Morgunblaðið - 03.11.2001, Qupperneq 34

UMRÆÐAN
34 LAUGARDAGUR 3. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
ndanfarnar vikur
hefur tugum, ef
ekki hundruðum
starfsfólks ýmissa
fyrirtækja verið
sagt upp hérlendis. Þetta eru ný-
mæli fyrir marga sem eru nýir á
vinnumarkaðnum því undanfarin
ár hafa fyrirtæki ekki þurft að
grípa til uppsagna. Unga fólkið
sem er nýkomið á vinnumark-
aðinn er því að kynnast veruleika
uppsagna í fyrsta sinn.
Rannsóknir hafa sýnt að upp-
sögn er með stærstu áföllum sem
fólk tekst á við í lífinu. Banda-
rísku sálfræðingarnir Cochrane
og Robertson hafa metið hve
mikilli streitu ýmis áföll valda í
lífi fólks. Í
lista sem þeir
gáfu út kemur
í ljós að upp-
sögn veldur
jafn mikilli
streitu og
framhjáld
maka og örlít-
ið minni streitu en andlát fjöl-
skyldumeðlims.
Í grein sem Ingrid Kuhlman,
framkvæmdastjóri Þekking-
arsmiðju IMG, skrifaði og birtist
í tímaritinu Vísbendingu fyrr á
þessu ári, um uppsagnir og áhrif
þeirra, kemur fram að uppsögn
sé átakanlegur atburður, sem
„kalli fram mjög sterkar tilfinn-
ingar og raski þeirri mynd sem
viðkomandi hefur af veru-
leikanum: hvernig hlutirnir, fólk-
ið og hann sjálfur er og hvert
sambandið er milli þessa alls.“
Á bak við hvert uppsagnarbréf
sem sent hefur verið út á síðustu
vikum á sér stað persónulegt
uppgjör sem starfsmaðurinn á
við sjálfan sig, getu sína og færni.
En hvers vegna eru uppsagnir
jafn mikið áfall og áðurnefndar
rannsóknir sýna? Hvers vegna er
það að missa vinnuna jafn mikið
áfall og að missa einhvern úr fjöl-
skyldunni eða komast að því að
makinn stundi framhjáhald? Í
samanburði við þetta tvennt kem-
ur það manni eiginlega á óvart
hve mikið áfall uppsögn veldur.
Ef við skoðum samfélag okkar
og áherslur þess þarf þetta þó
ekki að koma okkur svo mikið á
óvart. Starfsheiti og stétt eru
með fyrstu upplýsingum sem
okkur eru gefnar upp þegar við
forvitnumst um aðra ein-
staklinga. Með þeim getum við
sett einstaklinginn í einhvern
hóp, skilgreint hann. Jafnframt
er það oftast þannig að þegar við
hittum gamla kunningja á förn-
um vegi spyrja þeir okkur, (og við
á móti): „Hvað ert þú að gera
núna?“ frekar en „Hvernig hefur
þú það?“ eða „Hvað er að frétta?“
Þessi áhersla, að spyrja fólk
hvað það sé að gera, er í takt við
þá sterku vinnumenningu sem
þrífst hér á landi eins og í öðrum
vestrænum löndum. Við vinnum
mikið til þess að byggja upp fyrir
framtíðina, til þess að börnin okk-
ar og við sjálf getum átt áhyggju-
laust ævikvöld. Að hafa góða
vinnu, sæmileg laun og að starf
okkar sé metið að verðleikum er
okkur mjög mikilvægt. Þegar
nánar er að gáð kemur í ljós að
við skilgreinum okkur flest út frá
vinnunni, starfinu sem við gegn-
um hverju sinni og hegðum okkur
í samræmi við það. Persónuleiki
okkar, veikleikar og styrkleikar
eru í öðru sæti og það er kannski
þess vegna sem uppsagnir ganga
svona nærri okkur.
Í raun er það krafa samfélags-
ins að við tökum þátt í vinnu-
menningunni og klífum met-
orðastigann eins hratt og
mögulegt er. Við erum öðruvísi ef
við gerum það ekki. Þetta kemur
til dæmis í ljós þegar foreldrar
ákveða að verja lengri tíma með
börnum sínum en eðlilegt er talið,
og fara ekki strax út á vinnu-
markaðinn. Eða þegar við spyrj-
um ömmur okkar hvað þær gerðu
í lífinu. „Ég var nú bara heima,“
sagði amma mín heitin einu sinni
þegar ég var unglingur og spurði
hvað hún hefði starfað við. Mér
fannst það frekar skrýtið að hún
hefði ekki unnið neitt miðað við
að hún var frábær manneskja.
Í mörgum samfélögum sem eru
ekki vestræn skiptir vinnan
minna máli. Það skiptir að vísu
máli að hafa fasta innkomu til að
sjá fyrir fjölskyldunni en hvort
menn eru hótelstjórar eða ræsti-
tæknar skiptir minna máli, fólk
getur verið jafn merkilegt fyrir
það. Þar verður maður jafnframt
var við að mun meiri áhersla er
lögð á manneskjuna sjálfa fremur
en starfið sem hún gegnir. Fólk
hefur til dæmis áhuga á að vita
hver þú ert en ekki endilega hvað
þú gerir. Það getur liðið langur
tími áður en þú ert spurður um
það. Það skiptir ekki öllu máli.
Við gætum lært ýmislegt af
þessum þjóðum sem eru ekki
fastar í viðjum vinnumenningar
og bröttum metorðastiga hennar.
Í viðtali sem ég tók fyrr á þessu
ári við frelsishetjuna og fyrrver-
andi forseta Suður-Afríku, Nel-
son Mandela, kom þetta viðhorf
berlega í ljós. Ég spurði hann
hver væri mesti stjórnmálamaður
20. aldarinnar og fékk þetta svar:
„Ég dáist ekki að fólki vegna
stöðu þess í samfélaginu eða í rík-
isstjórn. Ég dáist að fólki sem
gerir það sem í þess valdi stendur
til að bæta stöðu annarra lifandi
manna.“ Með öðrum orðum, hann
dáist að fólkinu sjálfu en ekki
þeirri stöðu sem það gegnir.
Það er ekki bara Mandela sem
hugsar svona heldur verður mað-
ur var við þetta viðhorf í þessum
hluta heimsins og jafnframt við
skort á því þegar komið er til
baka í hinn vestræna heim. Eitt-
hvað í menningu þessara þjóða
kennir þeim að lifa í nútíðinni, að
lifa fyrir stað og stund. Það lifir
til þess að eiga góða fortíð, til
þess að geta litið til baka og sagt:
„Mikið hef ég átt skemmtilegt og
ánægjulegt líf.“ Við lifum hins
vegar til þess að geta átt góða
framtíð, við hugsum: „Bráðum
verður gaman af því að þá....“ Við
búum í haginn fyrir komandi ár
og gleymum þar af leiðandi
stundum að njóta augnabliksins.
Kannski ættum við að breyta við-
horfi okkar? Við gætum skil-
greint okkur á annan hátt og þá
ekki einungis út frá starfsheiti og
stöðu. Ef við gerum það verða
uppsagnir kannski ekki jafn stórt
áfall fyrir okkur og þær eru nú.
Áfallið við
uppsögnina
„Það lifir til þess að eiga góða fortíð, til
þess að geta litið til baka og sagt: „Mikið
hef ég átt skemmtilegt og ánægjulegt líf.“
Við lifum hins vegar til þess að geta átt
góða framtíð.“
VIÐHORF
Eftir Rögnu
Söru
Jónsdóttur
rsj@mbl.is
NÝLEGA voru birt-
ar niðurstöður úr
könnun sem gerð var í
október árið 2000 á
vímuefnanotkun 16–19
ára nemenda í fram-
haldsskólum á Íslandi
og þar með fenginn
samanburður við árið
1992 þegar samskonar
könnun fór fram. Að
rannsókninni stóðu
sérfræðingar hjá
Rannsókn og grein-
ingu, en bakhjarlar
voru Áfengis- og
vímuvarnaráð,
menntamálaráðuneyti,
dómsmálaráðuneyti,
Rauði kross Íslands, Íþrótta- og
tómstundaráð Reykjavíkur og
rannsóknanefnd umferðarslysa.
Þegar árin 1992 og 2000 eru
þannig borin saman kemur ýmis-
legt áhugavert í ljós. Dregið hefur
verulega úr áfengisneyzlu meðal
16–19 ára nemenda, og hefur þeim
fækkað úr 81% í 63% sem á síðustu
30 dögum fyrir könnun hafa orðið
ölvaðir. Þessu ber að fagna. Al-
gengast er þó að unglingarnir neyti
áfengis heima hjá öðrum og er í því
sambandi vert að gefa gaum þeirri
áherzlu sem foreldrasamtök á borð
við Heimili og skóla hafa lagt á að
staðið sé eftir megni gegn foreldra-
lausum partíum. Foreldrar þurfa
að taka slíkar ábendingar alvarlega
og standa saman um þær. Þá seg-
ist tæplega þriðjungur framhalds-
skólanema neyta áfengis á skóla-
böllum og á útihátíðum sem eru
séríslenzkt fyrirbæri. Unglingahá-
tíðir í sumarbjartri íslenzkri nátt-
úru hafa gjarnan hliðarverkanir og
þetta er ein þeirra.
Lítillega hefur dregið úr dag-
legum reykingum nemenda milli
áranna 1992 og 2000 þótt það telj-
ist vart marktækt að 16–19 ára
nemum sem reykja daglega hefur
fækkað úr rúmlega 21% í 19%.
Nokkur umræða hefur orðið um
svör við spurningu um svefntöflur
og róandi lyf. Níu af hverjum tíu
hafa aldrei tekið slík
lyf en túlka mætti
svörin þannig að 10%
tækju lyf að staðaldri.
Svo er þó ekki. Þeir
sem segjast hafa tekið
þess háttar lyf einu
sinni til tvisvar eru
5,6% og með því er
ljóst að rúm 95% af
16–19 ára unglingum
hafa enga eða svo til
enga reynzlu af svefn-
lyfjum og róandi lyfj-
um. Nær hefði verið
að ganga út frá þeim
sem tekið hafa lyfin
t.d. þrisvar sinnum
eða oftar svo að sjá
hefði mátt strax að hópurinn er
innan við 5%.
Mikil umræða á sér stað í öðrum
löndum um vímuefnanotkun ungs
fólks. Cherie Blair, eiginkona
brezka forsætisráðherrans, lýsti í
september á þessu ári yfir stuðn-
ingi við herferð góðgerðarsamtak-
anna Addaction gegn slíkri neyzlu,
en talið er að næstum því helm-
ingur ungra Breta á aldrinum 16–
29 ára hafi prófað ólögleg vímuefni
og einn drengur af hverjum 10
undir 16 ára aldri noti slík efni að
staðaldri. Ungir Íslendingar eru
reyndar fjarri þessu, en þó má
glöggt sjá að neyzla þeirra hefur
aukizt nokkuð, einkum á hassi.
Sagt er að þeir sem nota hass hér
á landi drekki einnig áfengi, en
víða annars staðar kemur hass-
notkun í staðinn fyrir áfengi.
Foreldrar eru lykill að framtíð
og hamingju barna sinna, leggja
þeim til erfðaefni og hafa óend-
anlega mikil áhrif á þau í uppeld-
inu. Óregla ungmenna getur stafað
af því að þau hafi alizt upp við
óeðlilegar aðstæður, svo sem
óreglu foreldra, verið vanrækt eða
skort heilbrigða ástúð og aga. Van-
líðan barna og brotin eða léleg
sjálfsmynd unglings gerir hann
auðveldara fórnarlamb aðstæðna
sem hann ræður ekki við.
Stuðningur fagfólks við foreldra
getur verið mikilvægur en aðstæð-
ur fjölskyldunnar ráðast þó einnig
af pólitískum ákvörðunum og þeim
leikreglum sem þjóðfélagið setur.
Framtíðarsýn brezka rithöfundar-
ins P.D. James í bók um omega-
kynslóðina sem var ófyrirleitin,
frökk, kröfuhörð og ófrjósöm og
hafði því engu að tapa vekur mann
til vitundar um að umhverfisáhrif
geta haft áhrif á velferð manna.
Vel þarf að búa að mannfólkinu á
öllum stigum lífsins. Kynslóðir
þurfa að rækta samband sín á milli
svo að búa megi börnunum sífellt
betri skilyrði til að ná fullum
þroska.
Það verður fróðlegt að sjá hverju
fram vindur á næstu árum og von-
andi verður það hægt með könn-
unum af þessu tagi. Nauðsynlegt
er þó að kanna einnig hvernig hóp
16–19 ára unglinga sem ekki eru
lengur í skóla reiðir af þótt erf-
iðara geti verið að nálgast þann
hóp. Mikilvægt er að standa enn
betur að forvörnum og til þess þarf
að efla heilsugæzluna vegna ná-
lægðar hennar við fólkið í landinu.
Því til viðbótar koma aðgerðir
stjórnvalda sem ráða mestu um að-
stæður fjölskyldunnar. Síðast en
ekki sízt þarf að byggja á góðra
manna ráðum.
Ungum er það
allra bezt …
Katrín
Fjeldsted
Vímuefni
Vanlíðan barna og
brotin eða léleg sjálfs-
mynd unglings, segir
Katrín Fjeldsted,
gerir hann auðveldara
fórnarlamb aðstæðna
sem hann ræður
ekki við.
Höfundur er læknir og 14.
þingmaður Reykjavíkur.
NÚ er vont að vera
fjarri ykkur öllum, því
að hittast gefur manni
kjark og hleypir í
mann fítonskrafti.
Verkfall tónlistarskóla-
kennara hefur nú stað-
ið í eina viku og lítið
virðist þokast í sam-
komulagsátt. Ég sem
hef svo gaman af starf-
inu get allt í einu ekki
sinnt því, og ef ekkert
gerist í launamálum
okkar sé ég varla að
ég hafi efni á að sinna
því. Vont mál! Við á
Hornafirði erum fá, en
reynum þó að vera
manns gaman. Hér er mikill stuðn-
ingur frá öllum og er það mikils
virði. Fólk er duglegt að skrifa á
undirskriftalistana, sem nemenda-
félag Tónlistarskólans í Reykjavík
„Ýmir“ sendi út, en ekki hef ég þó
orðið vör við „þungavigtarmenn“
staðarins á þeim, en kannske má ég
ekki vera svo frek að ætlast til þess.
Hér í bæ er gefið út vikulegt frétta-
blað „Eystrahorn“, og hefur margt
verið birt í því okkur til stuðnings.
Ég hef aldrei verið í verkfalli áður
og er þetta ástand vond tilfinning.
Tek ég þó þátt í því af heilum hug í
þeirri von að þegar því lýkur fái ég
aftur á tilfinninguna að starfið sé
einhvers virði, og metið að verð-
leikum. Við búum í menningarsam-
félagi og tónlist er stór þáttur í þess
konar samfélagi. Kröfur okkar eru
ósköp einfaldar, við
viljum leiðréttingu
launa okkar í samræmi
við aðra kennara. Hjá
mér í námi er lítill ein-
hverfur strákur að
læra á hljómborð.
Þessi litli gutti sem
verður að hafa allt sitt
líf í föstum skorðum
skilur ekkert í því að
geta ekki farið í
„Tónó“, því hann skil-
ur ekki ástandið, en
það gera skólayfirvöld,
en allt kemur fyrir
ekki.
Nóg um svartsýnis-
raus. Hér á mínu
heimili er allt skínandi hreint og
fágað, líkt og jólin væru á næstu
dögum. (Þá er svo mikið að gera í
músikkinni, að svoleiðis gjörningur
er alveg í lágmarki.) Hér hef ég far-
ið yfir eins og hvítur stormsveipur,
vopnuð öllum þeim græjum sem til-
heyra þvílíkri áraun. Flygillinn hef-
ur verið brúkaður, frystikistan tek-
in í karphúsið (þó ekki hið eina
sanna), og bara nefnið það. Nú er
svo komið að ég er búin að fá leiða á
þessu stússi. Býst ég við að kaupa
upp öll krossgátublöð bæjarins á
næstunni, dusta rykið af bókahill-
unni og leggjast í hugarleikfimi.
Einu gleymdi ég, það er komin
tölva á heimilið sem ég kann
skammarlega lítið á, er ekki einu
sini nettengd. Kann þó að opna
hana og skrifa bréf og prenta út,
lengra nær það nú ekki. Kannske
ég noti nú tímann.
Í byrjun verkfalls var í Ríkisút-
varpinu þátturinn „Hlaupanótan“
og hlustaði ég með athygli. Hann
var afar frjór og músíkalskur. Mig
dreymir um að nota fjölmiðlana til
frekari framdráttar tónlistarskóla-
kennurum. Hvernig væri ef engin
tónlist yrði hjá þeim í svosem tvo
daga? Í raun að deyða alla tónlist,
útvarpa eingöngu fuglatísti, hvala-
hljóðum, eða bara hlusta á þögnina.
Ekki er það verri kostur en síbylj-
an.
Þessi bréfaskrif mín áttu ekki að
vera svartsýni og bölmóður, heldur
innsýn í daglegt líf tónlistarskóla-
kennara, sem saknar þess að geta
ekki kennt nú um stundir. Undir-
tónninn er þó alvara. Ég hef fulla
trú á okkur og forystunni og mun-
um við með samstöðunni standa
keik eftir.
Leysum deiluna svo öll dýrin í
skóginum geti verið vinir.
Samstöðukveðjur frá Hornafirði.
Þankagangar í verkfalli
Guðlaug
Hestnes
Tónlist
Við viljum leiðréttingu
launa okkar, segir Guð-
laug Hestnes, í sam-
ræmi við aðra kennara.
Höfundur er tónlistarskólakennari.