Morgunblaðið - 20.07.2002, Blaðsíða 26

HEILSA
26 LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Spurning: Hverjar eru orsakir þess
að bragð- og lyktarskyn hverfa og
möguleg meðferð. Hefur staðið í
fjóra mánuði, ekkert virðist að í
hálsi eða kom fram eftir sneið-
myndatöku. Hófst upp úr kvefi, sem
kom snögglega, fór nokkrum dög-
um síðar. Bragð- og lyktarskyn
hurfu fjórum dögum síðar. Datt fyr-
ir nokkrum árum, sem gæti orsakað
eitthvað og skilið eftir veilu.
Svar: Lyktar- og bragðskyn eru
nátengd. Bragðlaukarnir sem
skynja bragð eru á tungunni og
lyktarsvæðið sem skynjar lykt er
efst í nefholi. Bragð eins og súrt eða
sætt getum við skynjað án lyktar-
skyns en flóknari tegundir bragðs
getum við aðeins skynjað rétt með
samspili bragðs og lyktar. Lykt og
bragð veitir okkur ýmiss konar
ánægju en þjónar þar að auki mik-
ilvægu hlutverki við að verja okkur
gegn skemmdum mat og ýmiss kon-
ar eiturefnum. Það virðist því miður
fylgja ellinni í mörgum tilvikum að
missa smám saman bragð- og lykt-
arskyn. Til er rannsókn sem bar
saman heilbrigða öldunga og yngra
fólk og þá kom í ljós að þeir öldruðu
höfðu mun daufara bragðskyn en
þeir yngri og var munurinn þrefald-
ur fyrir sætt bragð, ellefufaldur fyr-
ir salt, fjórfaldur fyrir súrt og sjö-
faldur fyrir beiskt bragð. Það gildir
um þetta eins og flest sem fylgir ell-
inni, við því er engin lækning.
Fólk getur misst lyktar- og
bragðskyn af fleiri ástæðum en að
eldast. Tvær algengustu ástæð-
urnar eru: 1) ofnæmiskvef og of-
næmissepar í nefholi og 2) afleið-
ingar veirusýkingar í nefi, koki og
munni (í efri hluta öndunarfæra).
Þessi kvilli verður algengari með
hækkandi aldri en algengast er að
lyktarskyn dofni en hverfi ekki al-
veg og stundum fylgir dofnun eða
hvarf á bragðskyni. Einstaka sinn-
um breytast lyktar- og bragðskyn
þannig að lykt og bragð hverfur
ekki en verður ankannalegt eða
óþægilegt. Ef ástæðan er ofnæmi er
algengast að lyktarskyn (og bragð-
skyn) dofni smám saman á löngum
tíma og við þessu eru til lyf sem
verka vel og stundum þarf að fjar-
lægja sepa með lítilli aðgerð. Engin
viðurkennd meðferð er hins vegar
til við missi lyktar- og bragðskyns
vegna veirusýkingar. Stundum
lagast þetta af sjálfu sér, það getur
tekið langan tíma (marga mánuði)
og gerist því miður ekki alltaf. Sum-
ir reyna að meðhöndla þennan
kvilla með vítamínum og zinktöflum
en rannsóknir hafa ekki sýnt árang-
ur af slíkri meðferð. Það er hins
vegar örugglega til bóta að tyggja
matinn vel, neyta fjölbreyttrar
fæðu og sumum finnst gott að
krydda matinn með bragðaukandi
efnum (t.d. natríumglútamati).
Truflanir á lyktar- og bragðskyni
hjá eldra fólki eru töluvert algengar
og má áætla að 1–2 þúsund manns
þjáist af þeim hér á landi. Slíkar
skyntruflanir geta verið merki um
byrjandi eða leyndan (undirliggj-
andi) sjúkdóm og má þar nefna MS
(mænu- og heilasigg), andlitslömun,
höfuðáverka, sykursýki, nýrna- og
lifrarsjúkdóma og háan blóðþrýst-
ing. Einnig er þekkt samband við
Alzheimer-sjúkdóm, tóbaksreyk-
ingar, vissar skurðaðgerðir,
krabbameinsmeðferð með lyfjum
eða geislum, sýkingar í munni
(tönnum og tannholdi) og heilaæxli.
Sumt af því sem fólk gerir til að
bæta sér upp dauft bragðskyn get-
ur gert hlutina verri og má þar
nefna mikið salt, sem getur gert há-
an blóðþrýsting verri, og mikinn
sykur, sem getur gert sykursýki
verri.
Hvers vegna hverfur lyktarskyn?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Lyktar- og
bragðskyn eru
nátengd
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt lækn-
inn um það sem þeim liggur á hjarta. Tekið
er á móti spurningum á virkum dögum milli
klukkan 10 og 17 í síma 5691100 og bréfum
eða símbréfum merkt: Vikulok. Fax
5691222. Einnig geta lesendur sent fyrir-
spurnir sínar með tölvupósti á netfang
Magnúsar Jóhannssonar: elmag@hot-
mail.com.
Á hásumri er tími gönguferða í byggð og óbyggðum. Flestir þeir sem
gengið hafa í íslenskri náttúru skynja þann líkamlega og sálarlega
styrk og kraft sem þangað má sækja. Þetta á ekki síst við á fjöllum.
Óvíða finna menn betur hve sum vandamál og dægurþras verða létt-
væg og jafnvel auðleyst þegar menn velta þeim fyrir sér í kyrrð og
ósnertri víðáttu íslenskra fjalla.
Ánægjuleg gönguferð getur þó snúist upp í andhverfu sína sé ekki
tiltekinna grundvallaratriða gætt. Flestir þekkja þau en hér verða
nokkur rakin:
 Fólk verður að velja byrðar eftir getu. Fæstir ættu að bera
meira en 15 kíló í bakpoka sé um nokkurra daga göngu að
ræða.
 Ein af helstu hættum sem fylgja dvöl á fjöllum er eldur og gas.
Miklu máli skiptir að fólk leggist aldrei til svefns, hvort sem
það er í tjaldi eða skála, með logandi gaslampa og gæti þess
alltaf að gluggi sé opinn í skála að næturlagi, jafnvel þótt veður
sé vont.
 Sjúkrakassi þarf ekki að vera íþyngjandi en skynsamlegt er að
hafa með teygjubindi, plástra, verkjatöflur (asperín, paraceta-
mól) og sólarvörn (ekki síst fyrir þá sem ætla að ganga á jökl-
um eða snjó). Mjög nauðsynlegt er að taka með gervihúð til að
verjast blöðrumyndun eða meðhöndla blöðrur. Slíkur útbúnaður
getur skipt sköpum fyrir vel heppnaða gönguferð. Fólk þarf að
muna eftir þeim lyfjum sem það þarf að taka reglubundið.
 Ekki þarf að minna á að áttaviti þarf að vera með í för, nauð-
synlegt er að að minnsta kosti einn leiðangursmanna kunni á
hann. Hið sama gildir um GPS-tæki. Ástæðulaust er fyrir fólk
að fara á fjöll nú á dögum án þess, en að sjálfsögðu þarf að
kunna á það líka. Skynsamlegt er að að minnsta kosti einn í
hópnum hafi neyðarblys meðferðis.
 Ekki þarf að minna á nauðsyn góðs hlífðarfatnaðar. Ein af
helstu ástæðum fyrir því að fólk verður úti á Íslandi er bleyta
og vosbúð.
Gönguferðir í íslenskri náttúru eru á flestra færi. Með lítilsháttar
fyrirhyggju eru þær alltaf sálarbætandi og lífsauðgandi í hvaða veðri
sem er.
Sigurður Guðmundsson
Landlæknisembættið
Heilsan í brennidepli
Gönguferðir
Flestir þeir sem gengið hafa í íslenskri náttúru skynja þann
líkamlega og sálarlega styrk og kraft sem þangað má sækja.
ÞEIR sem vinna yfir 60 stundir á viku
og sofa lítið, eru mun líklegri til að fá
hjartaáfall en aðrir, að því er kemur
fram í nýrri japanskri rannsókn og
kynnt var í frétt á BBC-vefnum ný-
lega.
Fram kemur í niðurstöðum rann-
sakenda að langur vinnudagur auk
svefnleysis getur haft í för með sér
hækkaðan blóðþrýsing sem síðan
getur leitt til hjartaáfalls. Hætta á
hjartaáfalli tvöfaldast hjá þeim sem
vinna 60 stundir á viku sé miðað við
þá sem vinna 40 stundir á viku.
Fram kemur einnig að fimm tíma
svefn á nóttu eða minna en það í
tvær nætur á viku, tvöfaldar eða
jafnvel þrefaldar hættuna á hjarta-
áfalli.
Hundruð japanskra karlmanna
tóku þátt í rannsókninni en að mati
sumra sérfræðinga er nauðsynlegt að
kanna tengslin betur áður en farið
verður að alhæfa nokkuð.
Íslendingar vinna í um
42 stundir á viku
Samkvæmt tölum Hagstofunnar,
vinna íslenskir launamenn að meðal-
tali um 42 stundir á viku. Kristinn
Tómasson, geðlæknir hjá Vinnueftir-
litinu, segir ekki marga hér á landi
vinna í 60 stundir á viku eða meira en
ljóst sé að vanlíðan og fjöldi mistaka í
starfi aukist ef svo er í pottinn búið.
„Samkvæmt tilskipun ESB er
leyfilegt að vinna 42 stundir á viku og
ljóst er að það er hagur bæði vinnu-
veitenda og launþega að halda sig við
þau tímamörk.“
Þyrfti að rannsaka nánar
Japönsku rannsóknina þyrfti að
skoða nánar, að mati Ástrósar Sverr-
isdóttur fræðslufulltrúa Hjartavernd-
ar. Helstu áhættuþættir hjarta- og
æðasjúkdóma hérlendis samkvæmt
rannsóknum Hjartaverndar eru reyk-
ingar, hátt kólesteról og hækkaður
blóðþrýstingur. Þá er sykursýki stór
þáttur og kyrrseta. „Margir þættir eru
skoðaðir í rannsóknum okkar, eins og
reykingar, aldur, fæða og hreyfing.
Ekki hafa verið birtar niðurstöður úr
rannsóknum Hjartaverndar á áhrifum
lengdar vinnutíma. Ýmsir verndandi
þættir hafa komið í ljós sem ekki er full
skýring á, til dæmis hefur skólamennt-
un verndandi áhrif, en eftir því sem
menntun er meiri því minni líkur eru á
að viðkomandi fái hjarta- og æðasjúk-
dóma.“ Í japönsku rannsókninni er tal-
að um að svefnleysi og mikil vinna geti
leitt til hækkaðs blóðþrýstings. Há-
þrýstingur er einn af áhættuþáttum
hjarta- og æðasjúkdóma og allt það
sem veldur háþrýstingi er því óbeinn
áhættuþáttur, að sögn Ástrósar.
Dæmi um þætti sem geta valdið há-
þrýstingi eru offita, of mikil saltneysla,
kyrrseta, ofneysla áfengis og stundum
streita.
„Margir þættir spila inn í þegar
áhætta á hjarta- og æðasjúkdómum
er metin. Manneskja sem vinnur
meira en 60 klst. er væntanlega lík-
legri til að líða meiri streitu þótt það
sé ekki sannað, borða meira af
skyndifæði, sem oft er mjög saltað og
viðurkennt er að reykingafólk reykir
meira þegar það er undir álagi. Minni
frítími fylgir svo mikilli vinnu og því
minni tími til slökunar og tómstunda.
Rannsóknir Hjartaverndar hafa
skoðað áhrif reglubundinnar hreyf-
ingar í frítíma og hafa þær leitt íljós
að þess konar hreyfing er verndandi
þáttur gegn hjarta- og æðasjúkdóm-
um. Almennt er mælt með að fólk
hreyfi sig samtals 30 mínútur daglega
fyrir hjartað.“
Hjartavernd ekki skoðað
þátt svefnleysis
Á vegum Hjartaverndar hefur
þáttur svefns í tengslum við hjarta-
og æðasjúkdóma ekki verið rannsak-
aður. „Misjafnt er hvað einstaklingar
þurfa mikinn svefn. Þó er það viður-
kennt að nægur svefn er undirstaða
góðrar heilsu. Án efa hefur vinnuum-
hverfi einnig mikið að segja, svo sem
vinnuaðstaða, stjórnun á aðstæðum,
vinnutími og fleira. Margir þættir eru
viðurkenndir sem áhættuþættir
hjarta- og æðasjúkdóma, en enn er
mörgum spurningum ósvarað. Rann-
sóknum á þessu sviði lýkur seint. Enn
er fólk að fá hjarta- og æðasjúkdóma
þrátt fyrir engan þekktan áhættu-
þátt. Frekari rannsóknir eiga sjálf-
sagt eftir að leiða í ljós fleira sem ann-
aðhvort eykur líkur á hjartaáfalli eða
minnkar þær.“
Langur vinnudagur
eykur líkur á hjartaáfalli