Morgunblaðið - 03.03.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 3. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í FYRRI grein minni í Morgun-
blaðinu um framtíðarsýn í skipu-
lagsmálum fjallaði ég um forsendur,
framtíðarsýn og stefnumörkun. Í
þessari grein geri ég að umfjöllunar-
efni helstu áherslumál í nýju aðal-
skipulagstillögunni.
Samgöngumál
Umferð hefur farið stöðugt vax-
andi á götum Reykjavíkur á und-
anförnum árum. Miðað við þróunina
í dag og óbreytta stefnu eru ekki
horfur á því að það dragi verulega
úr aukningu bílaumferðar. Sam-
kvæmt umferðartalningu á helstu
stöðum í Reykjavík jókst umferð um
15% á árunum 1986 til 1990. Á tíma-
bilinu 1990 til 1995 dró úr aukningu
bílaumferðar og jókst hún aðeins um
7%. Á undanförnum árum hefur ríkt
góðæri í efnahagsmálum, bílaeign
hefur aukist mikið og byggðin á höf-
uðborgarsvæðinu hefur þanist út.
Afleiðingarnar eru þær að aukning
bílaumferðar hefur tekið kipp á nýj-
an leik en samkvæmt talningum á
helstu stöðum jókst bílaumferð á
tímabilinu 1995 til 1999 um tæp 20%
eða 12% á hvern íbúa. Samkvæmt
umferðarreikningum, sem unnir
voru fyrir samvinnunefnd um svæð-
isskipulag höfuðborgarsvæðisins, er
gert ráð fyrir að bílaumferð muni
aukast um 40–50% á svæðinu á
næstu 24 árum.
Síðustu þrjá áratugi hafa almenn-
ingssamgöngur í Reykjavík átt und-
ir högg að sækja. Árið 1970 voru far-
þegar með strætisvögnum rúmar 13
milljónir yfir árið og til að þjóna
þessum farþegum voru eknar um 3,5
milljónir kílómetra. Árið 2000 voru
farþegar með strætisvögnum í
kringum 7,5 milljónir og til að þjóna
þeim voru eknar um 5,5 milljónir
kílómetra. Meginskýringar þessarar
þróunar er stóraukin bílaeign og út-
þensla og þynning byggðarinnar.
Það er erfitt að snúa þessari þróun
við, ekki síst í ljósi þess að bílaeign
verður enn almennari í framtíðinni
og byggð á höfuðborgarsvæðinu
nær yfir sífellt stærra svæði. Með
samþættum aðgerðum ætti þó að
vera hægt stemma stigu við þessari
þróun og þegar til lengri tíma er lit-
ið að snúa henni við.
Í aðalskipulaginu er sett fram
ákveðin stefna um breyttar áherslur
í skipulagi byggðar sem miða að því
að bæta rekstrarskilyrði almenn-
ingssamgangna til langframa; um
þéttingu innan núverandi byggðar,
aukinn þéttleika og blöndun land-
notkunar á nýjum svæðum og sam-
fellda borgarbyggð. Lögð er sérstök
áhersla á að þéttleiki byggðar og
fjölbreytni landnotkunar verði sem
mest meðfram leiðum almennings-
vagna og við skiptistöðvar. Í aðal-
skipulaginu eru einnig skilgreindar
meginleiðir almenningssamgangna
þar sem sérstök áhersla verður lögð
á forgang þeirra í umferðarkerfinu.
Aukinn forgangur strætisvagna í
gatnakerfinu ætti að bæta rekstr-
arskilyrði almenningssamgangna á
tiltölulega skömmum tíma. Annað
mikilvægt atriði í að skapa betri
rekstrarskilyrði almenningssam-
gangna er að bæta almennt um-
hverfi og aðbúnað fótgangandi veg-
farenda, ekki síst innan þjónustu- og
athafnahverfa.
En af hverju þarf að efla almenn-
ingssamgöngur?
Eftirfarandi atriði eru meðal
þeirra sem mæla með eflingu al-
menningssamgangna:
 Mengun á hvern farþega í al-
menningsvagni er minni að með-
altali en á farþega í einkabíl, ekki
síst ef vagnar eru knúnir með
vistvænni orkugjöfum.
 Kostnaður vegna umferðarmann-
virkja er minni á hvern farþega í
almenningsvagni en í einkabíl.
 Almenningssamgöngur krefjast
minna landrýmis undir umferðar-
mannvirki en einkabílar. Þetta er
ekki síst mikilvægt varðandi bíla-
stæði í miðhverfum.
 Umferðartafir eru ólíklegri í
borgarumhverfi sem bjóða uppá
almenningssamgöngur sem raun-
hæfan ferðamáta.
 Hærra hlutfall farþega í almenn-
ingsvögnum dregur úr tíðni um-
ferðarslysa.
 Góðar almenningssamgöngur
stuðla að auknu „ferðafrelsi“
þeirra félagshópa sem ekki geta
ekið einkabíl eða hafa hann ekki
til umráða.
 Framboð á góðri þjónustu al-
menningssamgangna gerir fólki
kleift að hvíla sig á umferðartöf-
um og bílastæðavandræðum.
 Aukin notkun almenningsvagna
og bætt þjónusta opnar ný sókn-
arfæri við skipulagningu byggð-
ar; hagkvæmari nýtingu lands og
veitukerfa, þéttari og skjólbetri
byggð og skapar grundvöll að
fjölbreyttara mannlífi.
 Borgarumhverfi sem styður al-
menningssamgöngur veitir venju-
lega göngu- og hjólreiðasamgöng-
um einnig brautargengi.
 Borg sem stefnir að vistvænni og
alþjóðlegri ímynd þarf óhjá-
kvæmilega að efla almennings-
samgöngur.
Í aðalskipulaginu eru skilgreindar
meginleiðir almenningssamgangna
þar sem strætisvagnar og önnur far-
artæki, sem þjóna almenningssam-
göngum, eiga að njóta forgangs í
umferðinni. Með forgangi í umferð-
inni er átt við sérakreinar, þar sem
þeim verður viðkomið, og forgangi á
ljósastýrðum gatnamótum. Aukinn
forgangur strætisvagna í umferðinni
er sú aðgerð í samgöngumálum sem
gæti haft skjótust áhrif á ferðavenj-
ur. Aðgerð sem þessi ætti að skapa
meiri stöðugleika í rekstri almenn-
ingssamgangna og auka tiltrú fólks
á gæði þjónustunnar. Mikilvægt er
að þessar meginleiðir almennings-
samgangna séu einkum á þeim
svæðum þar sem raunhæft er að
bjóða uppá aukna ferðatíðni vagna
og þar sem mögulegt er að auka
þéttleika byggðar og fjölbreytni
landnotkunar, ekki síst umhverfis
helstu skipti- og biðstöðvar.
Þétting byggðar
Þétting byggðar er ríkjandi
stefna í sjálfbærri þróun borgarum-
hverfisins og er í eðli sínu sú aðgerð
að fjölga íbúum og/eða störfum á
einstökum svæðum eða reitum inn-
an núverandi byggðar. Takmarkið
er að stuðla að hagkvæmari landnýt-
ingu og takmarka útþenslu byggðar
og þar af leiðandi nýta grunnkerfi
borgarinnar betur. Þannig má stytta
fjarlægðir á milli íbúa, starfa og
þjónustu og styrkja almenningssam-
göngur.
Þétting byggðar er eðlileg afleið-
ing af endurnýjun borgarumhverf-
isins þar sem úr sér gengin og van-
nýtt svæði eru tekin til
endurskipulagningar t.d. sökum
breyttra áherslna á nærliggjandi
svæðum og þróun svæða úr einni
landnotkun í aðra. Þannig gerir til-
laga, sem unnin hefur verið fyrir
samvinnunefnd um svæðisskipulag
höfuðborgarsvæðisins, ráð fyrir því
að iðnaður og önnur landfrek starf-
semi á svæðinu vestan Elliðaáa sé
víkjandi fyrir verslun, þjónustu og
skrifstofustarfsemi. Þétting byggð-
ar nær því bæði til fjölgunar íbúða
og fjölgunar starfa á
einstökum svæðum.
Miðborgin
Viðamikil áætlun um
eflingu miðborgarinn-
ar, Þróunaráætlun
miðborgarinnar – ný
leið til uppbyggingar
og framfara, var sam-
þykkt í borgarstjórn á
árinu 2000. Samþykkt
áætlunarinnar leiddi
til breytinga á þágild-
andi aðalskipulagi
Reykjavíkur 1996–
2016.
Stuðlað er að fram-
gangi Þróunaráætlun-
ar miðborgarinnar með margvísleg-
um hætti í aðalskipulaginu. Settir
eru fram ákveðnir skilmálar fyrir
miðborgina og önnur miðsvæði sem
miða að því að auka á sérhæfingu
svæða og stuðla að markvissari upp-
byggingu þeirra. Við setningu skil-
mála fyrir svæðin var lagt til grund-
vallar það markmið að efla
miðborgina sem miðstöð stjórn-
sýslu, viðskipta, menningar og sér-
vöruverslunar. Með þessari stefnu-
mörkun verður miðborgin t.d. ávallt
fyrsti valkostur við staðarval fyrir
stjórnsýslu- og menningarstofnanir.
Aðalskipulagið gefur aukið svig-
rúm til þéttingar byggðar á mið-
borgarsvæðinu með því að skil-
greina ekki hámarksnýtingarhlutfall
á svæðinu eins og gert var í eldra
aðalskipulagi. Gert er ráð fyrir að
mögulegt sé að auka byggingar-
magn á miðborgarsvæðinu um allt
að 100 þúsund m² og fjölga íbúðum
um allt að 400 og þá er uppbygging í
Skuggahverfi undanskilin.
Aðalskipulagið stuðlar að eflingu
miðborgarinnar og framgangi Þró-
unaráætlunar með því að skapa ný
byggingarsvæði, bæði fyrir íbúðir
og atvinnuhúsnæði, í næsta ná-
grenni við miðborgina. Aðalskipu-
lagið gerir ráð fyrir samgöngu-
bótum sem munu leiða til eflingar
miðborgarinnar. Ný stofnbraut um
svokölluð Holtsgöng, sem tengir
Hringbraut við Sæbraut á móts við
Klapparstíg, gerir það að verkum að
umferðarálag á Lækjargötu mun
minnka. Lækjargata verður við það
vistvænni gata og mögulegt verður
að tengja betur saman Kvos og
Laugavegssvæðið. Breikkun Mýrar-
götu og Sæbrautar mun gera sam-
göngur að miðborginni greiðari og
markviss staðsetning bílastæðahúsa
kemur í veg fyrir að ökumenn tefjist
við leit að bílastæðum. Stefna að-
alskipulagsins um aukinn forgang
strætisvagna á miðborgarsvæðinu
mun efla almenningssamgöngur og
mögulegt verður að draga úr kröf-
um um bílastæði.
Vatnsmýrin
17. mars 2001 fór fram almenn at-
kvæðagreiðsla meðal borgarbúa í
Reykjavík um framtíðarnýtingu
flugvallarsvæðisins í Vatnsmýri.
Alls greiddu 30.219 atkvæði eða
37,2% atkvæðisbærra manna í borg-
inni. Af þeim vildu 14.913 að flug-
völlurinn færi úr Vatnsmýrinni eftir
árið 2016 en 14.520 vildu að flug-
völlur yrði áfram þar. Þessi niður-
staða er ekki bindandi fyrir borg-
arstjórn Reykjavíkur en
aðalskipulagið tekur þó mið af
henni, þar sem gert er ráð fyrir að
umfang flugvallarstarfsemi dragist
saman í áföngum á skipulagstíma-
bilinu en íbúðarbyggð og önnur at-
vinnustarfsemi aukist að sama
skapi.
Gert er ráð fyrir að á svæðinu
austan núverandi N/S flugbrautar
verði byggð upp alhliða þjónustu- og
samgöngumiðstöð og samhliða legg-
ist af sá rekstur sem tengist núver-
andi flugstöð. Þessi uppbygging get-
ur hafist strax á fyrsta
hluta skipulagstíma-
bilsins. Fyrri hluti
skipulagstímabilsins
verði að öðru leyti not-
aður til viðræðna við
flugmálayfirvöld um
framtíðarstaðsetningu
innanlandsflugs á höf-
uðborgarsvæðinu eða í
tengslum við núverandi
flugvallarsvæði.
Meginforsendur
þessarar stefnumörk-
unar eru m.a. eftirtald-
ar:
 að efla Reykjavík
sem alþjóðlega borg;
 að skapa þétta og
vistvæna borgarbyggð;
 að stuðla að hagkvæmri uppbygg-
ingu borgarinnar;
 að styrkja miðborg Reykjavíkur
og stækka bakland hennar;
 að skapa vaxtarrými fyrir vísinda-
og rannsóknarstofnanir og fyrir-
tæki á sviði þekkingar og há-
tækni, annars vegar í tengslum
við háskólasvæðið og hinsvegar
við svæði Landspítalans – há-
skólasjúkrahúss. Nýleg stefnu-
mörkun heilbrigðisráðherra um
uppbyggingu Landspítalans á
einum stað við Hringbraut er
þýðingarmikil í þessu sambandi.
Þótt aðalskipulagstillagan sýni
möguleika á uppbyggingu Vatns-
mýrarinnar í áföngum hafa borgar-
yfirvöld einsett sér að láta fara fram
samkeppni um rammaskipulag fyrir
flugvallarsvæðið allt þannig að það
verði skipulagt heildstætt þótt upp-
bygging geti átt sér stað í skrefum.
Vísindagarður
Ráðgert er að á norðurhluta
Vatnsmýrarinnar rísi vísindagarður
og byggingar fyrir starfsemi tengda
þekkingariðnaði og rannsóknum í
tengslum við Háskóla Íslands sem
og starfsemi sem getur styrkt mið-
borgina. Staðsetning vísindagarðs
og starfsemi tengd þekkingariðnaði
í nálægð háskóla og miðborgar er
talin mjög ákjósanleg og styrkir
miðborgina. Hún er jafnframt í ná-
lægð Landspítala – háskólasjúkra-
húss og skapast því einskonar ás
þekkingar og rannsókna á norður-
hluta Vatnsmýrar.
Háskólinn kynnti á haustmánuð-
um 2001 hugmynd að útfærslu vís-
indagarðs í suðausturhluta háskóla-
svæðisins. Ráðgert er að byggingar
verði um 70.000 fermetrar og jafn-
framt gert ráð fyrir möguleikum til
stækkunar. Áætluð næstu skref Há-
skólans eru að leita samstarfsaðila
og stofna þróunarfélag um fram-
kvæmd og rekstur, markaðssetja
vísindagarðinn og leita fjármagns
áður en farið er í framkvæmdir.
Höfnin
Í aðalskipulagi eru sett fram þau
markmið að hafnarstarfsemi í
Reykjavík verði efld enn frekar.
Hafnar- og athafnasvæði eru mik-
ilvægur hlekkur í atvinnustarfsemi í
borginni og að hún sé alþjóðleg borg
í góðum tengslum við umheiminn.
Það er stefna borgaryfirvalda að
starfsemi á þessum svæðum sé gefið
vaxtarrými og er því í aðalskipulagi
afmarkað nægilegt rými fyrir hafn-
ar- og athafnasvæði og mörkuð er
skýr stefna um hlutverkaskipti ein-
stakra hafnarsvæða.
Allir almennir vöruflutningar og
margskonar stórflutningar fara nú
um Sundahöfn og hún er nú í mun
ríkari mæli en áður flutninga- og
dreifingarmiðstöð alls landsins. Al-
mennir vöruflutningar hafa tvöfald-
ast á síðustu 20 árum og spáð er að
þeir tvöfaldist á næstu 30 árum.
Lagt er til að taka tvö hafnar-
svæði, Ártúnshöfða og Gufunes,
undir blandaða byggð. Einnig eru
áform um að halda áfram að þróa
miðborgarstarfsemi inn á eldri hafn-
arsvæði Gömlu hafnarinnar og
hætta skipaviðgerðum við Mýrar-
götu.
Hafnarsvæði Reykjavíkur eru
mikilvæg atvinnusvæði þar sem um
3.000 manns sækja vinnu. Með 75%
íbúa landsins á höfuðborgarsvæðinu
og nálægum byggðum er mikilvægt
að helstu vörugeymslur og vöru-
dreifingamiðstöðvar landsins séu
sem næst þessari þungamiðju
byggðar í landinu. Þá þurfa athafna-
svæði og viðskiptahverfi góð tengsl
við höfn því fáar þjóðir eru jafn-
háðar sjóflutningum og Íslendingar.
Göngu- og hjólreiðanet
Ganga og hjólreiðar gegna víða
mikilvægu hlutverki í samgöngum í
borgum. Í Evrópu eru ganga og
hjólreiðar mikilvægari samgöngu-
mátar en almenningsvagnar, t.d. í
Danmörku, Svíþjóð, Austurríki,
Bretlandi og Hollandi. Ekki liggja
fyrir áreiðanlegar upplýsingar um
hlut göngu og hjólreiða í samgöng-
um innan Reykjavíkur en að líkind-
um er hann nokkuð meiri heldur en
hlutur almenningsvagna. Til þess
benda nýrri og eldri kannanir á
ferðavenjum í Reykjavík. Í könnun
frá 1996 kemur fram að fólk ferðast
oftar gangandi en með almennings-
vögnum. Í alhliða könnun á ferða-
venjum í Breiðholti veturinn 2000–
2001 kemur fram að hlutur gang-
andi umferðar er rúm 19% meðan
hlutur almenningssamgangna er að-
eins tæp 4%. Hér vegur þyngst að
meirihluti barna og unglinga gengur
til skóla. Hlutur hjólandi umferðar
samkvæmt sömu könnun er hins-
vegar hverfandi.
Til að ganga og hjólreiðar séu
raunhæfur valkostur sem ferðamáti
innan borgarinnar þarf að koma á
samfelldu neti stíga sem liggja um
allt borgarlandið. Þetta þurfa að
vera öruggar og greiðfærar leiðir
sem tengja saman borgarhluta
heimili, vinnu- og þjónustusvæði.
Stofnstígar borgarinnar eru megin
göngu- og hjólreiðaleiðir um borg-
arlandið sem mynda samhangandi
net með u.þ.b 1000 m möskvastærð
og taka mið af almennum ferðakröf-
um og tengjast nágrannasveitar-
félögum borgarinnar. Þeir þræða
útivistarsvæði borgarinnar og leit-
ast er við að skapa skjólsælt um-
hverfi meðfram þessum leiðum.
Stígarnir eru um 3 metra breiðir en
í athugun er að breikka sumar leiðir
í 4 m vegna mikillar umferðar gang-
andi og hjólandi vegfarenda eða að
leggja sérstakar hjólreiðabrautir
samhliða fjölförnustu leiðunum.
Tengistígar tengjast stofnstígum og
flétta saman byggð og útivistar-
svæði og eru ætlaðir gangandi og
hjólandi umferð innan einstakra
borgarhluta og tengjast ýmissi þjón-
ustu, s.s. skóla, verslun og almenn-
ingsvögnum. Þar sem ekki er hægt
að koma fyrir stígum vegna hjól-
reiða í þéttbýli verður komið fyrir
hjólreiðareinum í götustæði. Þetta á
sérstaklega við um miðbæinn og
eldri borgarhluta og í þéttri byggð.
Útivist og verndarsvæði
Meginþættir í heildarskipulagi
útivistarsvæða eru:
 Styrkja ímynd Reykjavíkur sem
vistvænnar borgar með því að
tryggja að þétting byggðar sé í
jafnvægi við hlutfall opinna
svæða.
 Mynda samfelldan vef útivistar-
svæða um borgarlandið sem teng-
ir saman hverfi, heimili, þjónustu
og vinnustaði.
 Að viðhalda náttúrulegum fjöl-
breytileika lands og lífríkis sam-
hliða því að skapa góð tengsl
íbúðarbyggðar við fjölbreytt nátt-
úru- og útivistarsvæði.
Markmiðið er að tengja saman
hverfi, heimili, þjónustu og vinnu-
staði og tengja saman öll helstu úti-
vistarsvæði borgarinnar og stofn-
stígakerfi borgarinnar þannig að
samfelldur vefur útivistarsvæða og
stíga liggi um allt borgarlandið. Í
heildarskipulaginu eru einnig skil-
greind og afmörkuð helstu náttúru-
svæði sem eru mikilvæg innan borg-
arinnar ef litið er til gróðurfars,
lífríkis og/eða jarðfræðiminja. Svæð-
in eru skilgreind og afmörkuð á
ÁHERSLUR Í NÝJUM AÐAL-
SKIPULAGSTILLÖGUM
Árni Þór
Sigurðsson
Mikill metnaður,
segir Árni Þór Sigurðs-
son, hefur verið lagður
í endurskoðun aðal-
skipulagsins.