Morgunblaðið - 19.05.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 19. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Viltu stytta þér leið? 96 áfangar í boði.
Próf 12.-16. ágúst.
Fjarnám í sumar!
Allar upplýsingar á www.fa.is.
Skráning hefst 21. maí.
Fjölbrautaskólinn við Ármúla - faglegt nám til framtíðar
Breidd 60 sm.
Verð frá kr. 29.880,-
Breidd 90 sm.
Verð frá kr. 44.820,-
w
w
w
.d
es
ig
n.
is
©
20
02
Skeifan 2 • 108 Reykjavík
S. 530 5900 • Fax 530 5911
www.poulsen.is
Baðinnréttingar
Spegill m. ljósi fylgir.
Hvítt eða viðarlitt.
ÞAÐ mun ekki hafa farið framhjá
lesendum Morgunblaðsins að vík-
ingaskipið Íslendingur gæti hugs-
anlega verið selt til útlanda – og
það í kjölfar frægðarfarar þess til
Nýja heimsins árið 2000. Íslend-
ingur var smíðaður af Gunnari
Marel Eggertssyni á árunum 1994–
1995 en var fyrst settur í sjó vorið
1996. Gunnar Marel gekk þegar
með þann draum að sigla skipinu til
Norður-Ameríku til að halda upp á
þúsund ára afmæli landafunda
Leifs Eiríkssonar. Sú ferð var farin
og vakti verðskuldaðrar athygli,
ekki einungis á Íslandi heldur í
Kanada, Bandaríkjunum og víðar.
Svo dæmi sé tekið var komu Ís-
lendings til Nýfundnalands sjón-
varpað í beinni útsendingu alls
staðar í Kanada og var hún send út
um allan heim um gervihnattadisk.
Samt sem áður hefur Íslendingur
verið í þurrkví í Bandaríkjunum frá
því Ameríkuför lauk
vegna fjárskorts. En
þegar Íslendingur hef-
ur þjónað íslensku þjóð-
inni svo eftirminnilega
á þessum miklu tíma-
mótum, getum við rétt-
lætt það að láta hann
frá okkur á þennan
hátt? Höfum við efni á
því að láta hann úr
greipum ganga? Ég
vona ákaft að svarið sé
nei, alls ekki.
En af hverju er það
svo mikilvægt að fá vík-
ingaskipið aftur til Ís-
lands? Svarið er marg-
þætt: Íslendingur er ein sterkasta
áþreifanlega tenging okkar við vík-
ingaöldina. Landnámsmenn komu
til landsins á slíkum skipum; sumir
þeirra héldu áfram til Grænlands
og Norður-Ameríku eins og Leifur
Eiríksson gerði árið 1000. Íslend-
ingur er mjög nákvæm eftirlíking
af hinu fræga Gaukstaðaskipi sem
er talið hafa verið smíðað árið 870
eða þarumbil. Því var Gaukstaða-
skipið líklega sjófært og í fullri
notkun á þeim tíma er fyrstu land-
námsmennirnir komu til Íslands ár-
ið 874. Íslenskur maður lagði í þá
vinnu að smíða eftirlíkingu af þessu
skipi: það er út af fyrir sig næg
ástæða til þess að þjóðin ákveði að
flytja Íslending heim þar sem við
getum öll virt fyrir okkur þessa
listasmíð. En það eru dýpri ástæð-
ur fyrir því að koma Íslendingi
heim til sín, ástæður sem eiga ræt-
ur sínar í menningarlegu og sögu-
legu gildi víkingaaldar og í við-
skiptalegu framlagi Íslendings til
jákvæðrar landkynningar.
Víkingaöldin
Víkingaöldin er almennt talin
hafa staðið í tæplega þrjár aldir, frá
því laust fyrir árið 800 og þangað til
Vilhjálmur sigursæli réðst inn í
England árið 1066, og jafnvel
nokkrum áratugum lengur. Til-
gangur víkingaferða var ekki ein-
ungis að brjóta og bramla, stela og
slátra. Norðmenn, Danir og Svíar
fóru víða í margþættum tilgangi: til
að versla, til að nema land og jafn-
vel setjast þar að, og til að kynnast
nýjum slóðum. Sumir víkinganna
voru hraktir að heiman af pólitísk-
um ástæðum, aðrir voru forvitnir,
enn aðrir stunduðu viðskipti frá
skipum sínum og svo framvegis.
Þeir stofnuðu borgir eins og Dyfl-
inni og settust að í þorpum sem uxu
undir stjórn þeirra og urðu mið-
stöðvar millilandaviðskipta. Rúss-
nesku borgirnar Kiev (Kænugarðr
á forníslensku) og Novgorod
(Hólmgarðr) eru dæmi um mið-
stöðvar sem þrifust í höndum vík-
inga.
Víkingaöldin og menning hennar
leið undir lok á 11. öld á flestum
stöðum. En þó voru undantekning-
ar og er Ísland ein þeirra. Á af-
skekktri eyju norður í hafi þreifst
víkingamenningin mun lengur en á
meginlandinu og á Norðurlöndum.
Segja má að þessi menning hafi hér
fengið frið til að þróast eins og
henni var eiginlegt án mikilla af-
skipta utanaðkom-
andi áhrifa. Ein mik-
ilvægasta afleiðing
þessarar þróunar
hlýtur að vera Al-
þingi, elsta ríkis-
stjórn sinnar tegund-
ar á hnettinum.
Þegar útlendingar
spyrja efafullir hvert
sé framlag Íslands til
heimsmenningar þá
geta allir Íslendingar
svarað fullum hálsi að
þjóðin hafi sýnt að
þingræðisleg lands-
stjórn geti þrifist í
margar aldir. Svo er
hægt að halda áfram og telja upp
bókmenntir Íslendinga, listmálara
og margt fleira sem hefur bæst við
síðan.
Menningargildi víkingaskipa
Fræðimenn okkar tíma vita mik-
ið – en þó lítið – um menningu vík-
inganna. Stöðugt uppgötvast nýjar
fornleifar frá víkingaöld, allt frá
stökum peningum sem finnast á
slóðum langt frá heimalöndum vík-
inga að heilum skipum sem eru
grafin upp og síðan rannsökuð.
Hver rannsókn leiðir í ljós nýja
þekkingu um það hvernig forfeður
okkar bjuggu, hvers þeir neyttu,
hvert þeir fóru og hvað þeir gerðu
á nýjum slóðum. Því meira sem er
vitað um víkingaöldina, þeim mun
betur skiljum við fortíð okkar og
sögu. Þessi saga er sterk undir-
staða þjóðarstolts Íslendinga: það
finnst varla sá Íslendingur sem er
ekki mjög hreykinn af fornri menn-
ingu og sögu föðurlandsins.
Hlutverk skipa í þeirri sögu er
stórt. Í dag eru stundaðar rann-
sóknir um það hvort víkingar hafi
komist alla leið til Mexíkó fyrir þús-
und árum. Fundist hafa fornleifar á
Flórídaskaganum sem teljast frá
víkingum komnar. En án hinna
hraðskreiðu víkingaskipa hefði lík-
lega enginn landnámsmaður komist
til Norður-Ameríku fyrr en löngu
seinna; það hefði verið æði erfitt að
komast til Íslands, hvað þá alla leið
yfir Atlantshafið. Eins og var til-
greint í bréfi til Morgunblaðsins
fyrir nokkrum vikum: ,,Við Íslend-
ingar erum af skipum komnir, af
skipum mataðir og skipum háðir
með öll aðföng . . .“ [Vitnað er í
Velvakandabréf Valbergs Lárus-
sonar sem birtist 13. apríl 2002.]
Þannig var það frá landnámstímum
og þannig er það enn. Ísland er enn
þann dag í dag þjóð skipa: sú vel-
megun sem getur af sér betri lífs-
kjör fyrir alla er fyrst og fremst til
komin vegna sjávarútvegs: sem
sagt, vegna skipa.
Frammistaða
víkingaskipa
Frammistaða hinna fornu vík-
ingaskipa er talin ævintýralega góð,
en smíði og rekstur nákvæmra eft-
irlíkinga eins og Íslendings gefur
okkur haldbærar vísbendingar um
þá makalausu hæfni sem skipin
sýndu á 9. til 11. öld. Áhugamenn
um nútímasiglingar giska á í sak-
leysi sínu að víkingaskip gætu hafa
siglt á u.þ.b. 3–4 hnútum, en stað-
reyndin er sú að þessar sjóþotur
léku sér að því að sigla á 15–18
hnútum! Þær héldu uppi slíkum
hraða langtímum saman, og þær
gerðu það fyrir hvorki meira né
minna en þúsund árum. Gunnar
Marel upplifði það sjálfur þegar
hann sigldi öðru víkingaskipi svip-
uðu Íslendingi árið 1991. Með notk-
un nútímatækja mældi hann hraða
upp í 18 hnúta og varð vitni að því
að Íslendingur sigldi á minnst 15
hnútum í tvo klukkutíma samfleytt!
Annað sem kemur mönnum á
óvart um víkingaskip er hversu sjó-
fær þau voru í ólgusjó. Þrátt fyrir
öldugang sem náði upp að stefni
tóku þau ekki á sig sjó. Nútímasigl-
ingakappar upplifa það hvað eftir
annað að þeir verða holdvotir hvað
sem þeir gera, en á siglingunni til
New York tók Gunnar Marel eftir
því – reyndar sér til nokkurrar
undrunar – að sjórinn flæddi ekkert
inn á skipið. Þetta eru ekki getgát-
ur heldur staðreyndir sem nútíma-
menn hafa sannað með því að
byggja og sigla ,,alvöru“ víkinga-
skipum. Íslenska þjóðin má vera –
og á að vera – stolt af því að vera af
fólki komin sem meðal annarra af-
reka smíðaði slík undrafley. Eins
má hún vera – og á að vera – stolt
af því að eiga samlanda sem beitir
dugnaði og hugsjón í þágu þessa
elsta þáttar íslenskrar menningar.
Framlag Íslendings
til landkynningar
og sérstaða skipsins
En frammistaða Íslendings ein-
skorðast ekki við að koma fólki á
óvart með því að sigla á lygilegum
hraða; hún einskorðast ekki heldur
við það að hjálpa okkur að skilja
hvernig menn á víkingaöld smíðuðu
skipin sem báru þá til fjarlægra
slóða á borð við Kiev, Norður-Afr-
íku og Nýfundnaland, og jafnvel
lengra í burtu eins og greint er frá
hér fyrir ofan. Víkingaskipið Ís-
lendingur er einnig viðskiptaeining
sem getur gefið eitthvað í aðra
hönd. Að siglingu lokinni árið 2000
höfðu ekki færri en 350.000 manns
komið um borð til þess að skoða
þetta merka skip. Um 230 íslenskir
menningarviðburðir voru settir upp
í Bandaríkjunum og Kanada árið
2000 en siglingin gegndi miklu hlut-
verki í þessari menningarsprengju.
Landkynningargildi siglingarinnar
samkvæmt lokaskýrslu Landa-
fundanefndar var áætlað um 3
milljarðar íslenskra króna. Það eru
fáir atburðir sem hafa náð slíkri
kynningu á alþjóðavísu. En mig óar
við þeirri hugsun að aukinn fjöldi
ferðamanna komi til Íslands í kjöl-
far þessarar landkynningar – komi
til að kynnast landi, þjóð og menn-
ingu – og hér sé ekkert víkingaskip
því Íslendingur hafi hrakist á brott.
En landkynningin árið 2000 er
bara byrjunin. Í réttu umhverfi
gæti Íslendingur verið arðbær mið-
punktur alhliða sýningar um forna
íslenska menningu. Nú þegar kem-
ur hingað fjöldi ferðamanna ár
hvert til þess að fræðast um ís-
lensku þjóðina og rætur hennar. Sá
fjöldi myndi eflaust vaxa með til-
komu ferðaþjónustu tengdri vík-
ingamenningar. Þessi stækkandi
hópur gesta myndi dvelja á hót-
elum, borða á veitingahúsum, leigja
bíla, versla í búðum, heimsækja
söfn og náttúruperlur – og ekki ein-
göngu á höfuðborgarsvæðinu. Öflug
menningarþjónusta sem byggð væri
utan um Íslending væri hressandi
nýjung í ferðaþjónustu og hefði já-
kvæðar afleiðingar fyrir íslenska
efnahagslífið.
Önnur spennandi hugmynd er sá
möguleiki að sigla Íslendingi aftur
heim frá Bandaríkjunum með
pompi og prakt. Það væri einsdæmi
ef skipi af þessu tagi væri siglt frá
Íslandi til Norður-Ameríku og til
baka. Athyglin sem beindist að Ís-
landi í því tilviki gæfi sennilega af
sér töluverðar tekjur. Sú jákvæða
umfjöllun sem myndi fylgja slíku
afreki vekti mikinn áhuga á Íslandi
sem gæti skilað sér til þjóðarinnar í
langan tíma. Einnig er hægt að
ímynda sér að með réttri meðferð
gæti Íslendingur varðveist í margar
aldir – kannski heilt árþúsund, hver
veit? – og verið einn af hornsteinum
framsýnnar þjóðar í sýningum og
hátíðum um ókomin ár.
Markaðssetning íslenskrar
menningar
Á Íslenskum markaðsdegi 2002
sem haldinn var í febrúar síðastlið-
inn kom hingað breski markaðs-
setningarsérfræðingurinn John
Williamson. Williamson hélt erindi
um markaðssetningu og vöru-
merkjasetningu og gaf Íslendingum
ýmis góð ráð. Meðal annars tók
hann vara við að Íslendingar legðu
mikið í að auglýsa land og þjóð frá
sjónarhorni náttúruperla enda
sagði hann eitthvað á þessa leið:
,,Það er náttúra alls staðar.“ Sú at-
hugasemd gefur í skyn að fyrst
náttúra er alls staðar sé lítil ástæða
fyrir útlendinga að leggja land und-
ir fót í stórum stíl og koma alla leið
til Íslands til að upplifa hana; hún
fyrirfinnst heima fyrir, þó kannski í
annarri mynd. Þegar maður hugsar
um athugasemd Williamsons vakna
spurningar sem þessar: Ef hann
hefur rétt fyrir sér – að það sé ár-
angurslítið að auglýsa það sem er
úti um allt – hvað býður Ísland upp
á sem er ekki ,,alls staðar“? Hver
er sérstaða þessa lands? Meðal
þeirra svara koma til hugar er:
Forn víkingamenning. Gamla vík-
ingamenningin er auðlind sem þjóð-
in er rétt að byrja að nýta sér í við-
skiptaskyni en ofangreindar tölur
um vinsældir Íslendings og kynn-
ingargildi Ameríkusiglingar hans
gefa sterka vísbendingu um það
hve miklum árangri væri hægt að
ná með því að byggja upp ferða-
þjónustu sem snúist gæti um þess-
ar rætur íslenskrar menningar. Ís-
lendingar hafa þegar byrjað á
þessari braut á Eiríksstöðum og á
söguslóðum Njálu. Ferðaþjónusta
með Íslending í fararbroddi – sem
tengdi saman fræðslu, menningu
ÍSLENDING HEIM
– AF HVERJU?
Anna Benassi
En það er ekki nóg að
hugsjónamenn sitji
heima í stofu og hristi
hausinn yfir því að þjóð-
in gæti verið á barmi
mikils menningartaps ef
Íslendingur seldist til
útlanda. Það hlýtur að
vera önnur leið, segir
Anna Benassi. Við verð-
um að taka saman hönd-
um – ríkisstjórn, fyr-
irtæki, stofnanir og
einstaklingar: allir sem
kæra sig um Ísland og
íslenska menningu.