Morgunblaðið - 02.07.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UNDANFARNA
áratugi hafa verið
byggð upp samfélög
víða um heim, sem
hafa sjálfbæra þróun
að markmiði. Sum
þeirra hafa myndað
með sér samtök, sem
nefnast „Global Eco
Village Network“.
Meðlimir samtakanna
móta samfélög, sem
ætlað er að vera for-
dæmi fyrir aðra
byggðakjarna og
stuðla þannig að út-
breiðslu sjálfbærrar
þróunar. Sólheimar
eru aðilar að þessum samtökum og
elsti staður sinnar tegundar í ver-
öldinni. Sólheimar eru einstakur
staður, sem nær væri að standa
vörð um en að styðja þá niðurrifs-
starfsemi, sem fram hefur farið í
fjölmiðlum undanfarið að undirlagi
opinberra aðila.
Sólheimar eru hvorki vistheimili
né sambýli heldur sjálfseignar-
stofnun og byggðahverfi með skil-
greint hlutverk, sem er tvíþætt: að
vera vistvænt og sjálfbært sam-
félag og að halda uppi þjónustu
fyrir þá, sem minna mega sín. Í
skipulagsskrá Sólheima, sem stað-
fest var 1993, er tilgangur Sól-
heima sagður vera að starfrækja
heimili, þjónustumiðstöð og vernd-
aða vinnustaði fyrir fatlaða þar
sem þeim sé veitt þjálfun og leið-
sögn með það að markmiði að gera
þeim kleift að lifa eðlilegu lífi og
hasla sér völl í samfélaginu þar
sem þeim vegni best. Þar er rekst-
ur gróðrarstöðvar, garðyrkjustöðv-
ar, verslunar, endurhæfingarstöðv-
ar og annarrar slíkrar starfsemi
einnig sagður tilgangur Sólheima,
ýmist með beinum hætti eða aðild
að sjálfstæðum rekstrarfélögum. Í
atvinnumálum hefur því verið
mörkuð sú stefna að byggja upp
sjálfstæð fyrirtæki í eigu Sólheima
og vinnustofur sem nýtast fötluð-
um sem dagvistunarúrræði.
Þessi markmið eru í takt við
framtíðarsýn stofnandans, Sesselju
Sigmundsdóttur, sem sá Sólheima
fyrir sér sem þorp þar sem væru
lítil fyrirtæki og fatlaðir og ófatl-
aðir byggju og störfuðu hlið við
hlið. Þau eru einnig í takt við þá
þróun, sem átt hefur sér stað í
rekstri sjálfseignarstofnana víða
um heim undanfarna áratugi.
Aukin samkeppni hefur leitt til
þess að stjórnendur sjálfseignar-
stofnana reyna í auknum mæli að
tileinka sér þær aðferðir, sem gilda
á almennum markaði,
þ.e. í rekstri fyrir-
tækja, sem rekin eru
með beinan hagnað að
markmiði. Í þessu
felst m.a. að skapa
stofnununum óháðar
tekjur til hliðar við
opinber framlög og
auka þannig frelsi
þeirra og möguleika
til sjálfstæðra at-
hafna. Ef reksturinn
byggist eingöngu á
framlögum og styrkj-
um frá fáum aðilum
hefur það í för með
sér að þeir sem
standa að baki fjárveitingum fá að-
stöðu til að hafa áhrif á hvernig
fjármununum er varið.
Því færri og sterkari aðilar sem
standa að baki fjárveitingum, því
meiri hætta er á afskiptum af
þeirra hálfu. Þetta hefur verið
raunin á Sólheimum, ríkisvaldið
hefur frá byrjun reynt að hafa
hönd í bagga með rekstri staðarins
og fella hann undir einhvers konar
skilgreiningu sem „vistheimili“.
Hæfileg blanda af framlögum og
óháðum tekjum er talin æskileg
fyrir sjálfseignarstofnanir á borð
við Sólheima til þess að tryggja
frelsi þeirra og sjálfstæði en þeir
þættir skipta sköpum varðandi
framtíðarþróun slíkra staða. Frelsi
staða eins og Sólheima til að hafa
fullt forræði yfir tekjum sínum,
þar með talið opinberum framlög-
um, er grundvallaratriði, sem til-
vist þeirra byggist á.
Sólheimar hafa fengið opinber
framlög og stendur styrinn í dag
um hvernig þessum greiðslum
skuli ráðstafað. Það varðar mestu í
þessu máli að tekið verði tillit til
sérstöðu Sólheima og heildar-
myndin skoðuð. Það er ekki hægt
að meta Sólheima út frá stöðluðum
forsendum um vistheimili. Þar er
allt annað vinnu- og vakta-
fyrirkomulag en víðast annars
staðar og þangað koma einnig er-
lendir sjálfboðaliðar, sem ekki
þiggja laun fyrir störf sín.
Starf Sólheima byggist á öðrum
áherslum en starf opinberra aðila.
Meiri áhersla er lögð á að allir íbú-
ar eigi kost á fjölbreyttum og
skapandi störfum og séu virkir
þátttakendur í menningar- og fé-
lagslífi. Daglegt samneyti fatlaðra
og ófatlaðra og virk þátttaka hinna
fyrrnefndu í samfélaginu hefur
einnig í för með sér minni þörf á
aðkeyptu vinnuafli.
Margir telja æskilegt að málefni
fatlaðra verði flutt til einstakling-
anna sjálfra. Væri það gert fengi
hver fatlaður einstaklingur
ákveðna upphæð miðaða við þjón-
ustuþörf. Viðkomandi einstakling-
ur ákveður síðan sjálfur, í samráði
við aðstandendur eða trúnaðar-
mann, hvar hann kýs að kaupa þá
þjónustu sem hann þarfnast. Hér
er um sjálfsögð mannréttindi fatl-
aðra að ræða, sem lengi hafa verið
virt í nágrannalöndum okkar.
Undirrituð var viðloðandi Sól-
heima á námsárunum, vann þar
ýmis verkefni á sumrin og gerði
síðan úttekt á starfi Sólheima í BS-
ritgerð við Viðskiptaháskólann á
Bifröst vorið 1998. Ég á sjálf fatl-
aða dóttur, sem því miður er ekki
svo lánsöm að búa á stað eins og
Sólheimum. Ég get nefnilega ekki
betur séð en að þar líði fötluðum
íbúum vel, allur aðbúnaður sé til
fyrirmyndar og að mun fjölbreytt-
ari tækifæri bjóðist til vinnu og
tómstunda en á öðrum stöðum þar
sem fatlaðir búa.
Ég er ekki í vafa um að Sól-
heimar eru á réttri leið og er það
fyrst og fremst framsýni og bar-
áttuvilja stjórnarmanna Sólheima
og stjórnarformanns, Péturs
Sveinbjarnarsonar, að þakka ásamt
þeim mörgu aðilum sem lagt hafa
lið í baráttunni og styrkt uppbygg-
ingu Sólheima. Pétur hefur unnið
mikið starf á Sólheimum af hug-
sjón. Ef hans hefði ekki notið við
er ekki að vita nema ríkisvaldið
hefði haft betur í einhverri af hin-
um mörgu atlögum að stjórnskipu-
lagi Sólheima og þá er ekki gott að
segja hvernig væri umhorfs þar í
dag. Kannski væru þar örfá hús,
hefðbundið vistheimili fyrir fatlaða
einstaklinga – engar vinnustofur
eða smáfyrirtæki, ekkert gisti-
heimili og örugglega fábrotnara
mannlíf. Er það eitthvað sem menn
vilja sjá?
Það er einlæg von mín að deilu-
aðilum takist að leysa hnútinn á
þann hátt að niðurstaðan styrki
Sólheima sem heild og efli þá
framtíðarsýn, sem mörkuð hefur
verið.
Sólheimar eru
byggðahverfi með
skilgreint hlutverk
Unnur Ágústsdóttir
Sólheimar
Sólheimar eru hvorki
vistheimili né sambýli,
segir Unnur
Ágústsdóttir, heldur
sjálfseignarstofnun og
byggðahverfi með
skilgreint hlutverk.
Höfundur er rekstrarfræðingur.
Á
dögunum tók ég við-
tal við Ævar Jóhann-
esson, sem árum
saman hefur lagt
sjálfan sig og heimili
sitt undir framleiðslu lúpínu-
seyðis, sem hann gefur sjúkum.
Mér er ekki annað hægt en
dást að svona sjálfboðaliðum;
fólki sem fórnar tíma og kröftum í
þágu annarra; manna og málefna,
án þess að æskja sér annarrar
umbunar en gleðinnar, sem fórnin
veitir því. Þetta fólk er svo sann-
arlega englar í dulargervum.
Sjálfur er ég langt í frá þess-
arar gerðar, en ég hef kynnzt
svona fólki; bæði nær mér og
fjær.
Þegar ég
var að alast
upp heima í
Siglufirði, bjó
þar í Anton-
sbrakka Gústi
guðsmaður.
Hann hét Ágúst Gíslason og var
að vestan; fæddur Dýrfirðingur.
Eftir farmennsku um heimsins
höf, gekk Gústi í þjónustu Guðs;
hann var staddur á Akureyri,
þegar almættið útnefndi hann
boðara sinn; lagði fyrir hann að
kaupa bát og stunda sjó og
kristniboð í Siglufirði.
Ég man að í fyrstu stóð mér
ekki á sama, þegar Gústi varð á
vegi mínum; öll sérkenni kitla
krakkasálina. Og þegar hann stóð
á kassanum sínum á Ráðhústorg-
inu og þrumaði guðsorð út yfir
gesti og gangandi, þá var það oft-
ar en ekki, að ég slóst í þann hópi,
sem sló orðum predikarans upp í
grín.
En svo lærðist mér að meta
Gústa.
Gústi var nefnilega einn af
postulunum; það var ekki aðeins
að hann gæfi sinn frítíma til að út-
breiða guðs orð, heldur gaf hann
allt sitt fé til kristniboðs og fá-
tækra barna í útlöndum. Sjálfur
lifði hann svo spart, að lá við
meinlæti.
Þegar ég fór að meta Gústa að
verðleikum, hætti ég að vera með
glens á Ráðhústorginu, þegar
guðsmaðurinn predikaði og söng
þeirri röddu, sem á engan sinn
líka í minningunni. Ég komst svo í
dálítil kynni við Gústa og þau
vöktu áhuga minn og aðdáun, þótt
ekki hvarflaði að mér, að ég væri
maður til að feta í fótspor hans,
hvorki til sjós né lands.
Trilluna hans Gústa; Sigurvin,
sá ég svo löngu síðar uppsetta á
Ráðhústorgi eina verzlunar-
mannahelgi, þar sem gestum og
gangandi var boðið upp á síld-
arstemmingu.
Lítill drengur spurði móður
sína, hver hefði átt þetta skip. „Æ
það var bara gamall maður, sem
veiddi fyrir Guð,“ svaraði móð-
irin. „Passaðu þig að setja ekki ís
í nýju skyrtuna þína!“
Nú hefur Sigurvin hlotið verð-
ugan sess í Síldarminjasafninu í
Siglufirði. Og Biblían hans Gústa
er til blessunar um borð í björg-
unarskipi, sem þjónar Norður-
landi frá Siglufirði, og ber nafnið
Sigurvin og litli björgunarbát-
urinn heitir Gústi.
Þannig tengjast trillan og nafn
hans mannaveiðunum áfram.
Annar sjálfboðaliði, sem stend-
ur upp úr mannþröng minning-
anna, er Bogi Pétursson.
Guð sendi Boga líka út af örk-
inni frá Akureyri og fól honum
sumardvalarheimilið fyrir börn að
Ástjörn.
Sumar eftir sumar stóð Bogi í
stafni Ástjarnar, skammt austan
Ásbyrgis, við fótskör Þjóðgarðs-
ins í Jökulsárgljúfrum. Um sér-
stakt sumarfrí var ekki að ræða
fyrir fjölskylduna. Sumarið var
Ástjörn.
Arthur Bogason hefur sagt mér
frá því, þegar honum tókst að fá
pabba sinn frá Ástjörn eitt sumar.
Arthur var þá fullorðinn og farinn
til sjós, en tók sér sumarfrí, ók til
Ástjarnar og tók pabba sinn með
austur á land. Bogi bar sig bara
nokkuð vel meðan hann heimsótti
ættingja og vini eystra, en hann
er fæddur á Eskifirði. Síðan lá
leiðin suður um, til Hafnar í
Hornafirði og fór þá Arthur að
finna breytingu á karli föður sín-
um. Á fimmta degi var Bogi orð-
inn friðlaus og átti Arthur einskis
annars úrkosti en aka sleitulaust
aftur til Ástjarnar. Sumarfríi
Boga Péturssonar var lokið!
Allt sitt mikla starf á Ástjörn
vann Bogi í sjálfboðavinnu. Þau
eru áreiðanlega mörg sumar-
börnin hans Boga og það, sem ég
sá til var að allir elskuðu Boga.
Það var sérstakt að koma að
Ástjörn, upplifa bernskuleikina í
skógiprýddu umhverfinu og vatn-
inu og verða vitni að þeirri mann-
gæzku og andakt, sem börnin áttu
að í Boga.
En hann var ekki einn. Þarna
lögðu fleiri jarðneskar hendur að
verki. Margrét S. Magnúsdóttir,
eiginkona Boga, deildi með hon-
um Ástjörn og börnunum öllum
meðan hún mátti.
Mér var það eilíft undrunar-
efni, og er enn, hvernig þau
nenntu ár eftir ár að fórna tíma
sínum fyrir annarra manna börn;
vandalaus og mörg úr öðrum
landsfjórðungum og öðrum lönd-
um.
Bogi sagði, að hann væri stór-
ríkur maður af gleði barnanna og
guðsótta. Það ríkidæmi veit ég að
stenzt bæði tímans möl og ryð,
því ég veit um mann; langt kom-
inn á þrítugsaldurinn, sem enn er
í hjarta sínu Bogabarn.
Ég minnist þess úr einni heim-
sókn minni til Ástjarnar, að Bogi
gekk með mér um svæðið. Þá
barst Sigríður í Ási í tal.
Á sínum tíma sótti Jónas frá
Hriflu það fast að fá spildu úr Ás-
landi til að byggja hótel á næstu
grösum við Ásbyrgi. En Sigríður
hélt nú ekki! Hún vildi ekkert
með hótel hafa.
Hins vegar lét hún landið strax
laust, þegar Arthur Cook og Sæ-
mundur Jóhannesson leituðu eftir
því undir sumarbúðir fyrir börn á
vegum Sjónarhæðarsafnaðarins á
Akureyri.
Þessi fallegi hvammur við vatn-
ið hefur síðan fóstrað fjölda barna
og verður vonandi ekkert lát á,
þótt Bogi sé hættur og ríkið hafi
eignazt landið.
Englar
í dular-
gervum
Hér segir af mönnum, sem fórna tíma
og kröftum í þágu okkar hinna, án þess
að ætlast til peninga í staðinn.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn-
@mbl.is
Gjafavara – matar- og kaffistell .
All ir verðflokkar.
- Gæðavara
Heimsfrægir hönnuðir
m.a. Gianni Versace.
VERSLUNIN
Laugavegi 52, s. 562 4244.
Nýjar
línur
á
nýjum stað
undirfataverslun
Síðumúla 3-5