Morgunblaðið - 02.07.2002, Side 31

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚLÍ 2002 31
ÞAÐ er mjög mikilvægt aðsetja verðmiða á ósnortinvíðerni í tengslum viðframtíðarnýtingu hálend-
isins norðan við Vatnajökul,“ segir
Nele Lienhoop, sem í doktorsrit-
gerð sinni beitir skilyrtu verðmæta-
mati til að meta
verndargildi víðerna
norðan Vatnajökuls.
„Það eru nokkrir nýt-
ingarmöguleikar til
staðar og það er því
mikilvægt að velja
þann möguleika sem
flestir eru sáttir við.“
Lienhoop stundaði
nám í landafræði við
Háskóla Íslands og
fór í kjölfarið í mast-
ersnám í umhverfis-
stjórnun í Háskólan-
um í Aberdeen í
Skotlandi. Masters-
ritgerð hennar fjallaði
um að áætla þann um-
hverfiskostnað sem
Kárahnjúkavirkjun myndi hafa í för
með sér. Nú vinnur hún að dokt-
orsverkefni þar sem hún metur
áhrifasvæði virkjana í öllum þrem-
ur ánum norðan Vatnajökuls, en
sama svæðið liggur innan hugsan-
legs þjóðgarðs.
Skilyrt verðmætamat
Aðferðin sem Lienhoop notar í
verkefninu kallast skilyrt verð-
mætamat. „Aðferðin er tæki til að
meta náttúruna til fjár. Síðan um-
ræður hófust um virkjanafram-
kvæmdir norðan Vatnajökuls heyr-
ast sífellt oftar raddir um að meta
eigi náttúruna sem fórna þarf vegna
virkjana til fjár, svo að auðveldara
sé að taka mið af henni í ákvarð-
anatöku.“
Á Íslandi er þetta enn mjög
óþekkt aðferð, að sögn Lienhoop,
en erlendis, einkum á Norðurlönd-
um, Bretlandi og Bandaríkjunum
hefur hún verið notuð í nokkra ára-
tugi.
„Hvað varðar framtíðarnýtingu
hálendisins norðan við Vatnajökul,
þá er mjög mikilvægt að setja verð-
miða á ósnortnu víðernin. Það eru
nokkrir nýtingarmöguleikar til
staðar, og það er því mikilvægt að
velja þann möguleika sem flestir
eru sáttir við. Á svæðinu eru þrjár
vatnsmiklar ár sem henta vel til raf-
orkuframleiðslu, en búið er að
leggja fram nokkrar tillögur um
virkjanir og uppistöðulón í þessum
ám. Það er líka búið að leggja fram
tillögur um þjóðgarð á þessu svæði,
enda má þar finna jarðfræðileg fyr-
irbæri sem eru einstök á Íslandi og í
heiminum og einstakt dýra- og
plöntulíf. Aðrir vilja að svæðinu
verði haldið ósnortnu eins og það
er.“
Náttúran ekki seld á markaði
En hvernig hjálpar verðgildi
svæðisins við að ákveða hvaða kost-
ur er eftirsóknarverðastur?
„Það verður að skoða hvern kost
fyrir sig. Tökum sem dæmi ákvörð-
un um vatnsaflsvirkjanir á svæðinu.
Þeir sem taka ákvörðuna bera
gjarnan saman þann kostnað sem
virkjun felur í sér við þann ávinning
sem hafa má af henni. Ávinningur-
inn er t.d. þær tekjur sem verða af
sölu raforku, en kostnaðurinn ligg-
ur meðal annars í byggingarefni
fyrir mannvirki og þeim náttúrufyr-
irbærum sem tapast. Ef ávinning-
urinn er meiri en kostnaðurinn er
hagkvæmt að fara út í
framkvæmdina, en ef
kostnaðurinn er hærri
en ávinningurinn, er
ekki skynsamlegt að
leggja í hana.
Því miður er slíkur
samanburður ekki auð-
veldur þar sem nátt-
úrufyrirbærin sem
fórna þarf hafa ekkert
tiltekið verð, þau eru
ekki metin í krónum og
aurum, og því er erfitt
að taka þau inn sem
kostnað í ákvarðana-
töku. Náttúran hefur
engan verðmiða vegna
þess að hún er ekki
seld á markaði, og þess
vegna er hætta á því að hún verði
meðhöndluð eins og hún sé ókeypis,
sem leiðir oft til þess að náttúru-
auðlindir eru ofnýttar. Þess vegna
er mikilvægt að meta náttúruna til
fjár, en verðmæti náttúrufyrirbæra
sem myndu tapast skiptir oft sköp-
um í ákvörðunum um óafturkræfar
framkvæmdir.“
Hvernig metum við ósnortin víð-
erni, hreindýr, heiðagæsir og
jarðfræðiminjar til fjár?
„Framkvæmd verður könnun
þar sem fólk verður spurt hversu
mikið það er tilbúið að borga fyrir
að halda svæðinu ósnortnu,“ segir
Lienhoop. „Greiðsluvilji hvers ein-
staklings endurspeglar hversu mik-
ils virði svæðið er honum. Sam-
kvæmt forprófun sem ég gerði eru
útivist, vísinda- og vistfræðileg
gildi, menningarminjar og einfald-
lega að vita að ósnortin víðerni eru
til, meðal mikilvægustu gilda sem
svæðið hefur fyrir fólk. Ef hinn að-
spurði hefur til dæmis mikinn
áhuga á fjallgöngu og langar að
nota svæðið í framtíðinni er líklegt
að hann sé tilbúinn að borga mikið.
Margir eru líka tilbúnir að borga
vegna þess að þeir vilja einfaldlega
vita að svæðið er til, þ.e.a.s. þó að
einstaklingur hafi engan áhuga á að
ferðast um svæðið getur það samt
haft mikið gildi fyrir hann. Aðrir
hafa engan áhuga á svæðinu og
myndu því greiða sem minnst eða
jafnvel ekkert.“
Hvað ertu tilbúinn að borga?
Lienhoop segir að aðalatriðið í
spurningakönnunum sé að búa til
svokallaðan „ímyndunarmarkað“ til
að gefa fólk ástæðu til að borga fyr-
ir víðernin. „Á slíkum markaði er
t.d. sagt við fólk: Ein af leiðunum til
að vernda svæðið er að stofna þjóð-
garð. Þjóðgarður myndi kosta pen-
inga og skattpeningar eru notaðir
til að mæta þeim kostnaði, þannig
að þú og aðrir myndu borga fyrir
stofnun þjóðgarðs með auknum
sköttum. Svo er spurt: Hvað væri
heimilið þitt tilbúið að borga í aukn-
um sköttum á ári til að fá þennan
þjóðgarð? Síðan getur maður reikn-
að meðalgreiðsluvilja og margfald-
að hann með fjölda heimila á Íslandi
til að fá heildarverðmæti svæðis-
ins.“ Lienhoop telur að þá tölu megi
annaðhvort nota sem fórnarkostnað
í ákvarðanatöku um virkjanir eða til
að rökstyðja þann kostnað sem
stofnun þjóðgarðs myndi fela í sér.
„Niðurstöðurnar eru ekki tilbún-
ar ennþá,“ segir Lienhoop, „en í
vetur hannaði ég spurningalistann.
Ég er nýbúinn að prófa spurninga-
könnunina í beinum viðtölum og í
hópviðtölum. Aðalkönnunin fer síð-
an fram í sumar.“
Niðurstöður mastersritgerðar-
innar voru þær að hvert heimili á
Íslandi er að meðaltali tilbúið að
borga 3.900 krónur fyrir náttúru-
fyrirbærin sem myndu hverfa undir
vatn vegna Kárahnjúkavirkjunar.
Með því að marfalda þessa tölu með
fjölda heimila á Íslandi fást 385
milljónir króna, en þessi upphæð er
þá umhverfiskostnaður sem taka
þarf með inn í reikninginn í ákvarð-
anatöku um þessa virkjun.“
Trúverðugur
greiðsluvilji fundinn
Lienhoop tekur fram að skilyrt
verðmætamat er ekki gallalaus að-
ferð. „Margir vilja meina að fólk
segi ekki satt þegar það er beðið um
að ákveða greiðsluvilja. Það er sjálf-
sagt möguleiki að sumir nefni hærri
upphæð en þeir eru tilbúnir að
borga í raun og veru. Þetta myndi
þá skekkja niðurstöðuna. Rann-
sóknir hafa þó sýnt fram að slík til-
hneiging sé í lágmarki.“
Meginmarkmið við doktorsverk-
efnisins er að sögn Lienhoop að
finna leiðir til að fá fram trúverð-
ugan greiðsluvilja fólks. Könnunar-
aðferðin felur í sér klukkutíma fund
með 5-10 einstaklingum, þar sem
þátttakendum eru kynnt þau nátt-
úrufyrirbæri sem til staðar eru,
bæði með orðum og myndum. Fólk
fær tækifæri til að spyrja spurninga
og ræða málið með hinum þátttak-
endum. Eftir fundinn fá þátttak-
endur viku til að hugsa um greiðslu-
vilja sinn og síðan er hringt í það
viku seinna til að spyrja um
greiðsluvilja. Á þeim tíma fær fólk
tækifæri til að ræða málið með fjöl-
skyldu sinni eða fara á bókasafn til
að safna frekari upplýsingum um
efnið.
„Þessi aðferð hefur bara verið
notuð einu sinni áður, en þá kom í
ljós að greiðsluviljinn sem við feng-
um úr hópviðtölum er minni en sá
greiðsluvilji sem við fengum úr
beinum viðtölum og þar með miklu
raunverulegri. Við erum enn að
prófa þessa aðferð, en almennt má
segja að hún hentar betur í þetta en
bein viðtöl, því fólk fær meiri upp-
lýsingar og meiri tíma.“
Umhverfismat eitt
og sér nægir ekki
Lienhoop segir að við gerð um-
hverfismats um áhrif á umhverfis-
áhrifum framkvæmda komi aðeins
fáir aðilar. „Reglur um sjálfbæra
þróun krefjast hins vegar þess að
samfélagið taki upplýsta ákvörðun
um framtíðarskipulag hálendisins
norðan við Vatnajökul. Spurninga-
kannanir sem notaðar eru í skilyrtu
verðmætamati gefa okkur tækifæri
til að fá nokkuð góða hugmynd um
álit almennings.
Einungis með því að meta verð-
gildi náttúruauðlinda er hægt að
komast að því hvort sé eftirsókn-
arverðari kostur, vatnsaflsvirkjan-
ir, þjóðgarður eða láta svæðið vera
eins og það er. Ef við notum ein-
ungis umhverfismat er gildi náttúr-
unnar oftast vanmetið og meiri lík-
ur á að röng ákvörðun verði tekin.“
Nele Lienhoop landfræðingur freistar þess
að verðleggja víðerni í doktorsverkefni sínu
Náttúran er
ekki ókeypis
Nauðsynlegt er að meta náttúruauðlindir norðan
Vatnajökuls til fjár til að ákvarða framtíðar-
nýtingu svæðisins. Nele Lienhoop landfræð-
ingur sagði Sunnu Ósk Logadóttur að ef
eingöngu væri notast við umhverfismat yrði
gildi náttúrunnar vanmetið og meiri líkur á
að röng ákvörðun yrði tekin.
Nele Lienhoop
landfræðingur.
sunna@mbl.is
ilbrigð-
Forseti
knirinn
t er for-
ameins-
gu ráð-
u einu
afi það
atlögu
með því
ngu al-
þeim.
eti ráð-
éttirnar
einsteg-
á næstu
manna
en góðu
hafi úr
meins í
löndum
brjóst-
g með-
ferð. Hann segir tóbaksneyslu
helsta orsakaþátt krabbameina og
meðan ekki dragi úr henni á heims-
vísu sé þess ekki að vænta að dán-
artíðni af völdum krabbameins
lækki.
Neysla tóbaks er aðaláhættu-
þáttur krabbameins. Á síðustu öld
létust um 100 milljónir manna af
völdum sjúkdóma sem raktir voru
til tóbaksnotkunar, svo sem
krabbameins, lungnasjúkdóma,
kransæðasjúkdóma og hjarta-
áfalls. Talið er að helmingur þeirra
sem reykja látist af völdum tóbaks-
notkunar og um fjórðungur þeirra
deyr ótímabærum dauða á miðjum
aldri.
Fram að þessu hefur verið vitað
að tóbaksneysla veldur krabba-
meinum í lungum, munnholi, vél-
inda, brisi og þvagblöðru en eins og
fram kom nýlega hjá Alþjóða-
krabbameinsmiðstöðinni í Lyon í
Frakklandi hafa fleiri krabbamein-
stegundir bæst á þennan lista.
Þannig hafa reykingamenn tvö-
faldar til þrefaldar líkur á því að fá
krabbamein í nýru, maga, lifur,
legháls, nefhol og hvítblæði miðað
við þá sem ekki reykja.
Stener Kvinnsland benti á að
þeir sem hætta að reykja draga
mjög fljótt úr áhættu á krabba-
meini og lagði áherslu á að þótt
best væri að forðast það að byrja
að reykja væri ekki síður mikil-
vægt að reykingamenn létu af
þeim vana sínum, þannig drægju
þeir strax úr líkum á að verða fyrir
alvarlegum sjúkdómum.
Meiri dánartíðni í þróuðum
löndum en þróunarlöndum
„Í þróuðum löndum er dánar-
tíðni af völdum krabbameina tvö-
föld miðað við þróunarlönd. Aðal-
ástæðan er að áhrif tóbaks hafa
komið fram fyrr, ýmsir atvinnu-
sjúkdómar og vestrænt líferni og
mataræði,“ segir m.a. í samantekt
um alheimshorfur í þróun krabba-
meina. Steinar Kvinnsland segir að
með vestrænu líferni sé m.a. átt við
of mikla orkuneyslu, hreyfingar-
leysi og offitu Vesturlandabúa sem
hafi í för með sér aukna áhættu á
krabbameinum. Það geti átt við
krabbamein í brjóstum, blöðru-
hálskirtli og ristli sem séu mun fá-
tíðari í fátækari löndum. Hægt sé
að draga úr áhættu slíkra krabba-
meina með meiri neyslu grænmetis
og ávaxta.
„Þegar litið er á þá tilhneigingu
víðast hvar í heiminum að það sem
nefna má vestrænt líferni og offita
fari vaxandi í mörgum löndum er
ólíklegt að búast megi við minnk-
andi byrði og vandamálum af völd-
um krabbameinsæxla. Minnkandi
dánartíðni mun þess vegna byggj-
ast að miklu leyti á snemmbúinni
greiningu og meðferð,“ segir
Kvinnsland einnig.
Í þróunarlöndum er um fimmt-
ungur krabbameinstilvika rakinn
til smitsjúkdóma, svo sem af völd-
um hepatitis B og C veira sem or-
saka krabbamein í lifur, HPV veira
sem valda leghálskrabbameini og
helicobacter pylori en sú veira
veldur krabbameini í maga. Í þró-
uðum löndum valda slíkir smit-
sjúkdómar aðeins um 8%
krabbameinstilvika.
u um fjölgun krabbameinstilfella
fjölgar úr þús-
2020 á Íslandi
Ljósmynd/Marianne Otterdahl-Jens
rrverandi forseti Íslands, var kynnir á upp-
sfundi ráðstefnunnar.
Ljósmynd/Marianne Otterdahl-Jens
ti þingsins, og Paul Kleihus, forstöðumaður Alþjóðakrabbameinsrannsóknastöðv-
klandi, gerðu grein fyrir ástandi og horfum í þróun krabbameina á fundinum.
joto@mbl.is