Morgunblaðið - 16.12.2001, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VEIÐIBYSSA Jóns konungsritara var smíðuð
af fyrirtækinu John Blanch & Son í London.
Skrár verksmiðjunnar glötuðust í síðari
heimsstyrjöldinni, en breskur sérfræðingur
telur að byssan hafi verið smíðuð um árið
1875.
Jóhann segir að byssusmiðurinn John
Blanch sé vel þekktur. Hann fæddist 1784 og
lærði iðn sína hjá Jackson Mortimer, sem var
þekktur byssusmiður á sínum tíma. Meðan á
náminu stóð kynntist John dóttur meistara
síns og kvæntist henni. Blanch vann um tíma
hjá John Manton, frægum enskum byssusmið,
en gerðist síðan meðeigandi tengdaföður síns
1811. Fyrirtæki þeirra hét „Mortimer & Blanch“
og var til húsa í Fish St Hill 39 í London.
Samstarfið gekk ekki og um síðir flutti John
Blanch verkstæði sitt í Gracechurch Street
29 þar sem byssusmiðjan var til húsa í 90 ár.
Blanch-hjónin eignuðust þrjá syni sem allir
lærðu byssusmíði hjá föður sínum. Sá elsti,
John fæddur 1812, vann í Hull um tíma en
flutti til Ástralíu þar sem hann fórst í spreng-
ingu á verkstæði sínu í Melbourne 1839. Ann-
ar sonurinn, Henry Mortimer fæddur 1817,
flutti einnig til Ástralíu. Sá þriðji, William
(1822–99), vann í smiðju föður síns og varð
meðeigandi. Frá 1848 hét fyrirtækið John
Blanch & Son. Þar voru framleiddar byssur af
ýmsum gerðum, allt frá framhlæðum til vand-
aðra kinnalásbyssna með útkasti. Fyrirtækið
hætti rekstri um 1942.
„Byssa Jóns Hjaltalíns Sveinbjörnssonar er
með framleiðslunúmer 4596, sem gefur til
kynna að hún hafi verið smíðuð um 1875.
Þetta er tvíhleypa, cal. 12, með damaskus-
hlaupum. Við framleiðslu damaskus-hlaupa
voru renningar úr járni og stáli undnir utan
um járnmöndul og hamraðir saman. Járn-
möndullinn var síðan fjarlægður þegar hlaupið
var fullhamrað. Þegar hlaupið var brúnerað,
sem er kemísk aðferð til að mynda varnarhúð
líkt og blámun, kom í ljós fallegt munstur sem
varð fallegra eftir því sem fleiri teinar voru
Vönduð veiðibyssa
Jóhann Vilhjálmsson byssusmiður eignaðist nýlega veiðibyssu Jóns Hjaltalíns Sveinbjörnssonar
konungsritara. Jóhann rakst á byssuna þar sem hún var til sölu í Danmörku og vakti athygli
hans að við byssuna var fest æviágrip Jóns á íslensku.
Lásverkið er handsmíðað og fægt og
fallegt handbragð á öllum hlutum, eins
og í fínasta úrverki.
Greinilega má sjá hvernig tekið er úr skeft-
inu fyrir lásverkinu og málmur og tré fellt
nákvæmlega saman.
Byssan er merkt með upphafsstöfum Jóns
Hjaltalíns Sveinbjörnssonar: J.H.Svb. Platan
er greypt neðan í skeftið.
Til að smíða damaskus-hlaup var járn- og stálrenningum
vafið um járnmöttul og þeir hamraðir saman glóandi heitir,
við „brúneringu“ kom í ljós fallegt mynstur í hlaupinu.
notaðir í vafningana,“ segir Jóhann.
Hlaupið á byssu Jóns er 30 þumlunga, eða
76 sentimetra, langt og óþrengt líkt og algilt
var um haglabyssur á þessum tíma. Hún er
með kinnalásum og utanáliggjandi hömrum
eins og flestar byssur á þessum tíma. Nafn
framleiðandans, J. Blanch & Son, er grafið í
kinnaplöturnar. Einnig er grafið á þær mjög
fínt enskt munstur, líkt og á allt láshúsið. Stíll-
inn á málmgreftrinum er svonefnt English
Scroll.
Byssulásinn er smíðaður eftir einkaleyfi
Purdeys og er með hliðaropnun, en ekki
Scott-spindli að ofan eins og nú þekkist. „Lás-
inn að innan er eins og í vönduðu vasaúri, allt
pólerað og fagurt form á öllum pörtum. Viður
og járn svo vel fellt saman að hvergi sést
missmíði,“ segir Jóhann.
Byssan hefur verið smíðuð fyrir fremur lág-
vaxinn mann því lengd frá skeftisenda að gikk
er ekki nema 345 mm en fyrir fullvaxna Ís-
lendinga nútímans er algeng lengd um 370
mm. Falleg hnota er í skeftum og eru þau
með tígulskornum gripum.Veiðibyssa Jóns konungsritara var smíðuð af hinu virta fyrirtæki J. Blanch & Son í London um
1875. Þetta er vönduð handsmíðuð tvíhleypa með utanáliggjandi hömrum.
Morgunblaðið/RAX
J ÓN Hjaltalín Sveinbjörnsson,konungsritari, var stundumkallaður „fyrsti maður frákóngi“ því enginn íslenskur
embættismaður stóð nær kon-
ungi Danmerkur og Íslands frá því
Ísland varð fullvalda ríki 1. desem-
ber 1918 og til lýðveldisstofnunar
17. júní 1944. Eftir lýðveldisstofnun
gegndi Jón starfi ritara Danakon-
ungs um íslensk málefni til 30. júní
1950 að hann lét af störfum vegna
aldurs. Á árunum frá fullveldi til
lýðveldisstofnunar var Jón jafn-
framt ríkisráðsritari.
Kristján konungur X. kom hing-
að til lands 1921, 1926 og á Alþing-
ishátíðina 1930. Í öll skiptin kom
Jón Sveinbjörnsson á undan kon-
ungi til landsins að undirbúa komu
hans.
Þegar hlé gafst frá annasömum
embættisferli stundaði Jón gjarnan
veiðar, bæði stangveiðar og skot-
veiðar. Nýlega var Jóhann Vil-
hjálmsson, byssusmiður í Reykja-
vík, á ferð í Danmörku og rakst þar
á gamla veiðibyssu af vandaðri gerð
sem hafði verið í eigu Jóns kon-
ungsritara. Jóhann festi kaup á
byssunni og er hún nú komin til Ís-
lands.
Fallegur og huggulegur
Guðrún M. Einarson, dóttir
Magnúsar Einarsonar dýralæknis
og konu hans Ástu Sveinbjörnsson,
systur Jóns konungsritara, býr í
Reykjavík á 97. aldursári. Hún seg-
ist muna vel eftir Jóni konungsrit-
ara, bæði þegar hann kom í heim-
sókn í bernskuheimili hennar og
eins frá Danmörku.
„Hann var afskaplega fallegur og
huggulegur maður og eins konan
hans, hún Ebba. Þau voru mér
ákaflega góð,“ sagði Guðrún. Hún
var í Konservatoríinu í Kaup-
mannahöfn veturinn 1923–24, en
hún er fædd 1905. „Ég lærði á pí-
anó í Konservatoríinu hjá Haraldi
Sigurðssyni frá Kaldaðarnesi. Hann
var mjög góður kennari. Þarna var
líka Anna Pjeturs vinkona mín að
læra á píanó.“
Jón og Ebba höfðu misst Svövu
dóttur sína, sem var jafnaldra Guð-
rúnar, árið 1923. „Jón vildi fá mig í
heimsókn. Honum þótti ég dálítið
lík Svövu. Hann syrgði Svövu sárt.
Sat oft inni í stofu og hafði mynd af
henni fyrir framan sig.“
Svava samdi bænavers þegar hún
var á heilsuhæli, sjúk af berklum.
Jón kenndi Guðrúnu bænaversið,
það var svona:
Tak for alt hvad du har givet
Tak for hjelpen hiden til
Hvis jeg mange år skal lide
Hjelp mig tappert da at stride
Til det engang hjemad går
Þetta erindi þýddi séra Sigurður
Ægisson, sóknarprestur á Siglu-
firði, að beiðni greinarhöfundar:
Góða þökk ég flyt og færi,
fyrir alla hjálp, minn kæri.
Eigi’ ég fleiri ár að líða,
auk mér hug þann tíma’ að stríða,
uns ég kem í faðminn þinn.
Jón og Ebba bjuggu lengi í
Kaupmannahöfn en fluttu snemma
á 4. áratugnum á lítinn herragarð,
Egedal, sem var úti í sveit utan við
Kaupmannahöfn. Þangað var um
hálftíma ferð. Guðrún segir að þar
Kristján X. við veiðar í Elliðaánum 1921. Pétur Ingimundarson heldur á löxum. Jón konungsritari er annar frá hægri.
Fyrsti maður frá kóngi
og byssan hans
Jón Hjaltalín Sveinbjörnsson konungsritari var
stundum kallaður „fyrsti maður frá kóngi“. Jón var
lykilmaður í samskiptum Íslands og Danmerkur á
fyrrihluta 20. aldar. Í frístundum lagði Jón stund á
veiðar. Guðni Einarsson kynnti sér heimildir um
Jón og skoðaði vandaða veiðibyssu hans sem ný-
lega var keypt til landsins.