Morgunblaðið - 23.04.2002, Blaðsíða 28

NÚ þegar 100 ár eru liðin frá fæð-
ingu Halldórs Laxness hafa
stjórnvöld og fleiri aðilar leitt
hugann að því með hvaða hætti
minning skáldsins og verka hans
verði best varðveitt og haldið á
lofti fyrir komandi kynslóðir.
Segja má að íslenskt fræða-
samfélag hafi lagt sitt lóð á þá
vogarskál með því að efna til Lax-
nessþings – ráðstefnu um ævi og
verk Halldórs Laxness um nýliðna
helgi. Þar komu saman fræðimenn
af ólíkum sviðum hugvísinda til að
kynna rannsóknir sínar á ævi og
verkum Laxness og skiptast á
skoðunum þar að lútandi með
þátttöku þinggesta.
Í formála Jóns Ólafssonar, for-
stöðumanns Hugvísindastofnunar,
að þinginu kom fram að markmið
þess væri að halda áfram, efla og
auka fræðilega umræðu um skáld-
ið og verk hans. Jón bendir á að
þótt íslenskir fræðimenn hafi gert
mörgum einstökum þáttum í höf-
undarferli Halldórs skil í fræðirit-
um og greinum, vanti enn mikið
upp á heilsteyptar og ítarlegar
rannsóknir á ævi og verkum hans.
Með því að færa efst á baug
spurningar um hvaða erindi verk
Halldórs Laxness eigi við samtím-
ann, hvernig túlkun á þeim muni
breytast og hvernig verkin muni
lifa án nálægðar höfundarins, má
segja að aðstandendur þingsins
hafi tekið mikilvægt skref í átt að
því markmiði að færa ferskan
andblæ inn í Laxnessfræðin. Líkt
og fram hefur komið voru það
Hugvísindastofnun Háskóla Ís-
lands, Bókmenntafræðistofnun,
Edda – miðlun og útgáfa, Stofnun
Sigurðar Nordals og Morgun-
blaðið sem stóðu að ráðstefnunni
en Menningarborg, mennta-
málaráðuneytið og Sænska aka-
demían styrktu ráðstefnuna.
Ímynd Halldórs Laxness
Dagskrá þingsins í heild var
skipt niður í átta þematískar mál-
stofur og verður greint frá helstu
umræðuefnum er upp komu í
fyrstu fjórum málstofunum sem
haldnar voru sl. laugardag.
Sú fyrsta nefndist „Kvika í
hrosshófi – Skáld og samfélag“.
Þar var m.a. komið inn á spurn-
ingar er varða mat á viðtökum
samtíðarmanna Laxness annars
vegar og þá ímynd sem samtíminn
hefur búið skáldinu hins vegar.
Úlfar Bragason ræddi þá umfjöll-
un um íslenskt sveitalíf sem finna
má í mörgum verkum Halldórs
Laxness og þann styr sem stóð um
bækur hans af þeim sökum.
Greindi Úlfar m.a. gagnrýni Guð-
mundar Friðjónssonar skálds á
Sjálfstætt fólk í ljósi þeirra
landspólitísku mála sem tekist var
á um á þessum tíma. Umfjöllun
Úlfars varð tilefni nokkurra fyr-
irspurna í lok málstofunnar, þar
sem velt var upp spurningum um
hvort Laxness hafi dregið upp
raunsanna mynd af íslensku
bændasamfélagi í verkum sínum.
Jón Karl Helgason vakti þing-
gesti til umhugsunar um þætti er
varða verðmætamat þjóðarinnar á
Halldóri Laxness í fyrirlestri er
hann nefndi „Hver á Halldór Lax-
ness?“ Ræddi Jón Karl tilburði ís-
lensku þjóðarinnar til að gera
Halldór Laxness að þjóðareign,
ekki síst á þeim tímamótum sem
nú fara í hönd. Þannig minnti Jón
Karl á mikilvægi þess að víðsýni
ætti að einkenna umfjöllun um
verk Halldórs Laxness en ekki til-
raun til að skapa úr þeim við-
skiptaleg eða þjóðhagsleg verð-
mæti.
Hugleiknar spurningar
Pétur Már Ólafsson kom einnig
inn á spurningar um heilindi og
skrum með tilvísun til „plat-
saungvarans“ Garðars Hólm í
Brekkukotsannál og leiddi að því
líkum að slíkar spurningar hafi
verið skáldinu hugleiknar eftir að
hann öðlaðist frægð nóbelskálds-
ins.
Einstakar skáldsögur Laxness
Arfur Laxness
á nýrri öld
Morgunblaðið/Sverrir
Ungskáldin Sigurbjörg Þrastardóttir, Andri Snær Magnason og Auður
Jónsdóttir sitja hér ásamt Páli Valssyni og skeggræða arfleifð Halldórs
Laxness til komandi skáldakynslóða á Laxnessþinginu í Háskólabíói.
voru viðfangsefni fyrirlesara í
málstofunni „Yfirdímensjóneruð
örlög – Samtöl við skáldsögur“.
Þar lýsti Halldór Guðmundsson
því hvernig ástin myndar sterkt
leiðarminni í verkum Laxness.
Fór Halldór í saumana á þessu
minni og dró fram þær hugmyndir
um heilindi, hugsjónir og leynd-
ardóma tilverunnar sem þar birt-
ast. Bergljót Kristjánsdóttir gerði
tungumálanotkun Laxness að um-
fjöllunarefni í fyrirlestrinum
„Tunga, samfélag, menning. Um
málið á Gerplu“. Lýsti hún því
hvernig Laxness blandar saman
ólíkum máltegundum, setningum
og frösum í fornu máli og nýju til
að skapa sögunni skírskotanir, ír-
óníu og satýru sem gagnrýni ráð-
andi hugarfar í íslensku sam-
félagi.
Torfi Tulinius varpaði ljósi á
hvernig Laxness sótti merkingu
og skáldlegt vægi í íslenska al-
þýðumenningu og þjóðtrú. Tók
hann dæmi um táknræna notkun
Laxness á blómum og þjóðsögunni
um Búkollu í skáldsögunni Sjálf-
stætt fólk. Að lokum bar Friðrik
Rafnsson saman birtingarmynd
ljóðskáldsins í Heimsljósi Laxness
annars vegar og skáldsögu Milans
Kundera, Lífið annars staðar, og
lýsti þeirri birtingarmynd feg-
urðar sem þar birtist á ólíka máta.
Tilraunaskeið
eða tímamót?
Halldór Laxness skrifaði þrjú
leikrit á sjöunda áratugnum og
hefur þessi kafli í ferli hans
löngum verið umdeildur. Leikverk
Halldórs voru umræðuefni mál-
stofunnar „Völvan með töfra-
sprotann – Leikrit og leikhús“.
Þar fjallaði Hávar Sigurjónsson
um leikverk Laxness sem hann
telur bera vitni um tilraunaskeið í
skáldskaparferlinum, þar sem
skáldið láti allan hátíðleika lönd
og leið. Þær nýju brautir sem Lax-
ness fetaði í leikrituninni telur
Hávar loks skila sér á heil-
steyptan hátt í skáldsögunni
Kristnihald undir Jökli.
Kristín Jóhannesdóttir tengdi
leikritin einnig nýrri stefnu í
skáldferli Laxness en hélt því
fram að leikritin, einkum Stromp-
leikur, væru mikilvæg spor í átt
til nýsköpunar í íslensku leikhúsi,
sem jafnframt mörkuðu frelsandi
spor í höfundarverki Laxness.
Rökstuddi Kristín mál sitt með
heildstæðri greiningu á Stromp-
leik, sem skilja bæri í ljósi aust-
rænnar trúspeki. Bjarni Jónsson
lauk málstofunni með fyrirlestri
um reynslu sína af því að skapa
leikgerð úr skáldsögu eftir Lax-
ness.
Málstofan, „Að gánga á mála
hjá lyginni – Laxness á nýrri öld“
var skemmtilegur og hugvekjandi
endahnútur á dagskrá dagsins.
Þar fluttu þrjú ungskáld, Sig-
urbjörg Þrastardóttir, Andri Snær
Magnason og Auður Jónsdóttir,
vönduð erindi um merkingu Lax-
ness og áhrif hans á þá kynslóð
skálda sem nú er að koma fram. Í
erindunum kom fram að Laxness
geti verið ungskáldinu allt frá
innblæstri til áhyggjuefnis. Sig-
urbjörg og Auður lýstu þeirri
skapandi hvatningu sem verk
Halldórs urðu þeim, en Andri
Snær lýsti þeim sjálfsefasemdum
og samviskubiti sem tilhugsunin
um stórskáldið og ófulllesið höf-
undarverkið fyllti hann. Umfram
allt ítrekuðu ungskáldin þrjú mik-
ilvægi þess að verk Laxness verði
lesin, rædd og meðtekin, að Ís-
lendingar viðhaldi heiðarlegum
og lifandi tengslum við verk
skáldsins, í stað þess að hefja
skáldið upp á stall hátíðleikans.
Laxnessþing sem haldið var um nýliðna
helgi er vonandi aðeins upphafið að ríku-
legri umfjöllun og rannsóknum á verkum
Halldórs Laxness. Heiða Jóhannsdóttir sat
þingið á laugardegi og varð margs vísari.
heida@mbl.is
Í RÆÐU Hannesar Hólmsteins
Gissurarsonar prófessors á Lax-
nessþingi á sunnudagsmorgun
gerðist sá atburður að fundar-
gestur stóð upp og greip fram í
fyrir Hannesi og sakaði hann um
að segja ekki rétt frá um tengsl ís-
lenskra menntamanna við komm-
únisma og nasisma. Hannes var
að tala um tengsl Halldórs við
Sovétríkin og um það hvernig
reynt hefði verið að milda póli-
tíska fortíð hans og líta á hana
sem mistök. Hannes sagði að mis-
tökin væru til að læra af þeim, en
benti á að enn væru menn að gera
sömu mistök og sagði að margir í
salnum hefðu haldið upp á valda-
töku kommúnista í Indókína 1975
og að meðal samkennara hans í
Háskóla Íslands væri fólk sem
færi í pílagrímsferðir til Kúbu að
hjálpa Castro að skera sykurreyr.
Hann nefndi tvískinnung ís-
lenskra menntamanna í þessum
efnum og sagði að ef menn hefðu
stutt nasisma hefði verið á þeim
óafmáanlegur smánarblettur alla
ævi. Í því stóð Jón Emanúel Júl-
íusson upp og sagði þetta ekki
satt, Gunnar Gunnarsson hefði
fengið að vera í friði fyrir slíku.
Stjórnandi málstofunnar, Guð-
mundur Hálfdánarson sagnfræð-
ingur, brást við með því að sussa á
Jón og biðja hann að þegja.
Í fyrirspurnatíma að málstofu
lokinni stóð annar fundargestur,
Eiríkur Eiríksson, upp og lýsti
undrun sinni og hneykslun á því
að Hannes, sem teldi Halldór
Laxness lygara og vitorðsmann
um glæp, skyldi tala á þinginu.
Fundarstjóri bað Eirík að fá sér
sæti, þar sem orð hans væru ekki
fyrirspurn. Jón Júlíusson stóð upp
aftur og andmælti því að gestir í
salnum fengju ekki að láta skoðun
sína í ljós. Úr því varð snörp senna
milli Guðmundar málstofustjóra
og Jóns, þar sem Guðmundur bað
Jón ítrekað að setjast og þegja, en
Jón gagnrýndi Guðmund á móti
fyrir að leyfa sér ekki að tala. Bað
nú Jón Guðmund að þegja sjálfan
og skammast sín, en Guðmundur
lauk málstofu án þess að fleira
drægi til tíðinda.
Nánar verður fjallað um þing-
hald á sunnudag á morgun.
„Þú skalt þegja“
LISTIR
28 ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HÁTÍÐARTÓNLEIKAR verða í
Hlégarði í Mosfellsbæ í kvöld kl.
20 í tilefni af því að liðin eru 100
ár frá fæðingu Halldórs Laxness.
Fjölmargir listamenn flytja lög við
ljóð Halldórs, m.a. Sigrún Hjálm-
týsdóttir, Skólakór Kársness, Ólaf-
ur Kjartan Sigurðarson, Ásgerður
Júníusdóttir, strengjakvartett,
Ragnhildur Gísladóttir, djasstríó,
drengjakvartett og kór. Undirleik-
ari á píanó er Anna Guðný Guð-
mundsdóttir.
Á milli atriða les Ingvar Sig-
urðsson leikari uppúr lagabálki
sem Halldór skrifaði tæplega 10
ára gamall og var ætlaður börnum
í Mosfellsdal. Bjarki Bjarnason á
Hvirfli í Mosfellsdal segir lögin
hafa verið samin fyrir Barnafjelag
Mosfellsdalsins, en svo virðist sem
Halldór hafi átt frumkvæði að
stofnun þess. Hann var í það
minnsta formaður og ritari þess
um nokkurra ára skeið. Að sögn
Bjarka mun félagið hafa verið
stofnað um 1910, en lög þess eru
frá 1912, handskrifuð af Halldóri.
Einnig er til endurbætt útgáfa lag-
anna frá árinu 1915, einnig skrifuð
af Halldóri. „Halldór skrifaði listi-
lega vel sem barn,“ segir Bjarki,
„en það er gaman að sjá hvernig
rithöndin breytist frá því hann er
10 ára, þar til hann endurritar lög-
in 1915. Meðal þess sem þá var
bætt við, var að félagar ættu að
leggja stund á íþróttir, svo sem
sund, skíðahlaup og Müllersæfing-
ar. Lögin eru ótrúlega formleg
miðað við það að þetta er barna-
félag. Þar er tekið fram hve mikið
félagsgjaldið eigi að vera, hvernig
stjórn eigi að vera skipuð og hve-
nær halda eigi fundi. Ein grein
laganna fjallar um það að að fé-
lagsmenn eigi að temja sér fagurt
mál og tala hreina íslensku, og
önnur um það að þeir skuli temja
sér siðprýði og stillingu, en þó
skemmtileg viðmót.“
Æskuvinur Halldórs
varðveitti lögin
Bjarki hefur átt sæti bæði í
menningarmálanefnd og Laxness-
nefnd Mosfellsbæjar, og hann hef-
ur lengi haft vitneskju um tilvist
þessara skrifa skáldsins. „Það var
Ólafur Þórðarson frá Æsustöðum
sem bjó seinna á Varmalandi sem
hafði lögin fyrst í sinni vörslu.
Hann var æskuvinur Halldórs.
Sonur Ólafs, Þórir Ólafsson rekt-
or, geymdi þetta svo í sínum fór-
um þar til um daginn að við fórum
að skoða þetta. Úr varð að ákveðið
var að fá Ingvar Sigurðsson til
þess að lesa úr þessu milli atriða á
hátíðarsamkomunni.“
Umsjón með dagskránni hefur
Ragnhildur Gísladóttir.
Lesið upp úr lagabálki
sem skáldið samdi tíu ára
Úr lögum Barnafjelags Mosfellsdalsins frá 1912 rituðum af Halldóri
Guðjónssyni frá Laxnesi.
Hátíðartónleikar á afmæli Laxness í Hlégarði