Morgunblaðið - 23.04.2002, Síða 38

UMRÆÐAN
38 ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
S
krif um Halldór Lax-
ness vilja verða að
kapphlaupi við klisj-
urnar, þær eru fljótar
að elta menn uppi þeg-
ar segja á nokkur orð um skáldið.
Sumir halda því fram að best sé að
hafa sem flest orð eftir honum
sjálfum, því fleiri því betri verði
textinn. En þetta er líka orðin
klisja, það morar allt í tilvitnunum
í Laxness og
eins og Ingi-
björg Haralds-
dóttir, skáld
og þýðandi,
benti á við
setningu Lax-
nessþings síðastliðinn föstudag
getur raunar verið erfitt að opna
munninn öðruvísi en út komi ein-
hver laxneska. En að forðast það
er líka klisja. Höfundar eru ekki
lengur að skrifa sig frá Laxness.
Óttinn við áhrif hans virtist að
minnsta kosti ekki kvelja þrjá
unga rithöfunda sem tóku til máls
á þinginu. Þeir líktu honum ekki
við fjall heldur sögðu hann meira
eins og langafa sinn.
Þetta er ákaflega jákvætt og
hugsanlega merki um að tímabili
klisjanna sé að ljúka í viðtökusögu
Halldórs og hann hljóti þann erki-
týpíska sess sem augljóslega bíður
hans. Þá fyrst mun merking hans
og verka hans ljúkast upp. Á með-
an hann mettar svo andrúmsloftið
sem síðustu 75 ár að minnsta kosti
sést ekki í neina merkingu fyrir
klisjum.
Kannski er tími Halldórs alls
ekki kominn. Til þess að klisjurnar
hætti þarf að koma fram nýtt frá-
sagnarform, nýtt tjáningarform.
Til þess að hreinsa loftið þurfa
ferskir vindar að blása. Eru þeir í
kortunum nú? Eða er loftið enn
mettað laxnesku? Ef svo, þá von-
andi léttir henni fljótt því þegar
það gerist munum við geta áttað
okkur á því hver eða ætti frekar að
segja hvað Halldór var. Þá fyrst
verður hægt að skoða verk hans í
skýru ljósi. Þá fyrst munu verk
hans hlaðast merkingu. Þá hefst í
raun tími Halldórs Laxness. Þann-
ig verður 21. öldin öld hans rétt
eins og 20. öldin var öld Jónasar og
19. öldin var öld Íslendingasagn-
anna.
Hugsanlega verður erfiðara en
menn halda að sigrast á klisjunum.
Hugsanlega er langt í að einhver
ný bókmenntaleg orðræða vinni
sér sess hér á landi sem geti í raun
og veru skapað erkitýpíska fjar-
lægð á verk Halldórs. Kristín Jó-
hannesdóttir leikstjóri efaðist að
minnsta kosti um að Íslendingar
væru neitt móttækilegri fyrir nýj-
ungum í leikritun nú en á sjöunda
áratugnum þegar Halldór sendi
frá sér þrjú framúrstefnuleg leik-
rit við frekar dræmar undirtektir.
Og hugsanlega eru klisjurnar svo
stór þáttur í helgimynd Halldórs
Laxness að ekki megi hrófla mikið
við þeim. En helgimyndin Halldór
á ekkert skylt við erkitýpuna Hall-
dór. Helgimyndin er tilbúin mynd,
gerð úr tilfinningalífi þjóðarinnar
en erkitýpan er eins konar nátt-
úruleg menningarafurð, loka-
punktur í þróunarferli. Helgi-
myndin er þar að auki hluti af
ímyndarsmíð Halldórs en sá iðn-
aður blómstrar svo lengi sem verk
hans verða í höfundarrétti og jafn-
vel lengur. Á Laxnessþinginu benti
Jón Karl Helgason bókmennta-
fræðingur á að viðtökur Halldórs
Laxness nú um stundir snerust að
miklu leyti um spurninguna: Hver
á Halldór Laxness? Hann færði
rök fyrir því að það væri verið að
reyna að koma honum í þjóðareign
en það þýddi að það þyrfti að sníða
sögu hans og persónu að því hlut-
verki – það væri jafnvel nauðsyn-
legt að gera einhvers konar dýr-
lingsmynd úr honum. Dýrlingar
eru í eðli sínu klisjur því þeir eru
nálægir og óumbreytanlegir.
En hugsanlega er til leið fram
hjá klisjufjallinu Halldóri Laxness.
Kannski er hún ósköp einfaldlega
fólgin í því að efla til muna fræði-
lega umræðu um Halldór og verk
hans. Með því móti mætti vafalaust
brjóta upp klisjumyndunina sem á
sér ekki síst stað við tilfinningagos
á borð við þau sem við höfum orðið
vitni að nýlega. Og það verður að
segjast eins og er að fræðileg um-
ræða um Halldór Laxness hefur
verið ákaflega stopul þótt und-
arlegt megi virðast. Varla eru til
nema ein eða tvær viðamiklar út-
tektir á höfundarverki hans og
þótt skrifaður hafi verið nokkur
fjöldi doktors- og þó einkum meist-
araprófsritgerða um einstaka
þætti á höfundarferli hans á síð-
ustu þrjátíu árum er ekki hægt að
segja að skapast hafi frjó rann-
sóknarhefð. Ekki veit undirritaður
til þess að neinn sé að vinna að
doktorsritgerð um Halldór Lax-
ness hér á landi. Og þeir sem stóðu
að Laxnessþingi komust að því að
fátt er að gerast í Laxnessrann-
sóknum erlendis þrátt fyrir sífellt
aukna útbreiðslu verka hans. Ekki
spurðist til nokkurs erlends manns
sem stundar nú rannsóknir á Lax-
ness. Og ekki veit undirritaður til
þess að það sé verið að skrifa ævi-
sögu hans.
Kannski er lítil von til þess að
fræðin geti unnið á klisjufjallinu
Halldóri Laxness. Og víst er að í
fræðunum sjálfum eru á köflum
óálitlegir klisjuhaugar sem erfitt
hefur reynst að vinna á. En allir
hljóta að sjá nauðsyn þess að eitt-
hvað þurfi að gera til þess að Nób-
elsskáldið dagi ekki uppi eins og
nátttröll í annars berangurslegu
landslagi íslenskrar menningar. Ef
til vill mætti leggja það til að dug-
miklir sprangarar í þessum björg-
um stofnuðu til rannsóknarstofu
um Halldór Laxness. Slíkt fyrir-
tæki gæti vafalítið orkað hvetjandi
á bæði innlenda og erlenda fræði-
menn. En auðvitað myndi gengi
þess ráðast af vilja peninganna.
Klisjufjall-
ið Halldór
Laxness
Kannski er tími Halldórs alls ekki
kominn. Til þess að klisjurnar hætti
þarf að koma fram nýtt frásagnarform,
nýtt tjáningarform. Til þess að hreinsa
loftið þurfa ferskir vindar að blása.
Eru þeir í kortunum nú? Eða er loftið
enn mettað laxnesku?
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Í ÞVÍ ágæta blaði
Heimili og skóli kom
fram grein eftir Krist-
björgu Hjaltadóttur
framkvæmdastjóra
Heimilis og skóla.
Greinin nefnist Að-
gerðir gegn einelti í
grunnskólum. Þarna
var fjallað um málþing
um einelti sem mennta-
málaráðuneytið efndi
til 9. nóvember sl. Að-
alfyrirlesari málþings-
ins var Dan Olweus,
prófessor við Háskól-
ann í Björgvin, og
nefndist fyrirlestur
hans „Einelti í skólum:
Staðreyndir sem skipta máli og
áætlun sem skilar árangri“. Í þessari
grein kom vissulega margt fram at-
hyglisvert og þarft og hvet ég alla,
jafnt foreldra, forráðamenn og
starfsmenn skóla, að kynna sér
hana.
Þar kom meðal annars fram að
60% af einelti eiga sér stað í frímín-
útum.
Lögverndað
starfsheiti skólaliða
Það þarf að mennta skólaliða og
veita þeim lögverndað starfsheiti. „Í
skólum þar sem kennarar eru við
gæslu í frímínútum, er einelti minna
en þar sem ófaglært starfsfólk gegn-
ir gæslu.“ Þetta innlegg í greininni
hefur verið mér umhugsunarefni.
Það kom einnig fram í þessari
góðu grein að skólabragurinn væri
ekki síður mikilvægur en annað til
að stuðla gegn einelti, og þar koma
skólaliðar við sögu. Þeirra þáttur
hefur aukist mjög innan skólans, og
þeir skapa vinalegan ramma utan
um hinn almenna skóladag með um-
hyggju, hlýju og ekki síður jákvæð-
um aga og góðu fordæmi. Það sem
þyrfti hins vegar að gerast sem fyrst
er að mennta skólaliða sem slíka og
veita þeim lögverndað starfsheiti.
Hér á Íslandi eru starfandi skóla-
liðar við flesta skóla landsins. Þetta
er tiltölulega ný stétt og starfið nær
yfir allt er lýtur að þörfum nemenda
á meðan skóladvöl stendur, annað en
beina kennslu inn í
bekk, þar með talin
gæsla í frímínútum, að
sjálfsögðu.
Ég veit að við stönd-
um okkur almennt vel
skólaliðar, en með auk-
inni menntun gætum
við gert enn betur
gagnvart börnunum
okkar sem eyða
löngum tíma á dag í
u.þ.b 9 mánuði á ári í
okkar umsjá.
Börn í áhættuhópi
Ég hef unnið sem
skólaliði undanfarna 3
vetur við Grunnskóla Húnaþings
vestra, starfið er oft mjög krefjandi
en um leið alltaf gefandi. Við stönd-
um vaktina á göngunum og í frímín-
útum og höfum vakandi auga með
nemendum. Ef eitthvað kemur uppá
blöndum við okkur í málin og sjáum
til þess að þau séu leyst og helst all-
ltaf þannig að allir séu sáttir.
Hér eru börn með AMO (athygl-
isbrest með ofvirkni) og þeim þarf
sérstaklega að fylgjast með og hlúa
að, þannig að þau séu sér og öðrum
til ánægju. Þessi börn eru að mínu
mati í áhættuhópi gagnvart einelti,
ásamt börnum með lélegt sjálfsmat
og börnum sem á einhvern hátt
skera sig úr hópnum.
Yfirmenn okkar eru vakandi og á
verði gegn einelti, það eru haldnir
starfsmannafundir einu sinni í viku
og þar eru málin almennt rædd, og
umræðu um einelti haldið á lofti og
alltaf tekið á einstöku málum sem
upp kunna að koma. Það eru haldin
námskeið reglulega er t.d. varða
umönnun barna með AMO, sorg og
sorgarviðbrögð barna og einelti í
skólum. Þannig að ég tel að við
stöndum nokkuð vel að vígi en vil
ítreka það að með aukinni menntun
og þekkingu gerum við enn betur.
Ósáttir við hlutskiptið
Í skólanum sem ég vinn í eru börn
sem hafa verið í almennum grunn-
skóla í Noregi.
Að sögn foreldra þeirra eru að-
stæður hér svo miklu betri að þar er
engu saman að jafna, hreinlæti þar
sé verulega ábótavant, börnin fóru
t.d. aldrei á salerni í skólanum, held-
ur „héldu í sér“ þar til þau komu
heim, þar var farið inn um allan skól-
ann á útiskóm, sama hvernig viðraði.
Það þarf ekki öflugt ímyndunarafl til
að sjá fyrir sér þannig skóla eftir t.d.
rigningu. Allt almennt viðhald skorti
verulega, myglu- og rakablettir á
veggjum og í hornum.
Þar sást aldrei starfsmaður á
göngum þegar börnin voru inni í
bekk og kennarar sáu um gæslu í frí-
mínútum, óánægðir með það hlut-
skipti, og gáfu sig allflestir lítið sem
ekkert að börnunum.
Móðir þessa barns er kennari og
hefur kennt undanfarin 8 ár í Nor-
egi. Hún fullyrðir að skóli sá er börn
hennar sóttu sé alls ekkert einsdæmi
þarlendis, það skortir verulega fjár-
magn inn í skólakerfið og það hefur
verið svelt lengi. Skólarnir eru í
umsjá sveitarfélaga líkt og hér en
kennarar þiggja laun sín frá ríkinu.
Eftir að rekstur skólanna var færður
til sveitarfélagana, fór öllu almennt
að hraka.
Hérl eru hlutirnir öðruvísi, lang-
flestir skólar hafa eflst við það að
færast yfir á sveitarfélögin og í flest-
um þeirra eru skólaliðar sem eru
aldrei langt undan ef til þeirra þarf
að leita á göngum skólanna, ef vant-
ar stuðning inni í bekk og í frímín-
útum. En takmarkið hlýtur að vera
að mennta þá og efla enn frekar til
að takast á við öll þau mál sem upp
koma og gera starfið í raun bæði
skemmtilegt og fjölbreytt.
Skólaliðar, gagn og gaman
Elín Íris
Jónasdóttir
Húnaþing
Hér á landi, segir Elín
Íris Jónasdóttir, hafa
langflestir skólar eflst
við það að færast yfir á
sveitarfélögin.
Höfundur skipar 8. sæti B-lista í
Húnaþingi vestra.
ÖLL erum við
neydd til þess að taka
afstöðu, á hverjum
degi, dag eftir dag alla
ævina, til manna, mál-
efna og atburða. Ef
við gerum það ekki
eigum við á hættu að
verða leiksoppar lýð-
skrumara, þrælahald-
ara og loddara sem
notfæra sér afskipta-
leysi okkar og deyfð
og fara sínu fram án
þess að neinn grípi í
taumana. Lýðræðið
byggist á vilja okkar
og krafti til þess að
taka afstöðu. En ef við
erum ekki sannfærð um sjónarmið
okkar og vitum ekki af hverju við
eigum að hafa hliðsjón verður þessi
ákvörðunartaka stöðugt kvalræði.
Ég held að eina viðhorfið, sem er
óvefengjanlega rétt og óbrigðult, sé
fólgið í því að vera alltaf á bandi
þess sem má sín minna, þess sem
er smár, varnarlaus og minnimátt-
ar. Það kemur brátt að því að allt
mannkynið verði að taka þessa
ákvörðun, í heild og hver einstak-
lingur fyrir sig, ef við eigum að
halda áfram að vera til á þessari
jörð. Skeytingarleysi gagnvart nátt-
úrunni, sem er varnarlaus gegn
frekju okkar og ágengni og virðing-
arleysi gagnvart manneskjum sem
við höldum að séu á einhvern hátt
minni en við, er að gera út af við
okkur og ef áfram er haldið á þess-
ari braut verður jörðin brátt ekki
annað en enn einn útbrunninn,
steindauður hnöttur í geimnum.
Allt mannkynið
verður að taka afstöðu
til þess sem er að ger-
ast í Palestínu og sú
afstaða getur ráðið úr-
slitum um framtíð
þess. Af ofbeldi fæðist
ofbeldi og óréttlæti
vekur hatur sem erfitt
er að slökkva því að
fórnarlamb verður
alltaf böðull nema víta-
hringurinn sé rofinn.
Gyðingum var sýnd
óvirðing í aldaraðir.
Þeir voru hæddir, sví-
virtir og ofbeldi beittir
en þeir héldu mann-
legri reisn sinni og
voru okkur fyrirmynd með því að
borga ekki í sömu mynt. Þær
manneskjur sem ég hef dáð mest
um dagana voru Gyðingar sem
fórnuðu lífi sínu fyrir aðra. Ariel
Sharon er ekki Gyðingur. Það er
heiður að því að vera Gyðingur,
eins og það er heiður að því að vera
kristinn maður. Gyðingur er heið-
urstitill sem Sharon hefur afsalað
sér. Hann er nasisti og þá skiptir
þjóðerni ekki lengur máli. Hann
hefur látið hatur og hefnigirni ráða
ferðinni og neytt unga menn til
þess að verða að morðingjum sem
nota sömu aðferðir og Gestapo þeg-
ar þeir útrýmdu Gyðingum í
ghettóinu í Varsjá. Hann hefur tek-
ið upp aðferðir böðlanna og ráðist á
saklaust fólk, barið það, stolið eig-
um þess, niðurlægt það á allan hátt
og drepið. Síðan er líkunum kastað
í fjöldagröf og steypt yfir svo að
útilokað sé að fórnarlömb villi-
mennskunnar fái hinstu hvíld í
vígðum reit. Alveg eins og hjá
þýskum nasistum einkennast allar
aðgerðir hans og orð af einstakri
mannfyrirlitningu.
Á meðan nasistar drápu Gyðinga
í ghettóinu í Varsjá stóð heimurinn
hjá og horfði á. Þeir voru ekki
margir í þá daga sem þorðu að
standa upp og mótmæla, segja við
böðlana: Ég er líka Gyðingur! Ég
er Gyðingur á meðan Gyðingar eru
ofsóttir. Á sama hátt ættum við að
segja nú: Ég er Arabi á meðan
Arabar eru ofsóttir. Sumir eru
hræddir við að taka þessa ákvörð-
un, ýmist vegna þess að þeir halda
að þeir geti bjargað eigin skinni
með því að standa með þeim sem
segjast hafa valdið eða þá að þeir
óttast að á þá verði settur stimpill
gyðingahaturs. En það eina sem við
ættum að óttast er að láta, af
gunguskap eða kæruleysi, ánetjast
eyðileggingar- og mannfyrirlitning-
aröflunum sem ráða ferðinni hjá
Ariel Sharon og her hans og eina
vopn okkar nú í baráttunni gegn
böðlunum er samstaðan með fórn-
arlambinu.
Ég er Arabi
Guðrún
Finnbogadóttir
Ófriður
Allt mannkynið verður
að taka afstöðu til þess
sem er að gerast í Pal-
estínu, segir Guðrún
Finnbogadóttir, og sú
afstaða getur ráðið úr-
slitum um framtíð þess.
Höfundur er blaðamaður.