Morgunblaðið - 16.10.2001, Blaðsíða 48

ÍSLENDINGAR kölluðu hann Jón
„væna“, ekki aðeins vegna framburð-
arins heldur stórt nafn sem klæddi
manninn vel. Ímynd karlmennsku,
hugprýði og heiðarleika í áratugi.
Langur og merkur kafli í kvikmynda-
sögunni, vafalaust einn dáðasti leikari
hennar, goðsögn, svo miklu stærri en
heimurinn umhverfis hann.
Þegar hugurinn leitar til Johns
Waynes blasir við kempulegur maður
með stormandi sjálfsöryggi sem
gerði flesta kettlingslega sem nærri
honum stóðu. Stór og sterklegur,
bauð af sér góðan þokka, af honum
geislaði þessi stórbrotna nærvera
sem skilur á milli leikarans og stjörn-
unnar. Endalausar víðáttur vesturs-
ins villta blasa við, grænir hagar,
gullnar eyðimerkur, höggmyndasafn
skaparans í Monument Valley, myrk-
ir skógar, straumþung fljót, slétturn-
ar miklu, fjöll og firnindi. Heróp ind-
jánanna, hófatak riddaraliðsins,
orrustugnýr Þrælastríðsins, þúsund
krárbarsmíðar, með ívafi seinna
stríðs á Iwo Jima, Bataan og víðar.
Þýðir ómar náttúrunnar, vestratónar
snillinga einsog Elmers Bernsteins,
fumlaus leikstjórn meistara á borð
við John Ford. Yfir öllu gnæfir „The
Duke“, líkt og Hollywood kallaði
stærstu vestrastjörnu allra tíma.
Duke Morrison hinn væni
Goðsögnin fæddist 1907 sem Mari-
on Michael Morrison í smábæ í Iowa.
Í skóla þótti hann liðtækur í ruðningi
og útá þá hæfileika fékk hann náms-
styrk frá University of Southern
California. Samhliða námi vann hann
fyrir sér sem verkamaður hjá kvik-
myndaverinu Fox. Stór og stæðilegur
fór hann fljótlega að drýgja tekjurnar
enn frekar með því að taka að sér
aukahlutverk í kvikmyndum, ekki
síst hjá John Ford, ungum og stór-
efnilegum leikstjóra hjá fyrirtækinu
– með séráhuga á vestrum. Er líða
tók á þriðja áratuginn var Duke
Morrison orðinn fastur maður í auka-
leikarahópi Fords, sem átti eftir að
gera hann að stórstjörnu. Fyrir orð
Fords var Morrison ráðinn í aðalkarl-
hlutverk The Big Trail (’30) hjá Raoul
Walsh, sögufrægum vestraleikstjóra.
Afraksturinn var mikilfengleg mynd
sem gerði stórstjörnu úr Morrison,
hinum unga aukaleikara, sem kom
þarna fram í fyrsta skipti undir leik-
aranafninu John Wayne. Þó The Big
Trail hændi ekki að sér umtalsverðan
hóp gesta var ljóst að í Wayne bjó
ósvikið stjörnuefni, hann gat borið
uppi lítil sem stór atriði og haldið
heilli mynd saman.
Næstu níu árin hafði Wayne yfrið
nóg fyrir stafni í aðalhlutverkum
urmuls mynda, mestmegnis B-vestra
og myndbálka, einkum tveggja,
kenndum við Shadow of the Eagle og
The Three Musketeers. Inn á milli
flutu bitastæðari hlutverk og dagljóst
að Wayne hentaði best átaka- og
spennumyndir.
Merkasti kaflinn á löngum ferli er
vafalaust áratuga samstarf Wayne og
vinar hans, Johns Fords, sem ákvað
að reyna hann í aðalhlutverki The
Ringo Kid í tímamótavestranum
Stagecoach (’39). Wayne svo gott sem
stal myndinni úr höndum hóps val-
inkunnra meðleikara með mörg af-
reksverk að baki og sannaði að hon-
um var treystandi fyrir
vandasömustu hlutverkum. Uppfrá
þessu lék hann í flestum myndum
Fords, hvort sem það voru vestrar á
borð við Fort Apache (’48), She Wore
a Yellow Ribbon (’49), Rio Grande
(’50), The Searchers (’56) eða há-
dramatísk verk einsog The Quiet
Man (’52), og The Man Who Shot Lib-
erty Wallace (’62). Jafnframt hafði
hann í nógu að snúast fyrir aðra leik-
stjóra í öllum gerðum mynda.
Talsmaður íhalds-
samra skoðana
Vinsældir leikarans jukust stöðugt
allan fimmta áratuginn og við upphaf
þess sjötta hóf hann að framleiða
myndir sínar sjálfur, lengst af undir
Batjack-merkinu, í náinni samvinnu
við syni sína Michael og Patrick, sem
báðir voru viðriðnir kvikmyndaleik.
Flestar urðu myndirnar með ein-
dæmum vinsælar og vinsældir Rio
Bravo, vestra Howards Hawks, urðu
svo gífurlegar að hún var endurgerð
tvisvar til viðbótar (með góðum ár-
angri) af þeim Hawks og Wayne; sem
El Dorado (’67) og Rio Lobo (’70).
Undir lok sjötta áratugarins fór
Wayne að fást við enn viðameiri
myndir, einkum The Alamo (’60),
sem hann leikstýrði og framleiddi,
auk þess að fara með aðalhlutverkið.
Á sjöunda áratugnum, uggandi
vegna aukins frjálslyndis í stjórnmál-
um, fór Wayne að gerast talsmaður
íhaldssamari skoðana, barðist m.a.
fyrir harðlínustefnu Bandaríkjanna í
Víetnamstríðinu. Fékk þá á móti sér
unga gagnrýnendur, blaðamenn,
mussufólk og hasshausa. Vegna
þessa, tilhneigingar til ofleiks og
greinilegra aldursmerkja varð
Wayne skotspónn frjálslyndra og
vinstrisinna. Hvað sem því leið héldu
myndir hans áfram að vera feikivin-
sælar.
Þrátt fyrir allt jamlið yfir gall-
harðri, hægrisinnaðri afstöðu Wayn-
es til stjórnmála vann hann Óskars-
verðlaun fyrir túlkun sína á
lögmanninum Rooster Cogburn í
True Grit (’69). Þau breyttu engu um
að aldurinnn var orðinn erkifjandi
gömlu kempunnar, það leyndi sér
ekki í síðustu átakamyndunum, eins-
og McQ (’74) og Brannigan (‘75).
Engu að síður kom aldurinn ekki í
veg fyrir að Wayne átti eftir að vinna
einn sinn stæsta leiksigur í The
Shootist (’76), vestra Dons Siegels
þar sem hann leikur aldurhniginn,
dauðvona byssubófa. Það leyndist
engum að þar fór þjáður maður og
spurðist út að Duke væri haldinn
ólæknandi krabbameini. Rætur þess
má að öllum líkindum rekja til gerðar
The Conqeror (’56), mislukkaðrar
stórmyndar um Gengis Khan, sem
tekin var á landsvæði í Utah, þar sem
fram höfðu farið æfingar með kjarn-
orkuvopn aðeins nokkrum árum áð-
ur. Fjöldi kvikmyndagerðarmanna
sem vann við myndina lést úr
krabbameini næstu áratugina.
Að leiðarlokum var Wayne sýndur
meiri heiður en nokkur annar Banda-
ríkjamaður hefur notið fyrr og síðar.
Af kvikmyndaheiminum, þinginu og
þjóðinni. Wayne lést 1979, sem einn
ástsælasti leikari kvikmyndasögunn-
ar, og afkastamesti, með um 200
myndir að baki.
GAGNASAFN MORGUNBLAÐSINS
mbl.is
THE SEARCHERS (1956) Einn magnaðasti vestri sögunnar, þar sem fremsti höfundur hans endur-
skoðar afstöðu sína til karlhetjunnar (sem oftast var holdi klædd af John
Wayne) og mildast gagnvart frumbyggjunum. Wayne er magnaður sem
þver, óbilgjarn og metnaðarfullur maður, hertur af stríðsátökum og óblíðu
umhverfi. Sem þó þráir, innst inni, ekkert heitara en að eignast fjölskyldu
og mannsæmadi líf. Sagan segir að tilfinningaleg dýptin í einarðri túlkun
Waynes hafi komið flatt uppá Ford og fengið hann til að segja um leikarann
sinn, númer eitt, tvö og þrjú: „Og ég sem hélt að han gæti ekki leikið!“
THE COMANCHEROS (1961) Gæðavestri af gamla skólanum, dæmigert, afar vel heppnað sýnishorn af
þeirri skemmtun sem Wayne stóð fyrir í 50 ár. Hér gefst kostur á að sjá tvo
höfðingja formsins, John Wayne og Lee Marvin, fara á kostum. Wayne
leikur lögregluforingja í harðjaxlasveitinni Texas Rangers, Marvin drykk-
felldan brennivíns- og byssusala og allsherjar ódám, sem höndlar ólöglega
við frumbyggjana. Marvin er óborganlegur, með höfuðleðrið flakandi á
hauskúpunni og slagsmálasenan þeirra er sígild og samnefnari fyrir allar
slíkar, fyrr og síðar. Spennandi, fyndin, vel tekin af William H. Clothier,
tónlist Elmers Bernsteins hreinasta eyrnakonfekt, enda Bernstein (Sjö
hetjur) eitt besta vestratónskáld allra tíma, og leikstjórn Michaels Curtiz
(Casablanca) fagmennskan og öryggið uppmálað.
THE SHOOTIST (1976) Eftirminnileg mynd fyrir flestra hluta sakir, gerist um aldamótin 1900 í
Carson City, villta vestrinu. Aldurhnigin, sögufræg skytta (John Wayne)
kemur til bæjarins til að eyða ævikvöldinu, þjáður af krabbameini. Fær
ekki flúið orðstír sinn. Óvenjulegur, skynsamlegur, vel gerður og skrifaður
vestri, með öllum hinum sígildu þáttum. Hefur að auki mikið tilfinningalegt
og sögulegt gildi. Er tímamótamynd, síðasta mynd hins eina og sanna
Johns Waynes, sem sjálfur var grár og gugginn, heltekinn af krabbameini
meðan á tökum stóð. Þá er hún í flestu tilliti frábær virðingarvottur til
vestrans einsog hann var í sinni klassísku mynd.
JOHN WAYNE
Stjörnurkvikmyndanna
eftir Sæbjörn Valdimarsson
Það var aðeins
einn „hertogi“:
John Wayne í
The Searchers.
Grimmur en vænn:
John Wayne á efri árum
í Rooster Cogburn.
Merinó ullarpeysur
Persónuleg þjónusta
Laugavegi 63, sími 551 4422
flísar
Stórhöfða 21, við Gullinbrú,
sími 545 5500.
www.flis.is
netfang: flis@flis.is
48 ÞRIÐJUDAGUR 16. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ


 
 




 
 

 









 








  


!
"#!

!
$%
%?
%& &
'
  

  
!
&'
(

 

!
")*"+


'





 !
,- 
./$
".%%!
000! ! Blástur
fimmtudaginn 18. október kl. 19:30 í Háskólabíói
föstudaginn 19. október kl. 19:30 í Háskólabíói
Grænáskriftaröð
AÐALSTYRKTARAÐILI
SINFÓNÍUNNAR
Sinfónían
Háskólabíó við Hagatorg
Sími 545 2500
sinfonia@sinfonia.is
www.sinfonia.is
Sergej Prokofjev: Klassíska sinfónían
Wolfgang Amadeus Mozart: Sinfonia Concertante K. 297
Antonin Dvorak: Sinfónía nr. 8
Það verður sannkölluð hátíðarstemmning í Háskólabíói á fimmtudag
og föstudag því þá heldur Blásarakvintett Reykjavíkur upp á 20 ára
starfsafmæli sitt. Og tónskáldin eru ekki af verri endanum: Prokofjev,
Mozart og Dvorak. Góða skemmtun.
Hljómsveitarstjóri: Bernharður Wilkinson
Einleikarar: Blásarakvintett Reykjavíkur
M
Á
T
T
U
R
IN
N
&
D
Ý
R
Ð
IN

 

Í HLAÐVARPANUM
Veröldin er vasaklútur
eftir ICELANDIC TAKE AWAY THEATRE
Leikstjóri: Neil Haigh. Leikmynda- og búninga-
hönnun: Katrín Þorvaldsdóttir.
Frumsýn. mið. 17. okt. kl. 21
2. sýn. lau. 20.10. kl. 21
3. sýn. þri. 23. 10. kl. 21
4. sýn. fös. 26.10. kl. 21
Útgáfutónleikar mán. 22. okt. kl. 20.30.
„Feðgar á ferð“
Tónleikar mið. 31. okt. kl. 21
Stórsveit Reykjavíkur



 




  
&12,2
2
3
,3&2
44"
#%)%


000!  ! BLÍÐFINNUR e. Þorvald Þorsteinsson
í leikgerð Hörpu Arnardóttur
Frums Lau 20. okt kl. 14:00 - ÖRFÁ SÆTI
2. sýn. su. 21.okt. kl. 14:00 - ÖRFÁ SÆTI
lau 27. okt kl. 14:00 - ÖRFÁ SÆTI
su 28. okt. kl. 14:00 - ÖRFÁ SÆTI
lau 3. nóv kl. 14: -UPPSELT
su 4. nóv kl. 14:00 - NOKKUR SÆTI
KRISTNIHALD UNDIR JÖKLI
e. Halldór Laxness
fi 18. okt kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
fö 19. okt kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
lau 27. okt kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
su 28. okt kl. 20 - NOKKUR SÆTI
fi 1. nóv kl. 20 - NOKKUR SÆTI
Fö 2.nóv kl. 2 0 - NOKKUR SÆTI
MEÐ VÍFIÐ Í LÚKUNUM e. Ray Cooney
Lau 20. okt. kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
Fö 26. okt kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
Lau 3. nov kl. 20 - UPPSELT
Su. 11. nóv. kl. 20 - LAUS SÆTI
Fi. 15. nóv. kl. 20 - NOKKUR SÆTI
BEÐIÐ EFTIR GODOT e. Samuel Beckett
2. sýn fi. 18. okt. kl. 20:00 - UPPSELT
3 sýn fö 19.okt kl 20:00 - ÖRFÁ SÆTI
4.sýn lau 27. okt kl. 20:00 - NOKKUR SÆTI
5. sýn su 28. okt kl. 20:00 -LAUS SÆTI
PÍKUSÖGUR e. Eve Ensler
Fi 18. okt. kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
Fö 19. okt. kl. 20 - UPPSELT
20/10 og 21/10 í Vestmannaeyjum
Fi 25. okt kl. 20 - NOKKUR SÆTI
Fö 26. okt kl. 20 - ÖRFÁ SÆTI
Stóra svið
3. hæðin
Nýja sviðið
Miðasala: 568 8000
Miðasalan er opin kl. 13-18 og fram að sýningu
sýningardaga. Sími miðasölu opnar kl. 10 virka daga.
Fax 5680383 midasala@borgarleikhus.is
  

 
& 5 >?
%& >677,8 &?% >:;<
,=9
? %3 %&677,8 %?%< +677,8 ? %)%&
26,
,=9
'?
)>
26,
,=9
1? >)%&
26,
,=9
3?)+
26,
,=9
29>!
   

 - 
7:
  
 1 >






 

? 
?

0


& >) 

,- 
4""
.$%%






  




  








 

  
!"#$%&'%#()$$*+()"$*,
FÓLK Í FRÉTTUM