Morgunblaðið - 23.04.2002, Page 35

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL 2002 35
a liðsafli
junum til
issu- eða
. Ég man
ði oft með
kæmi til
u Íslend-
yfirstjórn
öllu
um skiln-
a um slík-
ð banda-
höfðingja,
ega vildu
þeim ann-
Standi Ís-
ammi fyr-
Evrópu-
liðsafla á
em hægt
með mun
kilvirkari
andaríkj-
m gerðist
nn ákváðu
ds. Menn
dyrum og
m vegna
halda eft-
að heims-
gat gerst.
önguliðar
s að þeim
rið fengið
skilningi
nfaldlega
þeir töldu
om til Ís-
ð Íslend-
ir þegar
ært undir
tilliti til
katímum,
ng á liðs-
ins.“
ðu
við þess-
anna hafa
telur þau
Það getur
leiði í ljós
rétt fyrir
vissulega
efnisatriði
að varnir
ur og að
st við eða
á hættu-
r verið en
ég tel að sú verði ekki raunin. Auð-
vitað væru íslenskir ráðamenn ekki
að sinna störfum sínum og hlutverki
ef þeir leiddu alveg hjá sér þann
möguleika að þetta verði til að veikja
varnir Íslands. Ég hef fullan skiln-
ing á því sjónarmiði þeirra.
En tilgangurinn er ekki sá að
veikja varnir Íslands. Menn mega
ekki gleyma því að allt er þetta
hugsað sem viðbrögð við hryðju-
verkaárásinni 11. september.
Bandaríkjamenn hafa allt frá 1776
setið handan hafsins og talið það
tryggja þeim skjól og vernd. Nú
blasir við, að sú hugsun á ekki leng-
ur við.“
Evrópuherstjórnin er vægt til
orða tekið gríðarlega stór og tekur
yfir stóran hluta heimsins. Fram til
þessa hafa Íslendingar staðið nærri
Bandaríkjamönnum vegna þess að
varnarliðið hefur heyrt undir hina
Sameinuðu herstjórn Bandaríkj-
anna [„Joint Forces Command“] í
Norfolk. Er ekki hættan sú, að Ís-
lendingar verði sem heldur smávax-
inn fiskur í risastóru fiskabúri?
„Það getur verið. En ég tel að Ís-
lendingar þurfi ekki að óttast þetta.
Telji Íslendingar í einhverri framtíð
að þeir fái ekki sanngjarna máls-
meðferð innan Evrópuherstjórnar-
innar eða ekki sé tekið tillit til sjón-
armiða þeirra þá minni ég á að
NATO er enn á lífi og við góða
heilsu. NATO verður áfram um fyr-
irsjáanlega framtíð helsti vettvang-
ur evrópskra öryggismála og þar
geta Íslendingar enn látið til sín taka
og fyrir sér finna. Evrópusambandið
hefur nóg á sinni könnu og ég fæ
ekki séð að aðildarríki þess komi til
með að yfirtaka öll varnarmál í álf-
unni.“
Ofuráhersla á herþotur
Íslendingar leggja höfuðáherslu á
„trúverðugar varnir“ og eiga þá
einkum við að hér verði áfram stað-
settar orrustuþotur. Þegar horft er
yfir allt þetta svið, hvers vegna eru
orrustuþoturnar svona mikilvægar?
Mér er sagt að 300 herþotur yfir
New York hefðu ekki getað komið í
veg fyrir árásina 11. september.
„Ég hef oft haldið því fram á Ís-
landi, m.a. í fyrirlestrum við Háskól-
ann, að einn góðan veðurdag verði
Íslendingar að horfast í augu við að
orrustuþotur séu ekki lengur heppi-
legasti varnarviðbúnaðurinn. Í New
York Times var á dögunum birt
grein, sem fjallaði um hernaðarátök
framtíðarinnar og þar segir að þró-
unin verði öll í átt til fjarstýrðra
flugvéla. Að auki er það svo að verði
Ísland fyrir árás af hafi eða úr lofti
af hálfu annars ríkis þá heyra við-
brögðin undir NATO, samkvæmt 5.
greininni. En Íslendingar geta verið
vissir um að sá dagur nálgast þegar
orrustuþotur munu ekki lengur telj-
ast heppilegasti búnaðurinn til að
staðsetja á Íslandi. Á Íslandi hættir
mönnum til að einblína um of á þot-
urnar, menn verða að fylgjast með
þeirri þróun og þeim breytingum,
sem eiga sér stað á þessu sviði.
Geri hryðjuverkamenn árás á Ís-
land verður að vera unnt að flytja
vopnað lið til Íslands til að koma
landsmönnum til hjálpar. Þar ræðir
um landsveitir. Hvaðan vilja Íslend-
ingar að þær sveitir komi? Yfir Atl-
antshafið frá Bandaríkjunum eða frá
Evrópu? Hvaða höfuðstöðvar eru
viðbúnar slíku og geta komið til Ís-
lands mönnum og tækjum sem allra
fyrst? Hefði ég eitthvað um það að
segja er ég ekki í vafa um að ég vildi
geta leitað til Evrópuherstjórnar-
innar.
Vandinn er auðvitað sá að enginn
er í raun tilbúinn til að bregðast við
þeirri ógn, sem hryðjuverkamönn-
um fylgir. Hryðjuverkamenn eru
ekki heimskir og þeir eru mjög með-
vitaðir um hvernig þeir haga árásum
sínum. Yfirleitt reyna þeir að hafa
umfang verknaðarins svo mikið að
viðkomandi lögreglulið ráði ekki við
verkefnið en jafnframt minna en
herafli viðkomandi ríkis getur svar-
að. Líttu á það, sem er að gerast í
Ísrael. Ísraelar eiga skilyrðislausan
rétt á því að verjast sjálfsmorðsárás-
um Palestínumanna. Lögregluliðið í
borgunum ræður ekki við að afstýra
þeim. Ísraelar geta því aðeins vísað
þessu verkefni til hersins með þeim
óskaplegu afleiðingum, sem við öll-
um blasa. Þetta á við nánast alls
staðar; mjög fá ríki búa yfir réttri
tegund liðsafla, sem getur tekist á
við hryðjuverkamenn. Þess vegna
erum við hér í Bandaríkjunum að
endurskipuleggja herafla okkar.
Þess vegna er hugsunin ekki sú, að
breyta vörnum Íslands eða Evrópu;
tilgangurinn er sá einn að geta
brugðist við hryðjuverkaógninni.
Að slíkum viðbrögðum þurfa allir
að huga, einnig Íslendingar. Það
getur verið að heppilegt væri að
horfa til Víkingasveitarinnar í þessu
viðfangi. En þetta er nokkuð, sem
Íslendingar sjálfir þyrftu að gera.“
rnir Íslands“
á gagn-
öryggis-
sem
i Íslandi
ríkjunum
og einnig
Banda-
lands og
nna inn-
á póli-
gang
ð metum
um við að
itíska til-
rnarsam-
em fram
nu, sé ég
breytingu
öryggis-
triðið fyr-
hafa sam-
órnvöld í
a höfuð-
n og það
eð okkar
inn til ut-
narmála-
forseta
st hefur í
okkar samskiptum,“ segir Björn.
Í nýlegum pistli um stöðu varn-
armála á vefsíðu sinni minnir Björn
á að hann hafi haldið því fram á und-
anförnum árum að gæsla öryggis-
hagsmuna okkar Íslendinga hafi
breyst á þann veg, að við hlytum að
axla meiri byrðar vegna þeirra en
áður. Atburðirnir 11. september
hafi styrkt sig í þeirri trú. Spurður
nánar um þetta segir Björn við
Morgunblaðið að árásirnar á New
York og Washington hafi sýnt að
enginn sé óhultur. Menn verði að
huga að öryggismálum sínum með
öðrum hætti en áður, á nær hverj-
um degi séu sagðar fréttir af
hryðjuverkum einhvers staðar í
heiminum.
Sameiginlegt mat á varnar-
hagsmunum skiptir mestu
Í pistlinum segir Björn ennfrem-
ur að þótt mikilvægt sé að að velta
fyrir sér stöðunni innan herstjórn-
arkerfis NATO og síðan Bandaríkj-
anna sérstaklega, skipti það mestu
að sameiginlegt mat sé lagt til
grundvallar á þeim varnarhags-
munum, sem séu í húfi og hvernig
þeirra sé gætt og hvaða boðleiðir
séu milli stjórnmálamanna, sem gefi
heraflanum fyrirmæli.
„Þess hefur alltof oft gætt hjá
þeim, sem hafa lítinn áhuga eða
þekkingu á öryggismálum, að líta á
þau, sem málefni fyrir herforingja.
Stjórnmálamenn, sem líta þannig á
málin, bregðast þeirri frumskyldu
sinni að gera ráðstafanir til að
tryggja öryggi borgaranna, sem
þeir starfa fyrir. Íslensk stjórnvöld
verða að takast á við þetta viðfangs-
efni, án þess að telja, að unnt sé að
leysa það með því að gera einhliða
kröfur á Bandaríkjamenn. Varnar-
samningurinn byggist á því að verið
er að gæta gagnkvæmra hagsmuna
á tvíhliða grundvelli. Ef annar aðili
hans kemst að þeirri niðurstöðu, að
ekki sé lengur þörf á að gera þetta
sameiginlega, eru forsendur samn-
ingsins brostnar,“ segir Björn í
pistli sínum.
Undir lok pistilsins segir Björn
að hvað sem við sjálf gerum, getum
við aldrei gert neitt að styrkleika
eða öryggi sem komi í stað varn-
arsamningsins við Bandaríkin.
Samningurinn geri Íslandi auk þess
kleift að standa utan við Evrópu-
sambandið.
amstarfi Íslands
í varnarmálum
ENDALAUSAR snjóbreið-ur Síberíu blasa við for-seta Íslands og sam-ferðamönnum hans í
hálfrar klukkustundar flugi með
þyrlu frá borginni Salekhard, aust-
ur í Gúlagið. Salekhard er höfuð-
borg Yamal-Nenets héraðs, þangað
er tveggja og hálfrar klukkustund-
ar þotuflug í austur frá Moskvu.
„Ömurleg tilvera hefur þetta
óneitanlega verið og það sem mér
fannst líka vera nístandi var að
fljúga úr bænum og í búðirnar yfir
þessar endalausu snjóbreiður og
sléttur þar sem ekkert kennileiti
var svo jafnvel þótt menn hefðu
kannski komist út úr þessum búð-
um var það gjörsamlega vonlaust
að finna nokkurn tíma leið út úr því
umhverfi sem hér er, hundruð og
þúsundir kílómetra í allar áttir án
þess að nokkurn annan bústað sé
að finna en slíkar fangabúðir,“
sagði forsetinn í samtali við Morg-
unblaðið.
„Það var ólýsanleg stund og erf-
itt að finna orð sem tjá það sem
býr í huganum þegar við komum á
þennan stað því að hann er enn
slíkt tákn fyrir ógnarstjórnina,
harðræðið, hörmungarnar og
mannfórnirnar sem hér áttu sér
stað og það var líka fróðlegt að
heyra lýsingar fólksins héðan af
svæðinu á því að rúmlega 200 þús-
und manns hefðu verið í þessum
búðum og stór hluti þeirra – tugir
þúsunda – hefðu látist vegna harð-
ræðisins sem þar var,“ sagði Ólafur
Ragnar.
Halldór Ásgrímsson utanríkis-
ráðherra tók í sama streng. Hann
sagði við Morgunblaðið: „Maður
fer ósjálfrátt að hugsa til fortíð-
arinnar og hvað þetta hefur verið
skelfilegt tímabil í sögu Rússlands;
þarna voru fangar víða úr heim-
inum og greinilega lítil virðing bor-
in fyrir mannslífinu. En þetta sýnir
líka vitfirrtar hugmyndir sem urðu
svo til einskis, og sýnir í hnotskurn
hvað þessir stjórnarhættir voru
skelfilegir. Mér fannst það mikil
lífsreynsla að koma þarna, því oft
er það svo að maður gerir sér ekki
grein fyrir því hvað hlutir hafi ver-
ið skelfilegir fyrr en að fá ákveðna
tilfinningu fyrir þeim. En hug-
myndin sem lá þarna að baki var
náttúrlega ekkert annað en brjál-
æði.“
Ólafur Ragnar og föruneyti hans
flugu frá Moskvu á sunnudags-
morgun, austur til Salekhard þar
sem hann fundaði með héraðs-
stjóra Yamal-Nenets héraðs ásamt
Halldóri Ásgrímssyni. Síðan var
blómsveigur lagður að minnis-
merki um fallna hermenn í síðari
heimsstyrjöldinni og skoðað minja-
safn tileinkað svæðinu, og var þar
einmitt að finna sérstaka deild um
Gúlagið. Þaðan lá leiðin svo í búð-
irnar og að koma þangað fannst
Ólafi Ragnari söguleg stund. „Eins
og kom fram hjá gestgjöfum okkar
þá er þetta í fyrsta sinn sem er-
lendur þjóðhöfðingi kemur í fanga-
búðirnar, í Gúlag. Við vissum auð-
vitað af þessum búðum hér og
settum fram þá ósk þegar verið var
að undirbúa dagskrána að fá að
koma þangað en ég átti satt að
segja ekkert frekar von á því að
það yrði.“ Hann minnti á að tugir
þúsunda hefðu ekki átt afturkvæmt
úr búðunum. „Þarna voru kannski
fyrst og fremst þeir sem höfðu
kjark til að andæfa því stjórnarfari
sem ríkti hér í landinu, sérstaklega
á Stalínstímanum, og voru dæmdir
fyrir það sem kallað var andbylt-
ingarsinnað athæfi en í þessum
hópi var líka mikill fjöldi lista-
manna, skálda, rithöfunda, tónlist-
armanna og leikara. Þeir sögðu
mér að hér hefði verið svo mikill
fjöldi frábærra leikara um margra
ára skeið að þeir stofnuðu sitt eigið
leikhús.“
Ólafur sagði þennan hluta sög-
unnar ekki einungis mál Rússa
sjálfra. „Þessar búðir, harðstjórn-
in, aðdragandi búðanna, kvölin sem
mönnum var þar búin; allt þetta
var mikið deiluefni á Íslandi, þann-
ig að það sem við sáum í dag er
ekki aðeins hluti af sögu Rúss-
lands, það er líka hluti af okkar
sögu og raunar veraldarinnar allr-
ar. Ég sagði við héraðs-
stjórann að hér eru þeir
að gæta minnismerkis
sem veröldin þarf að eiga
og ég kem hér í dag ekki
aðeins með lotningu gagn-
vart þeim Rússum sem
hér létu lífið heldur verð-
ur mér líka hugsað til
þeirra miklu deilna sem
voru á Íslandi á áratugum
áður; hörðustu pólitísku
deilur sem verið hafa í
okkar landi, oft mjög
grimmar og hatrammar
og skiptu þjóðinni í stórar
fylkingar þar sem menn
töluðust jafnvel ekki við
árum eða áratugum sam-
an og hötuðu hvern annan
vegna ágreinings út af því
sem hér var verið að gera.
Það er stórt skref fyrir
Rússa að opna þessar
búðir fyrir erlendum
þjóðhöfðingja og fylgdar-
liði hans en það er líka
stórt skref fyrir forseta
Íslands að koma hingað
vegna þess að þessar búð-
ir eru líka hluti af sögu Ís-
lands. Við skulum því ekki
gleyma því, Íslendingar,
um leið og við fyllumst lotningu
gagnvart því hugrekki Rússa að
horfast í augu við þetta tímabil á
þann hátt sem þetta fólki gerir í
þessu harðbýla héraði hér í norðr-
inu. Og það er athyglisvert að hér
eru engar aðrar sögulegar minjar –
í þessu gríðarlega stóra héraði,
sem er stærra en mörg lönd Evr-
ópu þó það heiti hérað í Rússlandi.“
Forseti og fylgdarlið hans flugu
frá Salekhard í gærmorgun til Pét-
ursborgar. Þar var byrjað á því að
leggja blómsveig við minnismerki
um þá sem létust í umsátrinu um
Leníngrad, eins og borgin hét þá, í
Síðari heimsstyrjöldinni. Næsti
viðkomustaður var íslenska ræðis-
mannsskrifstofan og bjórverk-
smiðjan Bravo, þar sem Björgólfur
Thor Björgólfsson, heiðursræðis-
maður Íslands og einn forsprakka
verksmiðjunnar, sýndi gestum
staðinn ásamt Magnúsi Þorsteins-
syni, öðrum forsvarsmanna fyrir-
tækisins.
Síðari hluta dags funduðu forset-
inn, utanríkisráðherra og embætt-
ismenn með borgarstjóra Péturs-
borgar, Vladimir Yakovlev, þaðan
lá leiðin í samsæti sem Samskip
hélt, en aðalskrifstofa fyrirtækisins
í Rússlandi er einmitt í Péturs-
borg. Í gærkvöldi var svo boð til
heiðurs forseta Íslands í boði
Björgólfs heiðursræðismanns.
Forseti Íslands fyrstur erlendra þjóðhöfðingja
sem heimsækja Gúlag, fangabúðir sovéttímans
Erfitt að tjá það sem
býr í huganum þegar
komið er hingað
Hápunktur helgarinnar
í opinberri heimsókn
Ólafs Ragnars Gríms-
sonar, forseta Íslands,
til Rússlands var ferð í
einar af hinum ill-
ræmdu fangabúðum
ríkisins á sovéttím-
anum. Skapti Hall-
grímsson fór með hon-
um í ferðina í Gúlagið.
Morgunblaðið/Skapti
Ólafur Ragnar og Dorrit Moussaieff virða fyrir sér fangabúðirnar.
Júrí Neyolov, héraðsstjóri Yamal-Nen-
ets-héraðs, býður Ólafi Ragnari Gríms-
syni, forseta Íslands, að ganga inn og
skoða svefnskála fanga í fangabúðunum
illræmdu í Gúlaginu.