Morgunblaðið - 27.02.2002, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 27. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
H
eilbrigði er orð sem
allir skilja. Heil-
brigði er notað um
það sem er heilt
heilsu, og heilbrigð
manneskja er sú sem er hraust og
laus við kvilla. En ætla má að ekki
sé allur krankleiki mannskepn-
unnar talinn til tilbrigða við heil-
brigði; í það minnsta hefur verið
búið til sérstakt orð, geðheilbrigði,
um heilsufar eins þáttar í því
apparati sem manneskjan er. Það
er kannski orðhengilsháttur að
fjargviðrast yfir þessu orði. Það er
talað um líkamlegt heilbrigði – en
ótvírætt er að
líkamlegt heil-
brigði er hlut-
mengi í heil-
brigði, enda er
líkamlegt heil-
brigði sá mek-
anismi sem heldur manneskjunni á
lífi. Líkamlega veil manneskja er
ekki heilbrigð. Það er sérkennilegt
að við skulum hafa þurft að búa til
sérstakt orð yfir andlegt heil-
brigði, þegar orðið heilbrigði ætti
að ná jafnt til líkamlegs og andlegs
heilbrigðis. Þegar talað er um geð-
heilbrigði finnst mér eins og það
fyrirbæri sé ekki hlutmengi í heil-
brigði, það hefur í sér þann tón að
það sé eitthvað öðru vísi. Hvers
vegna þetta er svona veit ég ekki –
og ég veit ekki heldur hverjum
fannst ástæða til að tilgreina þetta
heilbrigði sérstaklega umfram það
„venjulega“.
Ég velti því þó fyrir mér hvort
þessi skilgreining á andlegri heilsu
eigi einhvern þátt í því að gera
geðheilbrigði á einhvern hátt frá-
brugðið almennu heilbrigði í huga
fólks og móta þá hugmynd að hægt
sé að vera heilbrigður þótt geðheil-
brigði sé ekki fyrir að fara. Ég
velti því sem sagt fyrir mér hvort
hægt sé að vera heilbrigður en um
leið ekki geðheilbrigður. Í sund-
urgreiningunni hlýtur þó að felast,
að hægt sé að vera geðheilbrigður
en ekki heilbrigður að öðru leyti.
Þetta geðheilbrigðisorð er sér-
staklega umhugsunarvert í ljósi
þess að margir þeirra sem við geð-
sjúkdóma glíma hafa sagt að þeir
sjúkdómar séu ekki litnir sömu
augum og aðrir. (Ég ætla ekki að
veigra mér við því að nota orðið
geðsjúkdómar; það nota ég með
fullri virðingu fyrir þeim sem af
þeim þjást. Mér er bara þvert um
geð að nota tilgerðarlega og vonda
nýyrðið geðraskanir.) Dæmi hafa
verið tekin af hjarta- og krans-
æðasjúkdómum. Það eru þekktir
sjúkdómar og viðurkennt að þeir
sem af þeim þjást þurfa bráða bót
á þeim, annars gæti líf manneskj-
unnar verið í bráðri hættu. Það
þykir engum tiltökumál að tala um
þessa sjúkdóma, og talið eðlilegt
að fólk fái aðstoð og svigrúm til að
ná bata.
Geðsjúkdómar eru á hinn bóg-
inn engan veginn jafn við-
urkenndir opinberlega, hvað sem
hver segir. Sjálfsagt er það þó mis-
munandi eftir því hve einkenni
þeirra eru alvarleg og sýnileg. Það
er þó enn ekki orðið svo að þeir
sem haldnir eru geðsjúkdómum
treysti sér til að tala um þá á jafn
opinskáan hátt og þeir sem þjást af
hjartasjúkdómum, gigt, mígreni
og slíkum líkamlegum kvillum.
Samt virðist það svo, að flestum
þyki það sjálfsagt mál að fólk með
geðræn vandamál leiti sér hjálpar
– einn varnagli þó; bara ef það
hendir ekki það sjálft eða þeirra
nánustu. Þunglynt fólk hefur talað
um það, að því sé stöðugt ráðlagt
að hrista af sér slenið og vera ekki
með þessa bölvuðu vitleysu. Með
því er verið að halda að þessu fólki
að það sé ekkert að því, annað en
það, að það þurfi sjálft að taka sig
taki til að koma sér aftur á réttan
kjöl. Með því er einnig verið að
draga úr þeirri staðreynd að þung-
lyndi sé sjúkdómur sem þarfnist
aðhlynningar sérfræðinga á því
sviði. Úrtölur af þessu tagi eru enn
ótrúlega lífseigar og lýsa for-
dómum sem geta haft mjög alvar-
legar afleiðingar fyrir þann sjúka.
Eftir stendur nefnilega það, að sá
þunglyndi tekur sjálfur ábyrgð á
sjúkdómi sínum, hikar við að leita
sér hjálpar og hikar við að tala um
hlutskipti sitt. Meðan viðhorf um-
hverfisins eru enn svo úrelt er
skiljanlegt að sá þunglyndi treysti
sér ekki til að segja sannleikann
þegar hann hringir í vinnuna og
tilkynnir forföll. Hann segist vera
kvefaður, illa fyrir kallaður, lasinn
og slappur, en treystir sér ekki til
að segja eins og er, að hann sé
kvíðinn og dapur og treysti sér
þess vegna ekki til að takast á við
verkefni dagsins. En hvað er að
því? Ekkert annað en ótti hins
sjúka við fordóma. Hjartveikur
maður er meðhöndlaður um-
svifalaust. Annars er hætta á að
hann deyi. Geðsjúkur maður er
meðhöndlaður ef hann sjálfur
treystir sér til að leita sér hjálpar.
Samt er líka hætta á því að hann
deyi leiti hann sér ekki hjálpar.
Neyð hans er ekki síðri en hins
hjartveika. En á meðan hann telur
í sig kjarkinn má honum vera ljóst
af þeim viðbrögðum sem illu heilli
eru enn svo ríkjandi, að heilbrigði
og geðheilbrigði er ekki sami hlut-
urinn.
Það hefur komið fram, að um
fimmtíu þúsund Íslendingar séu að
jafnaði haldnir geðsjúkdómum af
ýmsu tagi, og þá sennilega jafnt
„léttvægum“ sem alvarlegum.
Einhvern tíma heyrði ég sagt frá
því að forstjóri fyrirtækis hefði
farið í veikindaleyfi og tilkynnt að
það væri vegna geðrænna erf-
iðleika. Ætli þeim manni hafi
nokkurn tíma verið hrósað fyrir
það þor sem hann sýndi með því að
segja sannleikann? Ætli hann hafi
gert sér grein fyrir því hve margir
í hans sporum glöddust í hjarta
sínu yfir því að einhver skyldi þora
að viðurkenna á sig þetta sem er
svo erfitt að tala um? Þeir geð-
sjúku eru ekki endilega best til
þess fallnir að standa upp til varn-
ar sjálfum sér og sínum erf-
iðleikum. Samfélagið þarf að sýna
þeim að þeim sé óhætt; að það
skilji að kvillar þeirra séu sjúk-
dómar sem taka beri alvarlega og
að hægt sé að tala um geð-
sjúkdóma fordómalaust.
Heilbrigði
og geð-
heilbrigði
Eftir stendur það, að sá þunglyndi tekur
sjálfur ábyrgð á sjúkdómi sínum, hikar
við að leita sér hjálpar og hikar við að
tala um hlutskipti sitt.
VIÐHORF
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
FER ekki að verða
tímabært að skrifa
minningargrein um
einkavæðingarstefnu
ríkisstjórnarinnar?
spurði einn fjölmargra
viðmælenda minna í
vikunni sem tók mig tali
út af málefnum Lands-
símans. Spurningin er
fullgild og ég fór í fram-
haldinu að rifja upp fer-
ilinn.
Ekki vantaði lofsöng-
inn um ágæti einka-
reksturs þegar verið
var að boða fagnaðarer-
indið eftir stjórnar-
skiptin 1991, fagnaðar-
erindið um ágæti þess að einkavæða.
Allt átti að verða svo ábyrgt, faglegt,
vel rekið, skilvirkt og hagkvæmt og
ekki þyrfti nú að hafa áhyggjur af
spillingu, um það sæi aðhald hluthaf-
anna.
Eitt er að hæla einkarekstri og
syngja honum lof og dýrð en annað og
verra að rægja opinberan rekstur en
það hefur leynt og ljóst verið gert til
að undirbúa jarðveginn fyrir einka-
væðinguna. Í raun hefur allur opin-
ber eða félagslegur rekstur verið
settur undir sama hatt og gengið út
frá því sem vísu að hann sé lakari og
óhagkvæmari en einkavædd stofnun
eða starfsemi. Á mannamáli sagt hef-
ur verið haldið uppi linnulausum rógi
um opinbera starfsmenn og opinber-
an rekstur eða félagslegan. Hvernig
hefur svo til tekist? Hver silkihúfa
einkaframtaksins upp af annarri var
sett til verka, sérstakir trúnaðar-
menn stjórnarflokkanna, sem nefnd-
armenn í einkavæðingarnefnd, sem
forstjórar í hinum hlutafélagavæddu
eða einkavæddu fyrirtækjum, sem
ráðgjafar eða verkamenn í víngarði
einstakra ráðherra eða
ríkisstjórnarinnar allr-
ar.
Útkomuna þekkja
menn. Fyrirtækin hafa
yfirleitt gerbreytt um
áherslur, horfið frá því
með öllu að skilgreina
sig sem þjónustufyrir-
tæki með skyldur því nú
er það gróðinn einn sem
blívur. Forstjórar taka
að skammta sér og öðr-
um toppum ofurlaun og
fríðindi og fjármunum
er hætt í áhættufjár-
festingar í stað þess að
bæta þjónustuna. Mörg
fyrirtækjanna hafa
sannanlega verið seld á undirverði,
verklag hefur verið mismunandi og
því iðulega áfátt sbr. ítrekaðar at-
hugasemdir Ríkisendurskoðunar.
Margsinnis hefur því verið lofað að
fyrirtæki sem breytt væri í hlutafélög
yrðu ekki seld. Þau loforð hafa end-
urtekið verið svikin. Ágreiningur um
réttarstöðu starfsmanna hefur leitt til
málaferla sem ríkið hefur tapað,
o.s.frv. Nú seinast tekur steininn úr
þegar hulunni er svipt af hverju
hneykslinu á fætur öðru sem þrifist
hefur í skjóli ráðherranefndar um
einkavæðingu, einstakra ráðherra og
leyndarinnar sem yfir öllu hvílir. Lít-
um á nokkur dæmi:
Íslensk endurtrygging hf. þ.e.a.s.
hlutur ríkisins í því fyrirtæki var seld-
ur meðeigendunum, tryggingafélög-
um án þess að vera auglýstur til sölu.
Söluverðið var rúmar 162 milljónir
króna byggt á gömlum upplýsingum
um eigið fé en líklegt upplausnarvirði
fyrirtækisins var talið 144 milljónum
króna hærra þegar salan fór fram í
árslok 1992.
Síldarverksmiðjur ríkisins voru
seldar í óðagoti rétt fyrir áramót 1993
þrátt fyrir að hvorugt kauptilboðið
sem barst uppfyllti að mati Ríkisend-
urskoðunar skilyrði útboðsskilmála.
Söluverð var undir verðmæti fyrir-
tækisins að mati sama aðila og nýir
eigendur létu fyrirtækið snarlega
greiða sér út ríflegan arð eftir að það
var komið í þeirra eigu, sem sagt taka
til við að borga sig sjálft.
Bifreiðaskoðun Íslands hf. var
stofnuð á miðju ári 1988 og átti ríkið
fyrirtækið á móti ýmsum hagsmuna-
aðilum sem tengjast bifreiðaeign og
þjónustu. Lítil sátt var um rekstur
fyrirtækisins, skoðanagjöld hækkuðu
verulega og þjónusta þótti misgóð
a.m.k. úti á landsbyggðinni. Rétt er
þó að taka fram að skoðun og eftirlit
varð fullkomnara en áður var með
skoðunarstofum eða færanlegum
búnaði. Fyrirtækinu var seinna skipt
upp og það selt enda hafði þá sam-
keppni verið innleidd. Í dag er megn
óánægja með þjónustu á þessu sviði í
ákveðnum byggðarlögum landsins og
skoðunin kostar sitt.
Áburðarverksmiðjan var seld í
mars 1999 á u.þ.b. 1.250 milljónir
króna. Kaupandi stefndi að því að
halda áfram framleiðslu, dreifingu og
sölu áburðar. Í ljós kom að fyrirtækið
átti áburðarbirgðir að verðmæti um
750 milljónir, þannig að raunverulegt
söluverð var varla nema um 500 millj-
ónir. Með þessu er ekki endilega sagt
Einkavæðingarstefnan
– in memoriam
Steingrímur J.
Sigfússon
Einkavæðing
Græðgi, siðblinda og
leynd, segir Stein-
grímur J. Sigfússon,
eru vondur kokkteil.
FJÖLMARGT hefur
áunnist í starfsemi
Landspítala - háskóla-
sjúkrahúss undanfarin
misseri, bæði hvað
varðar fjármál og þjón-
ustu við sjúklinga. Nú,
þegar um tvö ár eru
liðin frá formlegri sam-
einingu stóru sjúkra-
húsanna í Reykjavík,
er hollt að líta yfir far-
inn veg og minna á
sumt af því sem hefur
verið gert og horfir til
framfara í þjónustunni.
Að mínu mati gætir
nokkurs misskilnings í
þjóðfélagsumræðunni
um rekstur heilbrigðisstofnana, þar
á meðal Landspítala – háskóla-
sjúkrahúss. Vissulega fer stór sneið
af ríkiskökunni til heilbrigðismála
og því er almenn umræða um hvern-
ig þessari þjónustu sé best háttað
mjög eðlileg. Engin mannanna verk
eru hafin yfir gagnrýni. En því má
ekki gleyma að fyrir þetta fé fæst
mikilvæg þjónusta sem almenn sátt
er um í þjóðfélaginu að sé nauðsyn-
leg. Við höfum að leiðarljósi að þjón-
usta Landspítala – háskólasjúkra-
húss standist að öllu leyti
samanburð við það besta sem sam-
bærilegar stofnanir í nágrannalönd-
unum geta boðið.
Á Landspítala er verið að þróa að-
ferðir, samkvæmt alþjóðlegu kerfi,
sem gerir kleift að
bera saman kostnað
við einstök spítalaverk.
Þessi samanburður er
Landspítala – háskóla-
sjúkrahúsi ákaflega
hagstæður hvað varðar
sjúkrahús á Norður-
löndum, sem við viljum
helst bera okkur sam-
an við, svo ekki sé
minnst á samanburð
við Bandaríkin. Með
öðrum orðum segir
samanburðurinn okkur
það að einstakar að-
gerðir eru ódýrari á
Landspítala en á sam-
bærilegum sjúkrahús-
um erlendis. Þær staðreyndir ætti
að hafa í huga þegar töfralausnin í
heilbrigðiskerfinu á að vera einka-
væðing.
Töluverð opinber umræða hefur
verið um einkavæðingu heilbrigðis-
stofnana. Talað er um einkavæðingu
á ólíkan hátt, þ.e. hvort einstakling-
urinn greiðir sjálfur fyrir aðgerðir
eða hvort Tryggingastofnun ríkisins
greiðir fyrir aðgerðir sem gerðar
eru utan sjúkrahúsanna. Ég álít að
þjóðin vilji ekki að einstaklingum sé
forgangsraðað út frá efnum eða með
öðrum orðum, að hægt sé að kaupa
sig fram fyrir á biðlistum. Ef einka-
væðingin felst í því að láta Trygg-
ingastofnun borga brúsann, þá verð-
ur að fylgja því ákveðinn
ávinningur. Ég sé ekki að því fylgi
betri þjónusta, né heldur sparnaður,
samanber útboð á ræstingu á Land-
spítala í fyrra sem leiddi ekki til
sparnaðar fyrir sjúkrahúsið þótt
lægsta tilboði væri tekið. Einnig má
nefna samninga sem gerðir hafa
verið við hið nýja hjúkrunarheimili
Sóltún og fela í það minnsta ekki í
sér sparnað.
Kostnaður við rekstur Landspít-
ala – háskólasjúkrahúss var nánast
sá sami á föstu verðlagi árið 2001 og
árið 2000. Þetta náðist þótt sjúkling-
um hafi fjölgað um 3,5% á einu ári,
komum á göngu- og dagdeildir fjölg-
að um 1-2%, meðal legutími sjúk-
linga styst úr 9,2 dögum í 8,4 daga
og að sjúklingar sem lágu inni
hverju sinni voru veikari en áður.
Þennan merka árangur ber ekki síst
að þakka því góða fólki sem starfar
á sjúkrahúsinu. Hafa verður líka í
huga að hann næst á sama tíma og
verið er að sameina sérgreinar til
hagsbóta fyrir sjúklinga, starfs-
menn og reksturinn. Þeirri vinnu
Þjóðin vill standa
vörð um háskóla-
sjúkrahúsið
Guðný
Sverrisdóttir
Landspítali
Brýnast á næstu mán-
uðum, segir Guðný
Sverrisdóttir, er að
stytta biðlista.