
Í þessum samningum fær Svíþjóð
Noreg en Danmörk heldur eftir „ný-
lendunum“ Færeyjum og Íslandi.
Árið 1851 tók gildi ný stjórnarskrá í
Danmörku. Þessi stjórnarskrá var
sett yfir Færeyjar líka sem þá var
formlega danskt amt. Enginn
hreyfði við mótmælum enda var fær-
eyska lögþingið ekki endurreist fyrr
en árið eftir. Hér á Íslandi hafði Al-
þingi hins vegar verið endurreist
1843 og á því sat hinn mæti maður
Jón Sigurðsson. Þegar svo átti að
leika sama leikinn hér og í Færeyj-
um og lögleiða dönsku stjórnar-
skrána á Íslandi á þjóðfundinum
1851 mælti Jón hin fleygu orð „Jeg
mótmæli“ og þingheimur tók undir
með honum „Vér mótmælum allir“.
Það var með þessum atburði að leið-
ir Íslands og Færeyja innan danska
og norska konungsveldisins skilur.
Lítið gerðist í færeyskri sjálfstæð-
isbaráttu eftir þetta nema hvað tvær
fylkingar stúdenta í Kaupmanna-
höfn eru stofnaðar og mynda síðan
fyrstu færeysku stjónmálaflokkana.
Þetta voru Sjálfstýrisflokkurinn,
sem vildi færeyskt sjálfstæði, og
Sambandsflokkurinn sem vildi
áframhaldandi samband við Dan-
mörku. Það dregur svo ekki til tíð-
inda fyrr en í seinni heimsstyrjöld-
inni. Þá var Danmörk hertekin af
Þjóðverjum og Færeyjar voru líkt
og Ísland herteknar af Bretum.
Fyrsti fylgifiskur þessa ástands var
að Bretar hótuðu að leggja hald á öll
skip sem sigldu undir dönskum fána
þar sem Danmörk tilheyrði Þýska-
landi. Færeysk skip urðu því að taka
upp annan fána til að sigla undir.
Eftir deilur milli danska amtmanns-
ins í Færeyjum og Færeyinga skip-
uðu Bretarnir svo fyrir að færeysk
skip skyldu sigla undir færeyska
fánanum sem fram að því ekki hafði
fengist viðurkenndur af dönskum yf-
irvöldum. Í stríðinu voru Færeying-
ar sambandslausir við Danmörku en
gekk samt sem áður betur en nokk-
urn tímann áður. Þeir þénuðu vel á
siglingum fyrir Breta og sölu á fiski
þangað og talsverður auður safnað-
ist. Árið 1944 lýsti Ísland svo yfir
sjálfstæði sem vakti mikla athygli í
Færeyjum. Munurinn á stöðu Fær-
eyja og Íslands var hins vegar um-
talsverður. Ísland hafði fengið sína
eigin stjórnarskrá árið 1874 sem
tryggði Íslendingum sjálfstjórnar-
rétt í ákveðnum málaflokkum. Árið
1904 fengu Íslendingar svo heima-
stjórn og árið 1918 varð Ísland full-
veldi með samningi um sameiginleg-
an konung sem gilti fram til 1940.
Velgengni í stríðinu
Velgengni Færeyinga í stríðinu
meðan þeir voru sambandslausir við
Danmörku og árangur frændanna í
norðri varð til þess að stappa stálinu
í færeysku þjóðina. Danska stjórnin
reyndi að endurheimta þá hluta
danska konungsveldisins sem höfðu
verið herteknir. Grænland var her-
tekið af Bandaríkjamönnum, Fær-
eyjar og Ísland af Bretum og Borg-
undarhólmur af Rússum. Ísland var
alveg tapað en hinum hlutunum
reyndu Danir að ná aftur.
Fulltrúar Færeyja fóru til Kaup-
mannahafnar til viðræðna um fram-
tíð Færeyja innan danska konungs-
veldisins. Þessar viðræður gengu
mjög illa, ekki síst vegna þess að
Færeyingarnir gátu engan veginn
komið sér saman um hvað það væri
sem þeir vildu. Að lokum gáfust
Danir upp og efndu til þjóðarat-
kvæðagreiðslu. Niðurstaðan kom
hins vegar á óvart. Sjálfstæði kusu
50,7% á móti 49,3% sem kusu áfram-
haldandi samband við Danmörku.
Aðeins munaði 166 atkvæðum á fylk-
ingunum. Danski forsætisráðherr-
ann lýsti því yfir að nú væri komið
að því að segja skilið við Færeyjar.
Færeyska Lögþingið undirbjó sjálf-
stæðisyfirlýsingu og tryggði sér
meirihlutafylgi við sjálfstæði þegar
Jákup í Jákupsstovu lýsti yfir stuðn-
ingi við tillögu þvert á vilja flokks-
bræðra sinna.
Danski konungurinn var samt
sem áður ekki sáttur við að missa
enn stærri hlut úr konungsveldi
sínu. Hann sakaði Fólkaflokkinn,
sem stóð fyrir sjálfstæðisyfirlýsing-
unni, um að hafa gerst brotlegur við
dönsku stjórnarskrána. Hann lýsti
aðgerðirnar ólöglegar og leysti upp
þingið. Á næsta þingfundi þegar
hafði átt að reka endahnútinn á
sjálfstæðisyfirlýsinguna mætti að-
eins einn maður, Jákup í Ják-
upsstovu. Í kjölfarið á þessu var
komið á heimastjórn í Færeyjum
sem málamiðlun.
„Frumskógarlögmálið í
prentaðri útgáfu“
Fyrirkomulagið á sambandi Dan-
merkur og Færeyja hefur lítið
breyst síðan. Heimastjórnarlögin
sem tóku gildi 1948 hafa verið við
lýði síðan. Það sem er hins vegar
kannski athyglivert við þessi lög er
að þau styðjast ekki við dönsku
stjórnarskrána sem kveður á um eitt
danskt ríki. Gerð var breyting á
stjórnarskránni 1953 þar sem Græn-
land er skilgreint sérstaklega sem
sýsla innan Danmerkur. En hvergi
er þar minnst á Færeyjar. Samband
Færeyja og Danmerkur er heldur
hvergi tryggt með alþjóðasamning-
Sjálfstæðisbarátta
Færeyinga
Karlmenn í þjóðbúningnum Færeyinga.
Margir hafa kannski velt því fyrir sér hvernig standi á því að Færeyingar séu ekki komnir
með sjálfstæði frá Dönum, svona löngu eftir að Íslendingar fengu sjálfstæði. Aðrir velta
því vafalítið fyrir sér hvernig standi á því að Færeyingar vilji fá sjálfstæði frá Dönum, þjóð
sem er ekki nema brot af stærð hinnar íslensku örþjóðar. Hjörtur Smárason fjallar um
sjálfstæðisbaráttu Færeyinga og veltir fyrir sér hvers vegna þeir vilji einmitt sjálfstæði nú.