Morgunblaðið - 03.03.2002, Blaðsíða 13

auðlind: kopar. Hið „mannúðlega
kerfi“, sem Kaunda gortaði sig tíðum
af, varð að lokum gjaldþrota. At-
vinnulífið var óskilvirkt og fram-
leiðnin ónóg. Ekki bætti úr skák að
verð á kopar hríðféll en erlendu lánin
héldu áfram að hækka. Loks fengu
íbúar Zambíu nóg af einræðislegum
stjórnarháttum Kaunda og neyddu
hann til að fallast á frjálsar kosning-
ar. Árið 1991 var honum síðan hafnað
þegar landsmenn ákváðu að styðja til
valda verkalýðsleiðtogann Frederick
Chiluba, sem hét róttækum umbót-
um.
Chiluba ákvað að fella niður tolla á
innfluttum vörum. Bændur voru
sviptir nánast öllum niðurgreiðslum
af hálfu ríkisins, 300 ríkisfyrirtæki
voru seld og með þeim koparnámurn-
ar. Nánast sem hendi væri veifað var
miðstýrt sósíalískt hagkerfi lagt nið-
ur í Zambíu og nýtt innleitt; hagkerfi
hins frjálsa markaðar.
Árangurinn hefur ekki reynst sá,
sem stefnt var að. Frá 1992 hefur
störfum í Zambíu fækkað um
100.000. Nú í janúar gaf námurisinn
Anglo American upp alla von um að
námur fyrirtækisins í Zambíu muni
nokkru sinni skila arði. Þar kunna
4.000 störf að hverfa. Innan við tíu
prósent fólks á vinnualdri sinnir
formlegum störfum í Zambíu. Af-
gangurinn, atvinnulausu fátækling-
arnir, reynir að draga fram lífið með
því að selja allt það, sem menn kom-
ast yfir, á útimörkuðum eins og hér í
Maramba. Annars konar viðskipti
eiga sér stað á götum úti þegar
rökkva tekur; lögreglumenn segja að
vændi hafi margfaldast á síðustu tíu
árum, sérstaklega í þéttbýli svo sem í
Lusaka, Livingstone og Kitwe.
Niðurbrotinn í niðurníddum bæ
„Mér finnst eins og ég hafi bara
vaknað einn daginn og þá var allt á
bak og burt,“ segir Rose þegar hún
er innt eftir því hvernig það gerðist
að hún fór að selja tómata.
Nú eru fjögur ár liðin frá því hún
hóf að stunda þessa vinnu. Maður
hennar, sem var slökkviliðsmaður,
missti vinnuna þegar ríkisstjórnin
ákvað að „endurskipuleggja vinnu-
aflið“. Skömmu áður hafði síðustu
fataverksmiðjunum verið lokað í Liv-
ingstone og Maramba. Þær gátu ekki
keppt við notaðan fatnað, sem fluttur
var inn frá Bandaríkjunum og Evr-
ópu.
Hvað átti hún að taka til bragðs?
Hún var fertug fjögurra barna móðir
og það fimmta á leiðinni. Enga vinnu
var að fá þannig að hún þurfti ekki að
leita. Engar atvinnuleysisbætur var
að fá þannig að hún þurfti ekki að
sækja um þær. Ölmusu var enga að
fá þannig að hún lét ógert að betla.
„Hvað stoðar það að fara grátandi
til nágrannanna. Þeir eiga ekkert
heldur. Þeir líða sömu þjáningar og
ég,“ segir Rose.
Vinirnir, sem höfuð misst vinnuna í
verksmiðjunum, fóru út á götur og
byrjuðu að selja þar grænmeti. Rose
bættist í hóp þeirra. Fjöldi sölu-
manna á markaðnum í Maramba var
að mestu óbreyttur í 40 ár en hann
var opnaður 1952. Nú starfa þar
þrisvar sinnum fleiri en fyrir tíu ár-
um.
„Maðurinn minn veslaðist upp al-
veg eins og bærinn,“ segir Rose um
eiginmanninn, sem var orðinn dauð-
veikur úr nýrnasjúkdómi. Hann dó
fyrir einu ári, niðurbrotinn maður í
niðurníddum bæ.
„Ég held að það hafi alveg farið
með hann að geta ekki séð fyrir fjöl-
skyldu sinni. Hann var stoltur mað-
ur. Hann þoldi ekki að geta ekki unn-
ið fyrir sér. En við gátum aðeins lifað
af svona. Nágrannar mínir vinna hér
allir á markaðnum. Við lifum ekki af
öðruvísi.“
„Teið róar magann“
Skyndilega skýtur lítil mannvera í
rifnum kjól upp kollinum í kjöltu
Rose eins og hún hafi fallið af himn-
um ofan. „Mamma, ég er svöng,“ seg-
ir Ennelis, tíu ára dóttir Rose. Hún
er í fríi frá skólanum og fann engan
mat að borða þegar hún vaknaði.
„Hjálpaðu mér þá í vinnunni,“ seg-
ir Rose.
Lánið virðist fylgja stelpukrílinu.
Hálftíma seinna standa þrír við-
skiptavinir við borðið og borga sem
svarar til átta króna fyrir nokkra
tómata. Ennelis rífur niður síður úr
frjálsa og óháða dagblaðinu af kunn-
áttu. Hún kann þetta líka; í fyrra
vann hún ein við tómatasöluna í þrjár
vikur á meðan mamma hennar lá í
malaríu. Í leiðara blaðsins er það tal-
ið áhyggjuefni að efnahagsstefna
Chilubas hafi ekki skilað tilætluðum
árangri. Ennelis vefur blaðinu utan
um tómatana.
Rose kallar í strákpatta og biður
hann að færa sér tesopa. Fyrir hann
borgar hún með smápening. Hún
hefur ekkert borðað í tæpan sólar-
hring.
„Þetta er venjulega hádegismatur-
inn. Teið róar magann,“ segir hún.
Skyndilega birtast margir við-
skiptavinir. Kona kaupir stærsta
tómatinn fyrir um 12 krónur. Ungur
maður með bindi kaupir annan.
Kona, sem sækir sömu kirkju og
Rose, kaupir þrjá litla og borgar fyrir
átta krónur.
„Ég er mjó, Rose, en þú ert alveg
að hverfa,“ segir konan þegar Rose
vefur tómötunum inn í dagblaðið.
„Þú átt eftir að verða jafn ellileg og
ég ef þú borðar ekki.“
„Þetta líf á eftir að gera okkur
gamlar fyrir aldur fram,“ svarar
Rose.
Sólin er að setjast. Rose lítur í
kringum sig til að athuga hvort hætta
sé á ferðum. Hún tekur fram krump-
aða seðlana og telur.
Þetta eru þrjú þúsund og níu
hundruð zambískir kwachar, um 97
krónur. Rose brosir þegar hún stend-
ur á fætur og ákveður að kaupa maís-
mélið, sem hún lofaði dóttur sinni.
Gangan heim tekur um hálftíma.
„Í dag erum við rík,“ segir hún og
teygir hendur til himins.
’ Mæður vita ekkertum þjáningu, ekkert,
fyrr en þær hafa
horft upp á börn sín
svelta. ‘
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. MARS 2002 13