Morgunblaðið - 06.02.2002, Blaðsíða 38

FRÉTTIR
38 MIÐVIKUDAGUR 6. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
til baka en málið gegn olíufélögunum
hafið á nýjan leik á löglegum forsend-
um ef ástæða þykir til.
Meðfylgjandi eru tvö skjöl sem
Verslunarráðið hefur tekið saman
vegna þessa máls. Í öðru skjalinu eru
almennar viðmiðanir vegna aðgerða
Samkeppnisstofnunar skv. 40. gr.
samkeppnislaga. Þar er fjallað um at-
riði sem gæta þarf vegna slíkra að-
gerða, bæði vegna ákvæða laga nr.
19/1991 um meðferð opinberra mála
um leit og hald á munum og vegna al-
mennra sjónarmiða sem talin eru
fullgild á alþjóðlegum vettvangi í
sambærilegum tilvikum þar sem
byggt er á reglum Framkvæmda-
stjórnar Evrópusambandsins og leið-
beiningum Alþjóða verslunarráðsins.
Í hinu skjalinu er yfirlit yfir hvern-
ig að aðgerðunum 18. desember sl.
var staðið af hálfu Samkeppnisstofn-
unar. Þar kemur fram að mjög alvar-
legar brotalamir virðast hafa verið á
framkvæmd aðgerðanna, sem ekki
verða taldar samræmast úrskurði
héraðsdóms. Einnig virðist ákvæðum
laga um meðferð opinberra mála um
leit og hald á munum ekki hafa verið
hlýtt í veigamiklum atriðum. Þess
ber að geta að ákvæði 131. gr. og 132.
gr. laga nr. 19/1940 fjalla m.a. um
brot opinberra starfsmanna á ákvæð-
um laga um meðferð opinberra mála
að því er varðar leit og hald á munum.
Ennfremur óskar Verslunarráðið
eftir því að gerðar verði ráðstafanir
til þess að framkvæmd aðgerða af
þessum toga verði með eðlilegum
hætti ef til þeirra kemur í framtíð-
inni.
Verslunarráðið vill taka fram að
það hefur enga aðstöðu til þess að
dæma um sekt eða sakleysi olíufélag-
anna vegna ásakana um ólöglegt
samráð þeirra í milli.“
HÉR fer á eftir bréf það sem Versl-
unarráð Íslands ritaði Valgerði
Sverrisdóttur viðskiptaráðherra hinn
30. janúar sl., þar sem ráðið óskar
eftir því að gerð verði á vegum ráðu-
neytisins sérstök athugun á fram-
kvæmd aðgerða gegn olíufélögunum
ásamt tveimur greinargerðum varð-
andi aðgerðirnar:
„Með bréfi þessu fer Verslunarráð
Íslands fram á það við viðskiptaráð-
herra að gerð verði á vegum ráðu-
neytisins sérstök athugun á fram-
kvæmd aðgerða gegn olíufélögunum
samkvæmt 40. gr. samkeppnislaga
hinn 18. desember sl. Ennfremur að
viðskiptaráðherra beiti sér fyrir því
að öllum þeim gögnum sem hald var
lagt á og afritum af þeim verði skilað
Bréf Verslunarráðs Íslands til viðskiptaráðherra
Aðgerðir Sam-
keppnisstofnunar
verði rannsakaðar
Morgunblaðið/Ásdís
Frá aðgerðum Samkeppnisstofnunar gegn olíufélögunum í desember
þar sem starfsmenn bera út gögn úr húsakynnum eins félaganna.
I. Rökstuðningur fyrir ástæðum leitar og
haldlagningar og nauðsyn aðgerðar
Samkvæmt dómsúrskurði Héraðsdóms
Reykjavíkur í málinu RS47/2001 frá 17. des. sl.
virðist rökstuðningur fyrir aðgerðum vera eft-
irfarandi:
1. Nýlega hafi borist upplýsingar og ábend-
ingar sem gefi ríkar ástæður til að ætla að brot
hafi verið framið sem lýtur að samráði um
ákvörðun verðs, álagningar og afslátta, sam-
starfi við gerð tilboða og skiptingu markaða eft-
ir landshlutum og viðskiptavinum og forstjórar
olíufélaganna hafi hist reglulega á fundum til
þess að taka ákvarðanir um þessi mál.
2. Verð á bifreiðaeldsneyti hafi breyst með
samræmdum hætti olíufélaganna frá því að
verðlag var gefið frjálst þann 1. apríl 1992.
3. Samstarf um skiptingu sölustaða og sam-
eiginleg verðlagning á sölu á eldsneyti til er-
lendra fiskiskipa hér við land.
4. Í febrúar 1996 boðuðu olíufélögin sameig-
inlega til fundar með hagsmunaaðilum til að til-
kynna að innflutningi 92 oktana bensíns yrði
hætt og í framhaldi af því hafi olíufélögin tekið
upp nákvæmlega sama verð á bensíni í stað 10
til 20 aura munar á lítra en að í ljósi hinna nýju
upplýsinga feli þetta í sér veigamikla vísbend-
ingu um ólöglegt samráð.
5. Gögn bendi til þess að öll álagningarhækk-
un yfirstandandi árs hafi orðið á síðustu sex
mánuðum enda hafi félögin snúið miklum tap-
rekstri á fyrri hluta ársins í hagnað á fyrstu níu
mánuðunum
6. Ummæli forstjóra Skeljungs í Morgun-
blaðinu 11. janúar 2001 þar sem hann taldi að
keppinautar hans væru ekki tilbúnir að breyta
núverandi verðlagningarfyrirkomulagi.
Í úrskurðinum er þess jafnframt getið að
gögn sem sýni samráð, samvinnu og athafnir
sem séu brot á bannákvæðum samkeppnislaga
geti verið í formi bréfaskrifta, minnispunkta
eða öðrum óformlegum hætti.
Þegar rökstuðningur Samkeppnisstofnunar
er metinn ber þess að geta að fyrir 1. apríl 1992
voru olíufélögin skylduð til samráðs og sóttu
sameiginlega um heimild til Verðlagsráðs um
verðbreytingar. Ákvarðanir Verðlagsráðs
byggðust á tilteknu verðlagningarfyrirkomu-
lagi sem olíufélögin notast enn við í stórum
dráttum. Ennfremur voru stjórnvöld í samráði
með olíufélögunum í sameiginlegum innkaup-
um þeirra á eldsneyti meðan þau viðskipti voru
gerð við Sovétríkin. Samkeppnisstofnun hefur
aldrei gert athugasemdir við sameiginleg inn-
kaup olíufélaganna sem skapar megingrunninn
að verði á vörunum og jafnframt heimilað
margvíslega hagræðingu í birgðahaldi og dreif-
ingu með samstarfi tveggja eða fleiri félaga, t.d.
með stofnun og rekstri Olíudreifingar ehf. sem
hóf starfsemi í ársbyrjun 1996. Þá má ennfrem-
ur geta þess að það var ekki fyrr en í september
1994 að afnumin var bein skylda á olíufélögin að
selja sömu eldsneytistegund á sama verði um
allt land og áframhaldandi tilvist flutningsjöfn-
unarsjóðs hefur falið í sér ákveðna tilætlan til
félaganna um slíka verðlagningu sem hefur
m.a. beint samkeppninni í þann farveg sem hún
hefur verið í.
Á tímum verðákvarðana Verðlagsráðs var
alltaf töluverð gagnrýni á að allur kostnaður
væri viðurkenndur, og að verðlagningin væri
það rúm, að olíufélögin gætu eytt óhóflega í
uppbyggingu bensínstöðva á landsbyggðinni og
að spara mætti í dreifingarkostnaði með því að
fækka stöðvum og sameina. Þegar verðlagning
var gefin frjáls og full samkeppni komst á hafa
félögin smám saman verið að loka óhagkvæm-
um stöðvum og víða eru stöðvar sameiginlegar
en þá fyrst og fremst með því fyrirkomulagi að
tvö eða fleiri félög eru með samninga við sjálf-
stæðan rekstraraðila. Þessi þróun hefur verið
mjög sýnileg, lækkað rekstrarkostnað, og
þannig verið hagkvæm, og ekki hafa verið gerð-
ar athugasemdir við hana af hálfu Samkeppn-
isstofnunar enda hefur þjónustustig við neyt-
endur verið hærra en ella hefði verið.
Þegar vara á markaði er svo einsleit sem
eldsneyti og þegar seljendur eru að selja vöru
frá sama birgja er almennt við því að búast að
verð sé það sama hjá seljendum. Eitt af grund-
vallarlögmálum hagfræðinnar sem fjallar um
verðmyndun á markaði segir einmitt fyrir um
að á markaði fyrir einsleita vöru með mörgum
seljendum og mörgum kaupendum myndist eitt
verð. Á eldsneytismarkaðnum eru aðeins þrír
seljendur en engu að síður gefur sama verð á
sömu vöru allt eins vísbendingar um afar virka
og harða samkeppni frekar en að þeir hafi sam-
ráð. Við skilyrði af þessum toga reyna seljend-
ur almennt að skapa vörunni einhverja þá eig-
inleika í ímynd eða þjónustu að það skapi
vörunni sérstöðu sem réttlæti hærra verð eða
að þeir reyna að ná niður kostnaði sem mest og
lækka verð í krafti þess (sbr. ÓB og Orkuna).
Verðbreytingar á eldsneyti undanfarin ár og af-
koma olíufélaganna benda alveg eins til þess að
engu félaganna hafi tekist að skapa sér umtals-
verða sérstöðu umfram hin og að engu félag-
anna hafi tekist að hagræða í rekstri að marki
umfram hin fremur en að hægt sé að álykta að
þau hafi með samráði haldið uppi verði og
hagnaði. Sérstaklega bendir mikið tap á fyrstu
sex mánuðum ársins 2001 til þess að félögin
beiti ekki samráði til þess að verjast tapi en að
um mitt ár hafi tapþol þeirra í samkeppninni
verið þrotið og þau neyðst til þess að breyta um
verðstefnu. Í ólöglegu verðsamráði er reyndar
allt eins líklegt að olíufélögin hefðu jafnan
ákveðið einhvern verðmun, óreglulegan milli
félaganna.
Í febrúar 1996 hættu félögin innflutningi 92
oktana bensíns sem virtist fullkomlega eðlileg
ráðstöfun í ljósi breytinga á eftirspurn og
vegna hinna sameiginlegu innkaupa sem við-
urkennd eru af Samkeppnisstofnun var varla
annað hægt en að það kæmi fram á sama tíma.
Ennfremur hafði komið fram að sífellt erfiðara
var að fá 92 oktana bensín og þurfti orðið að
framleiða það sérstaklega fyrir íslenska mark-
aðinn sem gerði það dýrara en 95 oktana bens-
ín. Ákvörðun þessi var mjög sýnileg og sam-
keppnisyfirvöld höfðu alla möguleika á því að
rannsaka tilurð hennar mjög nákvæmlega á
þeim tíma sem hún var tekin.
Við innleiðingu frelsis í verðlagningu elds-
neytis á árinu 1992 hófst sú þróun að olíufélögin
veita stórum föstum viðskiptavinum sínum af-
slætti sem eru eitt aðalsamkeppnistæki félag-
anna. Verð án afsláttar til tilfallandi viðskipta-
vina, s.s. erlendra fiskiskipa, segir ekkert sem
slíkt um samráð milli félaganna en miklu frem-
ur að afsláttarstefnu þeirra sé fylgt fram.
Ummæli forstjóra Skeljungs í Morgun-
blaðinu 11. janúar 2001 þar sem koma fram full-
yrðingar um afstöðu keppinauta hefðu strax átt
að vera tilefni til spurninga af hálfu Samkeppn-
isstofnunar frekar en að skapa tæpu ári síðar
ástæðu til sérstakra aðgerða. Algengt er að
stjórnendur fyrirtækja setji fram fullyrðingar
um keppinauta sína enda er það þáttur í sam-
keppni milli fyrirtækja að þeir reyna að fegra
sinn hlut á kostnað keppinautanna. Flestir
munu hafa skilið þessi ummæli í því ljósi. Líka
ber þess að geta að í ársskýrslu Skeljungs fyrir
árið 1999 hafði forstjórinn sett það fram sem
möguleika að fyrirkomulagi verðlagningar yrði
breytt og viðrað það síðan nokkrum sinnum í
fjölmiðlum. Þegar fjölmiðlar kanna viðbrögð
keppinauta hans eru þau neikvæð og þeir finna
annmarka á breytingum á fyrirkomulagi verð-
lagningar. Afar hæpið er að skilgreina sem
samráð svör manna í fjölmiðlum við spurning-
um blaðamanna.
Eina röksemdin sem raunverulega getur
skapað ástæðu fyrir aðgerðum af hálfu Sam-
keppnisstofnunar skv. 40. gr. samkeppnislaga
eru hinar nýlegu upplýsingar og ábendingar
sem stofnuninni hafa borist og vísað er til í for-
sendum fyrir úrskurði héraðsdóms. En til þess
að þessar upplýsingar teljist trúverðugar hljóta
þær að þurfa að vera allnákvæmar og beinast
að tilteknum atburðum eða ákvörðunum sem
hafa vel skilgreindar tímasetningar. Aðgerðir
Samkeppnisstofnunar samkvæmt þessu hefðu
því átt að vera allbeinskeyttar og með trúverð-
ugum upplýsingum hefði nánast átt að vera
hægt að ganga að tilteknum einstaklingum og
biðja þá um að afhenda viðeigandi gögn sem
vörpuðu réttu ljósi á málið.
Framkvæmd aðgerðanna virðist ekki benda
til þess að upplýsingarnar hafi verið nákvæmar
því leitin var mjög umfangsmikil og ekki virtist
vera fyrirfram ljóst að hverju nákvæmlega
væri verið að leita. Þvert á móti bar mikið á því
að leitarmennirnir væru að reyna „fiska“,
þ.e.a.s. fara í gegnum og leggja hald á mikið
magn af gögnum í von um að finna eitthvað sem
ekki var fyrirfram skilgreint.
Verslunarráð Íslands hefur hins vegar enga
aðstöðu til þess að dæma um sekt eða sakleysi
olíufélaganna vegna ásakana um ólöglegt sam-
ráð þeirra í milli.
II. Ákvæði laga um meðferð
opinberra mála um hald á munum
78. gr. 1. mgr. og 79. gr.
Í viðmiðunum Verslunarráðsins er lögð
áhersla á að vörsluhafi hafi aðstöðu til þess að
átta sig á hvað nákvæmlega verið er að leggja
hald á og koma með mótbárur ef við á og vakin
athygli á því að hann verði að kæra ágreining til
dómara.
Aðgerðir Samkeppnisstofnunar voru fram-
kvæmdar með þeim hætti viðkomandi starfs-
menn fengu að vera viðstaddir en gátu ekki í
ýmsum tilfellum áttað sig á hvað nákvæmlega
var verið að taka þar sem safn af gögnum var
tekið í heilu lagi og þeim ekki boðið að skoða
það sem fjarlægt var. Í mörgum tilvikum voru
tekin skjöl sem voru alls óviðkomandi málinu
og það þrásinnis eftir að gerður hafði verið
ágreiningur um haldlagningu. Í engu tilviki
virtu fulltrúar Samkeppnisstofnunar það for-
takslausa ákvæði 79. gr. að benda vörsluhafa á
að hann gæti borið ágreiningsefni undir dóm-
ara.
Meðal þess mikla fjölda skjala sem lagt var
hald á og eru málinu óviðkomandi má nefna
hluta af bókhaldi kirkjusafnaðar í Reykjavík,
minnisblað um öryggismál í olíustöð, samninga
við erlenda banka, bókhaldslykla, persónuleg-
an tölvupóst og persónulega greiðsluseðla og
greiðslukortareikninga starfsmanna. Ljóst er
að ákvæði 1. mgr. 78. gr. voru þverbrotin í að-
gerðum Samkeppnisstofnunar en þar er áskilið
að munir (skjöl) sem lagt er hald á verði að hafa
sönnunargildi í viðkomandi máli.
81. gr.
Í viðmiðunum Verslunarráðsins er bent á
nauðsyn þess að skrá yfir haldlagða muni sé svo
nákvæm að hún telji upp hvern einstakan mun
sem ætlað er að hafi sönnunargildi en ekki sé
nægjanlegt að tiltaka í slíkri skrá safn af mun-
um.
Skrár sem gerðar voru um haldlagða muni
geta engan veginn uppfyllt þau skilyrði sem
sett eru í 81. gr. vegna þess að í þeim er ekki
getið um hvern einstakan mun sem hald er lagt
á heldur eru þær fyrst og fremst yfirlit yfir safn
muna, mismunandi stór. Vörsluhafi getur því
með engu móti áttað sig á því hvort einhver
hluti munanna sem síðan kunna að vera lagðir
fram í málaferlum hafi raunverulega verið í
hans vörslu eða ekki og sönnunarbyrði í slíku
máli hlýtur nánast að vera útilokuð. Vörsluhafi
hefur heldur enga aðstöðu til þess að átta sig á
því hvort munum hefur verið skilað eða ekki.
Nöfn yfir einstaka muni í skrám ná oft yfir
heilar skjalagrindur. Dæmi er um að bætt hafi
verið við númerum í haldlagningarskrá eftir
viðkomandi skjöl voru komin á skrifstofu Sam-
keppnisstofnunar til þess að skráin yrði heldur
nákvæmari. Iðulega eru heitin í skrám almennt
orðuð s.s. „mappa“, „lausblaðabunki“, „disk-
ettubox“, og „ýmsir pappírar s.s. fundargerðir
– email“.
Þá hefur eitt olíufélagið óskað eftir því við
Samkeppnisstofnun að fá sérstaka skrá yfir
tölvugögn sem stofnunin lagði hald á. Þessu var
svarað og lögð fram skrá sem er í veigamiklum
atriðum ófullkomin þar sem aðeins er upplýst
um hluta þeirra gagna sem haldlögð voru.
Ljóst er af þessu að framkvæmd 81. gr. lag-
anna hefur verið algjörlega í molum í aðgerðum
Samkeppnisstofnunar og að fátt af því sem
nefnt er í skránum geti uppfyllt það skilyrði að
kallast munur (skjal) sem gagnast í dómsmáli.
82. gr.
Í viðmiðun Verslunarráðsins er rætt um að
þegar vörsluhafi býðst til þess að ljósrita skjöl
eða afrita tölvugögn og afhenda þau á því formi
sé almennt ekki lengur þörf til að leggja á þau
hald og þá verði að láta ljósrit nægja.
Þegar boðist er til að leggja fram ljósrit af
skjali (þess vegna staðfest) hefur skalið ekkert
Um aðgerðirnar gegn olíufélögunum