Morgunblaðið - 06.02.2002, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 6. FEBRÚAR 2002 27
SAMSKIPTI og sambandríkis og kirkju hafa veriðtil umræðu með margvís-legum hætti upp á síðkast-
ið. Sú umræða er þörf en þó virðist
oft á vanta að tillit sé tekið til stað-
reynda þeirrar þúsund ára sögu
sem þetta samband á
sér, né stöðu mála nú.
Vil ég því velta upp
nokkrum atriðum í
ljósi umræðunnar.
Ríkisvaldið á Ís-
landi lætur sig trú og
sið þjóðarinnar varða,
setur um það lög og
stuðlar að því að
landsmenn geti iðkað
trú sína og ræktað sið-
inn. Hér höfum við bú-
ið við fyrirkomulag
sem að meira eða
minna leyti er sameig-
inlegt Norðurlöndun-
um öllum. Það er eng-
in ríkiskirkja á Íslandi
og hugtakafölsun að tala um að hér
sé ríkisrekin kirkja. En hér er þjóð-
kirkja samkvæmt stjórnarskrá,
þjóðkirkja sem nýtur verndar, en
ber skyldur að lögum. Hinn 1. jan-
úar 1998 tóku gildi núgildandi lög
sem ákvarða sjálfstæði þjóðkirkj-
unnar og frelsi. Þar segir að „Ís-
lenska þjóðkirkjan er sjálfstætt trú-
félag á evangelisk-lútherskum
grunni“.
Líf og starf kirkjunnar á Íslandi
hefur tekið miklum breytingum um
þúsund ár. En meginþráðurinn hef-
ur verið órofinn gegnum allar svipt-
ingar og umbyltingar. Það er boðun
fagnaðarerindis Jesú Krists, bæn,
boðun og þjónusta. Skipulag og
starfshættir hafa tekið breytingum,
samskipti ríkisvalds og kirkju hafa
verið með ýmsu móti, fjárhagur
kirkna og safnaða margvíslegur, en
hér hefur alltaf verið til staðar
kirkja sem þjónað hefur þjóðinni
allri, kirkja á grundvelli postulanna
og almennrar kirkju sem séð hefur
það sem hlutverk sitt að þjóna þjóð-
inni allri um land allt.
Þjóð og kirkja
Umræðan um aðskilnað ríkis og
kirkju er eðlileg í ljósi þeirra öru
breytinga sem eru á hugmyndum
okkar um hlutverk ríkisvaldsins og
stöðu þjóðríkisins. Ég fagna þeirri
umræðu. En ég vil benda á að þessi
spurning er ekki eins einföld og
margir álíta. Oft er höfðað til jafn-
ræðis og mannréttinda í þessu sam-
bandi og því slegið föstu að tilvera
þjóðkirkju samrýmist ekki hug-
myndum okkar um trúfrelsi. Það er
reyndar leitun að ríki sem viður-
kennir algjört jafnræði í trú og sið.
Ríkisvald hlýtur að láta sig trú og
sið varða vegna þess að hvort
tveggja er meginstoð lífsgilda sam-
félagsins, laga og réttar.
Samband ríkis og kirkju er hér á
landi í svipuðu fari og á hinum
Norðurlöndunum. Það er umhugs-
unarvert að óvíða í veröldinni er lýð-
ræði, frelsi og mannréttindi virkara
en einmitt í þessum löndum, hvergi
er trúfrelsi og skoðanafrelsi meir í
hávegum haft. Ég held að það sé
engin tilviljun. Undanfarið hafa
stjórnvöld á hinum Norðurlöndun-
um sem og ríkisstjórn Tony Blair á
Bretlandi litið til þjóðkirknanna um
stuðning við stjórnvöld við að efla
nærsamfélag fólks, samábyrgð og
hefðarfestu andspænis ágengni fjöl-
hyggju og hnattvæðingar. Norsk og
dönsk stjórnvöld hafa á umliðnum
árum hækkað umtalsvert fjárfram-
lög til þjóðkirkna sinna til að fjölga
stöðugildum presta og styrkja stöðu
kirknanna vegna þeirrar mikilvægu
þjónustu sem kirkjurnar veita sam-
félaginu.
Aðskilnaður
Rúmlega 53% landsmanna telja
sig hlynnta aðskilnaði ríkis og
kirkju, skv. skoðanakönnun Gallups
á sl. hausti. Ekki kemur að öðru
leyti fram hvað menn vilja sjá koma
í staðinn. Á sama tíma er augljóst að
almenningur í landinu heldur
tryggð við þjóðkirkjuna og kallar
eftir þjónustu hennar. Hvað merkir
annars aðskilnaður ríkis og kirkju?
Ýmsir benda á fjárhagshliðina og
sparnað skattgreiðenda. Þar er
bent á að fjármunir til trúmála fara
um hendur ríkisvalds-
ins, umtalsverðir fjár-
munir vissulega. Fyrr-
verandi kirkjumála-
ráðherra, Þorsteinn
Pálsson, sagði að sú
upphæð væri ámóta
og árleg pizzusala í
Reykjavík! Því er
haldið fram að rétt
væri að trúfélög og
sóknir þjóðkirkjunnar
innheimti sín með-
limagjöld sjálf án at-
beina og aðstoðar rík-
isins og ríkið hætti að
greiða þjóðkirkju-
prestum laun. En hvað
þá? Og hvað býr á bak
við núverandi fyrirkomulag í þess-
um efnum?
Á okkar öld hefur lagasetning æ
meir miðað að því að aðskilja ríki og
kirkju hvað varðar stjórnun og fjár-
mál. Kirkjulögin, sem gengu í gildi í
ársbyrjun 1998, marka hér gagnger
tímamót. Samingur milli ríkis og
kirkju um fjármál þjóðkirkjunnar
var gerður í kjölfarið og staðfestir
að þjóðkirkjan beri ábyrgð á fjár-
málum sínum.
Frá öndverðu og allt fram á 20.
öld var kirkjan á Íslandi fjárhags-
lega sjálfstæð, og stóðu jarðeignir
og margvísleg gjöld og hlunnindi á
grundvelli tíundarlaganna 1097
undir allri þjónustu hennar og
launakostnaði. Þetta stóð meir og
minna óhaggað til 1907. Þá yfirtók
ríkisvaldið umsjá kirkjujarða og
skyldi afgjald þeirra renna í svo-
nefndan Prestslaunasjóð sem skyldi
standa undir launum presta. Sam-
tímis var prestsembættum fækkað
umtalsvert. Þetta fyrirkomulag var
síðan staðfest með áðurnefndum
samningum milli ríkis og kirkju um
kirkjujarðir. Laun presta, biskupa
og starfsliðs á biskupsstofu eru
samkvæmt því samkomulagi arð-
greiðslur af kirkjujörðum. Sé það
dæmi reiknað er ljóst að það er
býsna lág arðgreiðsla. Þetta gleym-
ist oft í umræðunni um aðskilnað
ríkis og kirkju og þá jafnframt er
því látið ósvarað hvernig menn
hugsa sér að gera upp þessa reikn-
inga ef efnt yrði til aðskilnaðar.
Sóknargjöldin
Í byrjun 20. aldar var aragrúi lög-
boðinna tolla og gjalda og leigu-
tekna sem sóknarkirkjur innheimtu
til prests og kirkju afnumin og sett-
ur var nefskattur, svonefnt sóknar-
gjald. Síðar tók hið opinbera að sér
að innheimta sóknargjöldin. Lengst
af var þeim gjöldum þó haldið svo
lágum að sóknum og söfnuðum var
gert afar erfitt fyrir um að sinna
verkefnum sínum. Á því var fyrst
gerð bragarbót fyrir rúmum áratug
með lögum um sóknargjöld 1985
sem afnam nefskattinn en tengdi
sóknargjöldin við skattstofn. Sú
lagasetning var ávöxtur samninga
milli ríkis og kirkju og var tilkomin
vegna staðgreiðslunnar. Sóknar-
gjöld sem ríkið stendur skil á eru
enn sem fyrr meðlimagjöld. Sókn-
argjöld eru innheimt fyrir öll löggilt
trúfélög í landinu og þar sitja allir
við sama borð í þeim efnum á
grundvelli trúfélagaskráningar.
Þeir sem utan trúfélaga standa
gjalda tilsvarandi til Háskóla Ís-
lands. Þar með hefur löggjafinn vilj-
að koma í veg fyrir að fólk skrái sig
utan trúfélaga í ábataskyni. Þetta
hefur verið gagnrýnt. Ég skal ekki
dæma um það. En ég fullyrði að inn-
heimta sóknargjalda gegnum
skattakerfið, gjalda sem ganga til
allra löggiltra trúfélaga, stuðli að
réttlæti og jafnræði. Ég er líka
sannfærður um það að verði inn-
heimta sóknargjalda felld niður þá
myndu hinir sterku og ríku halda
velli, svo og þeir söfnuðir sem nytu
styrkja af erlendum trúboðum.
Fjölmargar þjóðkirkjusóknir færu
illa út úr því, sérstaklega kirkjan í
dreifbýlinu og umsjá hinna 200 frið-
uðu helgidóma og margvíslegu
menningarverðmæta sem hún hef-
ur með höndum.
Þjóðkirkjan hefur
skyldum að gegna
Þjóðkirkjan hefur skyldum að
gegna í íslensku samfélagi og þeim
skyldum vill hún ekki bregðast.
Hún ber þá frumskyldu að boða
Krist og fagnaðarerindi hans, sem
er dýrmætasti grundvöllur heil-
brigðs mannlífs og samfélags sem
völ er á. Það er boðskapur og gilda-
grunnur sem stuðlað hefur að frelsi
og mannúð, virðingu fyrir mann-
eskjunni, lotningu fyrir lífinu. Bæn,
boðun og þjónusta kirkjunnar hefur
um aldir verið iðkuð á vettvangi
þjóðlífsins, tengd atburðum í lífi
einstaklinga, fjölskyldna, sam-
félags, byggð upp um helga staði og
helgar athafnir sem signt hafa líf og
land og hús og hjörtu fólksins. Svo
er enn. Þjóðkirkjan er skuldbundin
þeirri hefð og sögu. Þjóðkirkjan er
og skuldbundin forsendum trúfrels-
is og mannréttinda, vill stuðla að
skilningi milli trúarbragða og sam-
vinnu kristinna trúfélaga innan
lands og utan. En þjóðkirkjan ber
sérstakar skyldur við íslenskt sam-
félag. Hún hefur verið ráðsmaður
okkar andlega arfs og gegnir enn
mikilvægu hlutverki fyrir menn-
ingu og andlegt líf þjóðarinnar og
sinnir margvíslegri þjónustu til
hagsbóta fyrir almenning. Hið þétta
og víðtæka samfélagsnet sem þjóð-
kirkjan myndar í íslensku þjóð-
félagi mótar þjóðarvefinn og menn-
inguna meir en okkur er alla jafna
ljóst og uppeldishlutverk kirkjunn-
ar og andleg leiðsögn er þjóðinni
mikilvægara nú en nokkru sinni.
Umræðan
Því er oft haldið fram aðskilnaður
ríkis og kirkju sé sanngirnismál,
réttlætismál og pólitísk nauðsyn í
ljósi kröfu samtímans. Samt horfum
við upp á að með vaxandi hnattvæð-
ingu hefur mikilvægi rótanna auk-
ist, þjóðmenningar, tungumáls,
sögu og hefða. Þar gegnir trúin
gjarna lykilhlutverki í miðlun hefð-
anna og viðhaldi siðarins. Ég tel að
ríki og kirkja hafi bæði mikilla hags-
muna að gæta í þessum efnum.
Átrúnaður landsmanna er grund-
vallarþáttur í þjóðaruppeldi og sið.
Sú iðkun og uppeldi sem þjóðkirkj-
an stendur fyrir stuðlar að sam-
ábyrgð og samstöðu, styrkir nær-
samfélagið til sjávar og sveita,
miðlar reynsluarfi og grundvallar-
gildum milli kynslóðanna og varð-
veitir samhengi trúar og siðar, máls
og listar.
Afnám ákvæða stjórnarskrárinn-
ar og löggjafar um þjóðkirkjuna
hlýtur þá að kalla á svör við grund-
vallarspurningum um siðagrundvöll
íslensks samfélags og áhrif trúar-
innar innan þess.
Það er miður hve margt í þessari
mikilvægu umræðu ber vitni um fá-
fræði og fordóma í garð trúar. Virð-
ingarleysi við trú og helgar tilfinn-
ingar er engum til sóma. Trú er afl í
lífi einstaklinga og þjóða. Afl sem
auðvelt er að afvegaleiða og mis-
beita. Vanrækt trú og bæld trú
verður oft eldsneyti fyrir ofstækis-
menn. Mörg dæmi má sjá um slíkt.
Hin opna og rúmgóða þjóðkirkja á
Íslandi hefur staðið vörð um heil-
brigt trúaruppeldi, opna og frjálsa
hugsun, virðingu fyrir fólki, um-
burðarlyndi og jafnrétti. Hún vill
rjúfa helsi, helsi fáfræði og for-
dóma, og stuðla að frelsi trúar,
frelsi lífs og anda einstaklinga og al-
þjóða.
Karl Sigurbjörnsson
Höfundur er biskup Íslands.
Virðingarleysi við trú
og helgar tilfinningar
er engum til sóma, seg-
ir Karl Sigurbjörnsson.
Trú er afl í lífi ein-
staklinga og þjóða.
Trúfrelsi,
þjóð og kirkja
Trú
magntolla
g papriku
ð til neyt-
reiðslur til
á þessar
mkeppnis-
gagnvart
ar eiga að
óna á ári,
í dag, sem
eitt magn
n ársins.
dverði 81
tum sem
miðað við
áætlað magn í dag. Af
agúrkum yrðu greiddar
74 milljónir í bein-
greiðslur á ári sem svar-
ar til 73 kr./kg. Tómatar
og agúrkur gætu lækkað
um allt að 50% að mati
nefndarinnar. Bein-
greiðslur vegna papriku
gætu orðið 40 milljónir á
ári sem svarar til 190 kr.
á hvert framleitt kíló.
Nefndin telur að paprik-
an gæti lækkað í verði
um 50–55% til neytenda.
Allir framleiðendur munu
eiga rétt á beingreiðslum,
þó aðeins þeir árin 2002
og 2003 sem voru að
framleiða tómata, agúrk-
ur eða papriku árið 2001.
Áætlaður kostnaður
ríkissjóðs vegna niður-
greiddrar raforku til lýs-
ingar í gróðurhúsum og
styrkja til lýsingarbúnað-
ar er 30 til 35 milljónir á
ári. Rafmagnið á að vera
sambærilegt og t.d. í
Noregi og Kanada og
styrkirnir eiga að nema
um 30% af kostnaði að
hámarki, þó ekki umfram
tiltekna fjárhæð á hvern
fermetra.
Styrkja á úreldingu á
gróðurhúsum sem hafa
verið í framleiðslu síðast-
liðin 2 ár, allt að 30 millj-
ónir á ári í fimm ár sam-
kvæmt þartilgerðum
reglum. Styrkurinn nem-
ur 5 þúsund kr. á hvern
fermetra. Þá á að veita 25 millj-
ónir á ári í framlög úr ríkissjóði
til kynninga-, rannsókna-, þróun-
ar og endurmenntunarverkefna í
ylrækt og garðrækt, svo efla
megi samkeppnishæfni greinar-
innar. Sambandi garðyrkjubænda
er ætlað að ráðstafa þessum fjár-
munum og setja í forgang verk-
efni vegna rekstrarhagræðingar,
ræktunartækni og endurmennt-
unar bænda.
Sem fyrr segir á að efla verð-
lagseftirlit með grænmeti og
ávöxtum í víðtæku samstarfi
hagsmunaaðila. Markmiðið er að
tryggja tilgang fyrrgreindra til-
lagna nefndarinnar. Fylgjast á
með smásöluálagningu grænmetis
og ávaxta, heildsölu- og dreifing-
arkostnaði og skilaverði til
bænda.
Kynnt fyrir
garðyrkjubændum í gær
Landbúnaðarráðherra skipaði
nefndina í apríl sl. og var henni
ætlað að meta starfsskilyrði í
greininni, álagningu tolla og verð-
myndun á gróðurhúsaafurðum og
garðávöxtum við framleiðslu,
heildsölu og smásölu. Ennfremur
var nefndinni ætlað að gera til-
lögur til ráðherra um það hvernig
tryggja megi framleiðslumögu-
leika íslenskrar garðyrkju og
lækka verð á grænmeti og ávöxt-
um til neytenda. Nefndin skilaði
áfangatillögum sl. vor um afnám
tolla af grænmeti sem ekki er
framleitt hér á landi. Lokatillög-
urnar eru því talsvert ítarlegri. Í
Morgunblaðinu í desember sl. var
svo greint frá helstu atriðum
lokatillagnanna.
Í nefndinni sátu Ari Edwald
frá Samtökum atvinnulífsins, Elín
Björg Jónsdóttir frá BSRB,
Kjartan Ólafsson frá Sambandi
garðyrkjubænda, Kristján Braga-
son frá ASÍ, Sigurgeir Þor-
geirsson frá Bændasamtökunum,
Ólafur Friðriksson frá land-
búnaðarráðuneytinu og Guð-
mundur Sigþórsson, skrifstofu-
stjóri í ráðuneytinu, var formaður
nefndarinnar, sem alls hélt 26
formlega fundi og fjölda óform-
legra funda.
Kjartan Ólafsson, formaður
Sambands garðyrkjubænda og
þingmaður, kynnti tillögurnar
fyrir bændum á Hótel Örk í
Hveragerði síðdegis í gær, ásamt
landbúnaðarráðherra. Í samtali
við Morgunblaðið átti hann ekki
von á öðru en að garðyrkjubænd-
ur myndu samþykkja tillögurnar.
Þær hefðu áður fengið lítilsháttar
kynningu meðal framleiðenda.
„Grænmetisbændur hafa mjög
horft til þess að kerfinu verði
breytt. Miklu skiptir hvernig
framkvæmdin verður. Með góðri
sátt milli aðila vinnumarkaðarins,
neytenda og bænda þá gætum við
komist að þeim endamörkum að
garðyrkjubændur hér geti tækni-
væðst enn meira. Þannig ætti
varan að vera framleidd á ódýrari
hátt en verið hefur,“ sagði Kjart-
an sem lagði einnig ríka áherslu á
að hér væri ekki verið að tala um
stuðning í formi kvóta sem bænd-
ur gætu verslað með fram og til
baka. Þetta væru fyrst og fremst
styrkir til að jafna samkeppnis-
stöðu framleiðenda og hæfni
þeirra til að bjóða neytendum
upp á gæðavöru á hagstæðum
kjörum. Greinin væri öllum opin
en eflaust myndu einhverjir
framleiðendur draga sig í hlé.
Rúmast innan skuldbindinga
GATT-samningsins
Guðmundur B. Helgason, ráðu-
neytisstjóri í landbúnaðarráðu-
neytinu, sagði við Morgunblaðið
að tillögur nefndarinnar rúmuð-
ust innan skuldbindinga sem Ís-
land hefur tekið á sig í GATT-
samningunum og þess þaks sem
Alþjóðaviðskiptastofnunin (WTO)
setti um framleiðslutengdan
stuðning við landbúnað. Þetta
hefði verið kannað sérstaklega af
nefndinni.
„Aðgerðin rúmast innan okkar
skuldbindinga en komi að því á
einhverjum tímapunkti að hún
geri það ekki þá þurfa stjórnvöld
að skoða málið í heild sinni að
nýju,“ sagði Guðmundur.
tillögum til landbúnaðarráðherra
meti til neyt-
kað um 15%
dbúnaðarráðherra
tisnefndarinnar í
n vonast til að þær
upphlaup sem að
eftir 15. mars ár
llar hafa hækkað
verðið.
Morgunblaðið/Ásdís
naði. Kostnaður: 30-35 milljónir á ári.
kir boðnir til úreldingar á gróðurhúsum sem
verið í framleiðslu sl. tvö ár. Kostnaður: 30
ónir árlega í fimm ár.
mlög veitt úr ríkissjóði til kynningar-, rann-
a-, þróunar- og endurmenntunarverkefna í
kt og garðrækt. Kostnaður: 25 milljónir á
nlán til garðyrkju endurskoðuð, fjármögnun
ra og stærðarmörk.
tt til öflugs verðlagseftirlits með samstarfi
da, verkalýðshreyfingarinnar, vinnuveitenda
jórnvalda. Kostnaði skipt á milli aðila.
Morgunblaðið/RAX
ræða um í lok fundarins.
ar sjö