Morgunblaðið - 20.07.2002, Blaðsíða 29

ana og stóriðju
one ban-
að því að
fnahags-
þessi
tarfa
Íslend-
em enn
r dreif-
má nefna
nd Nat-
á Wall
New
ja í
síst má
ugleiðir
ndaríkja-
slandi
ermenn
gismaður
ið blaða-
ga á við
við allt,
ríkjunum,
ndarísk-
ð meiri
ettvangi
lla and-
náttúr-
breyt-
num sé
g rík-
ekki að
ggðum sé
r aðild
finu við
x x x
Ógjörningur er að komast að þeirri niðurstöðu, að
það þjóni íslenskum hagsmunum að tala um land og
þjóð með þeim hætti sem Kolbrún Halldórsdóttir gerir
í viðtalinu við The New York Times. Orð hennar eiga
ekkert skylt við málefnalegar umræður um Kára-
hnjúkavirkjun eða samninga um álver við Alcoa. Þau
eru einfaldlega óhróður.
Í raun er það sérstakt íhugunarefni, hvers vegna
vinstrisinnar á Íslandi verða alltaf svona æstir, þegar
þeir fjalla um land sitt í erlendum fjölmiðlum og mál-
efni, sem þeir ná ekki fram heima fyrir, vegna þess að
almannavilji stendur til annars auk meirihluta meðal
þingmanna.
Æsingurinn vegna Kárahnjúkavirkjunar og samn-
inga við erlenda aðila um stóriðju er síður en svo eins-
dæmi. Á sjöunda áratugnum var hávaðinn mikill, þegar
ráðist var í virkjun Þjórsár við Búrfell vegna samninga
við Alusuisse um álverið í Straumsvík, ÍSAL. Þá var
ekki aðeins talað um aðför að náttúrunni heldur einnig
barist harkalega gegn því að fá erlent fjármagn inn í
landið. Dró það þó nokkuð úr andstöðunni við hina er-
lendu fjárfesta, að þeir komu frá hlutlausu, evrópsku
smáríki, Sviss. Slá má föstu, að þá hefði ekki tekist að
semja um álver hér, ef eigandi þess hefði verið banda-
rískur. Eignarhald Bandaríkjamanna á stóriðjuveri
hér hefði verið talin stórhættuleg aðför að sjálfstæði
þjóðarinnar í gini alþjóðlegra auðhringa.
Fyrir tveimur áratugum var Hjörleifur Guttormsson
iðnaðarráðherra og setti sér það takmark að sverta
sem mest samninginn við Alusuisse um ÍSAL. Lék allt
á reiðiskjálfi í stjórnmála- og efnahagslífi þjóðarinnar,
þegar erindrekar ráðherrans fóru víða um heim til að
leita sönnunargagna um meinta sviksemi hins sviss-
neska eiganda álversins í Straumsvík. Var þá rætt um
óeðlilega „hækkun í hafi“ á súráli frá Ástralíu. Eftir að
Hjörleifur hætti sem iðnaðarráðherra voru skipaðar
óháðar dómnefndir til að fjalla um ágreiningsmál auk
þess sem raforkuverð hækkaði. Samningar tókust
haustið 1984, ákveðið var að raforkuverð færi eftir
heimsmarkaðsverði á áli, deilumál voru útkljáð með
dómsátt og samið um að álverið stækkaði um helming.
x x x
Um miðjan júní 1998 hófst álframleiðsla í veri Norð-
uráls á Grundartanga, verksmiðjan þar reis á rúmu ári,
en það var í október 1995 sem fyrst var sagt frá því hér
í Morgunblaðinu, að Bandaríkjamaðurinn Kenneth
Peterson hefði augastað á Íslandi fyrir álver. Reynsla
okkar Íslendinga af samstarfi við hann spillir ekki fyrir
Bandaríkjamönnunum í Alcoa, þegar þeir leita eftir
samningum um starfsaðstöðu hér, enda byggist and-
staðan við nýtt álver á Reyðarfirði að þessu sinni ekki á
ótta við erlenda fjárfesta, jafnvel þótt þeir komi frá
Bandaríkjunum, heldur á umhverfissjónarmiðum auk
þess sem einhverjir draga í efa efnahagslegan ávinning
af hinum miklu framkvæmdum.
Allir með þekkingu á íslenskum málefnum vita, að
Kolbrún Halldórsdóttir fer langt út fyrir skynsamleg
mörk í málflutningi sínum um ríkisstjórn Íslands og ís-
lenska stjórnarhætti í viðtalinu við The New York Tim-
es. Flest bendir til að umhyggja hennar fyrir íslenskri
náttúru byggist á álíka miklum hleypidómum. Þar sé
hrapað að niðurstöðu á neikvæðum, vinnstrisinnuðum
forsendum án minnsta vilja til þess að líta til nokkurra
gagnraka.
Vilji þingmanna til að heimila Kárahnjúkavirkjun
var afdráttarlaus, þegar greidd voru atkvæði um málið
í þingsalnum. Umræður um þær miklu framkvæmdir
og allt, sem varðar virkjunarkosti á hálendinu norðan
Vatnajökuls, hafa verið langvinnar. Farið hefur verið
að skýrum lýðræðislegum leikreglum og stuðst við
margra ára rannsóknir vísindamanna. Ein af meg-
inástæðunum fyrir því, að erlendir stórfjárfestar velja
Ísland frekar en önnur lönd, er einmitt festa í stjórn-
arfarinu, lögbundnir stjórnarhættir, friðsamt þjóðfélag
vel menntaðra og víðsýnna manna. Þegar allt um þrýt-
ur er það kannski þessi mynd af Íslendingum, sem Kol-
brún Halldórsdóttir vill spilla með ofstopa sínum.
bjorn@centrum.is
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 2002 29
Þ
ÆR framkvæmdir sem
nú eru fyrirhugaðar
vegna álvers á Reyð-
arfirði og virkjunar-
framkvæmda eru þær
umfangsmestu í Íslandssögunni.
Áhrifa þeirra mun gæta víða og
langt í frá einungis á Austurlandi.
Þetta er ekki aðeins spurning um
aukna vinnu í takmarkaðan tíma
og eflingu byggðar á Austfjörðum.
Hin mikla erlenda fjárfesting er
fagnaðarefni en henni geta fylgt
ýmsar aukaverkanir.
Skammtímaáhrifin liggja í aug-
um uppi. Þjóðarframleiðsla mun
aukast töluvert og heildarfjárfest-
ing í efnahagslífinu verulega. Það
má hins vegar einnig líta á málið út
frá öðru sjónarhorni: Fram-
kvæmdirnar munu valda spennu í
efnahagslífinu og aukinni þenslu.
Vaxtastig mun hækka og að öllum
líkindum mun gengi krónunnar
styrkjast fyrir tilstilli aukins inn-
streymis fjármagns.
Það ber hins vegar jafnframt að
hafa hugfast að það gífurlega fjár-
magn sem fer í þessar fram-
kvæmdir er ekki tekið af inn-
lendum lánsfjármarkaði. Jafnt
álvers- sem virkjunarfram-
kvæmdir verða væntanlega fjár-
magnaðar með erlendu láns-
fjármagni út á framtíðartekjur á
heimsmarkaði. Þetta er því hrein
innspýting inn í okkar litla hag-
kerfi en ekki nýr keppinautur um
þær krónur sem þar eru fyrir.
Engu að síður er mikil hætta á
ruðningsáhrifum.
Framkvæmdir af þessari stærð-
argráðu leiða til hærri launa,
hærra raungengis og hærri vaxta.
Hvaða áhrif hefur það á aðrar út-
flutningsgreinar? Munu öll fyrir-
tæki í sjávarútvegi eða þekking-
ariðnaði þola hið breytta
rekstrarumhverfi?
Stjórnvöld geta gripið til ýmissa
aðgerða til að draga úr þessum
neikvæðu áhrifum. Til að mynda
getur hið opinbera greitt niður er-
lendar skuldir til að jafna út inn-
flæði erlends fjármagns eða þá
dregið úr opinberum fram-
kvæmdum. Hægt er að flytja inn
vinnuafl frá öðrum ríkjum til að
draga úr spennu á vinnumarkaði.
Það er þó fyrirsjáanlegt að hið síð-
arnefnda getur orðið pólitískt við-
kvæmt. Loks má gera ráð fyrir að
erlendir eigendur álvera taki fé úr
fyrirtækjunum á uppgangstímum
en leggi vonandi fé í fyrirtækin
þegar reksturinn gengur illa.
En hver verða langtímaáhrifin á
íslenskt þjóðfélag? Gefum okkur
að öll áform um álversfram-
kvæmdir, sem Alcoa, Alcan og
Norðurál hafa látið í ljós áhuga á,
nái fram að ganga á næstu tíu ár-
um. Samkvæmt þeirri framtíðar-
sýn reisir Alcoa að minnsta kosti
295 þúsund tonna álver á Reyð-
arfirði. Norðurál stækkar verk-
smiðju sína á Grundartanga úr 90
þúsund tonna framleiðslugetu í allt
að 300 þúsund tonna framleiðslu-
getu og ÍSAL stækkar verksmiðju
sína í Straumsvík úr 200 þúsund
tonna framleiðslugetu í 460 þús-
und tonn.
Núverandi framleiðslugeta ál-
veranna við Straumsvík og Grund-
artanga er 290 þúsund tonn. Gangi
bjartsýnustu vonir fyrirtækjanna
eftir mun framleiðslugetan aukast
um 765 þúsund tonn og verða sam-
tals 1.055 þúsund tonn. Þetta er
hátt í fjórföldun á framleiðslugetu.
Nú eru auðvitað ekki miklar líkur
á að sú verði raunin þar sem erfitt
getur reynst að finna raforku fyrir
öll þessi ver. En jafnvel þótt ein-
ungis Reyðarálsverkefnið verði að
veruleika mun framleiðslugetan
tvöfaldast þó svo að framleiðslu-
geta álversins verði „einungis“ 295
þúsund tonn en ekki 320–420 þús-
und tonn líkt og rætt var um á
tímabili.
Ál vegur nú þegar þungt í ís-
lenskum þjóðarbúskap.
Á árinu 2000 fluttum við út sjáv-
arafurðir fyrir 94,98 milljarða
króna og fyrir 121,8 milljarða árið
2001. Til samanburðar var flutt út
ál fyrir 27,7 milljarða árið 2000 og
fyrir 39,4 milljarða árið 2001. Hlut-
fall sjávarafurða á móti áli er 3,4
milljarðar af sjávarafurðum fyrir
hvern milljarð af áli árið 2000 og
rétt rúmir þrír milljarðar fyrir
hvern álmilljarð árið 2001.
Auðvitað segir þetta ekki alla
söguna. Álframleiðsla byggist til
dæmis á innfluttum aðföngum í
miklum mæli. Eftir stendur þó að
ál er stór hluti útflutningstekna
okkar og fer vaxandi.
Það er ekki með öllu útilokað að
ál muni einhvern tímann í framtíð-
inni hafa svipað og jafnvel meira
vægi í útflutningi okkar og sjávar-
afurðir. Tvöföldun álframleiðslu,
líkt og nú stefnir í, myndi hafa
í för með sér að verðmæti
álútflutnings jafngiltu 60% af
verðmæti útfluttra sjávaraf-
urða.
Þetta er vissulega leikur að
tölum. Sveiflur eru miklar í
áliðnaði ekki síður en í sjávar-
útvegi. Og þessar tölur ná
einungis til útflutnings-
verðmætis áls. Við þetta bæt-
ast tekjur af raforkusölu,
launagreiðslur til starfs-
manna og skattgreiðslur fyr-
irtækjanna.
Gylfi Magnússon, dósent í hag-
fræði við Háskóla Íslands, bendir á
að þegar upp er staðið verði um til-
tölulega fá störf að ræða á lands-
vísu þegar framkvæmdum lýkur.
Álverið muni hafa mikil staðbund-
in áhrif en jafnvel þótt afleidd störf
séu tekin með í dæmið muni ný
störf einungis nema um 1% af
vinnuafla. Þá er talið að varanleg
aukning þjóðarframleiðslu verði
innan við 1%. Gylfi segir að álverið
muni skila tiltölulega litlum fjár-
hæðum nettó þegar upp er staðið
miðað við umfang fjárfesting-
arinnar.
Sumir hagfræðingar eru þeirrar
skoðunar að áhrif álversins verði
ekki endilega jákvæð. Ásgeir
Jónsson, sérfræðingur við Hag-
fræðistofnun, segir að þar sem
engin fylgni sé milli áls og sjávar-
afurða temprist sveiflur upp að
vissu marki. Þegar því marki er
náð er ál farið að vega það þungt í
útflutningi okkar að það fer að
skapa sínar eigin sveiflur. Áliðn-
aðurinn er ef eitthvað er mun
sveiflukenndari en sjávarútvegur.
Þá er það einkenni á áliðnaði að
fastur kostnaður (bygging álvers)
er mjög hár en breytilegur kostn-
aður (rekstur álvers) ekki svo mik-
ill. Þetta gerir að verkum að fram-
boð helst oft hátt á heimsmarkaði
þótt verð lækki verulega. Ásgeir
segist óttast að þetta geti leitt til
að sveiflur í áliðnaði muni magna
upp sveiflur í íslensku efnahagslífi.
Áhrifin eru heldur ekki einungis
efnahagsleg. Hvaða áhrif hefur
það á sjálfsmynd okkar sem þjóðar
ef iðnaður fer að vega þyngra í út-
flutningstekjum en sjávarafurðir
eftir áratug eða svo? Verðum við
ennþá sjávarútvegsþjóð eða höfum
við breyst í iðnríki? Er þetta
áfangi á leið inn í þekkingarsam-
félag framtíðarinnar eða skref í
aðra átt?
Ál og
framtíðin
Eftir Steingrím Sigurgeirsson
sts@mbl.is
’ Hvaða áhrif hefurþað á sjálfsmynd okkar
sem þjóðar ef iðnaður
fer að vega þyngra í
útflutningstekjum en
sjávarafurðir eftir
áratug eða svo? ‘
eiga við þá náið samstarf í þess-
og að þeir verða að taka upp sam-
ð Palestínumenn í öryggismálum
k.
un á ekki að vera bundin við ör-
einvörðungu. Henni ber að beita á
um og gera verður menn ábyrga
n ekki inn á við, að minnsta kosti
inn. Ef þeir Palestínumenn, sem
fjármál, eða við að efla lagalegt
aðskilnað ríkisvaldsins, byggja
aralegt samfélag eða starfa að
og öryggismálum, bera ábyrgð
Arafat mun lítið breytast. Utanað-
ðilar verða að axla ábyrgðina þar
tofnanir, sem stjórnað er af fag-
eru orðnar starfhæfar. Þau ríki
sem veita fjárhagslegan stuðning eiga kröfu
á slíku, ekki síst í ljósi þess mikla fjármagns
sem nauðsynlegt verður að verja til endur-
uppbyggingar og reynslunnar af því hvern-
ig Palestínumenn standa við gefin loforð.
Hverjum ber að taka forystuna á þessu
sviði? Þótt þetta verði að vera fjölþjóðlegt
átak er nauðsynlegt að Bandaríkin skipu-
leggi það og veiti því forystu. Ef ekki er ólík-
legt að nokkuð gerist. Bandaríkin ættu að
vera í formennsku nefndar er hefði yfirum-
sjón með þessum málum. Skipa mætti und-
irnefndir er væru undir forystu ýmissa að-
ila, allt eftir því hvar sérfræðiþekkingin
væri til staðar. Meginmarkmiðið væri samt
sem áður að hafa eftirlit með þróuninni,
leggja mat á hana og gera menn ábyrga.
Jafnframt verður að taka skýrt fram að fjár-
stuðningi verði hætt ef menn hætta að vinna
að markmiðunum.
Nefndin og undirnefndirnar myndu
starfa með þeim Palestínumönnum er bæru
tæknilega ábyrgð á því að hrinda umbótum í
framkvæmd. Þótt þessir einstaklingar yrðu
skipaðir af Arafat myndu þeir bera ábyrgð
gagnvart nefndinni en ekki honum.
Með því að starfa með þessum einstak-
lingum væri deilan um hvort rétt sé að eiga
samskipti við Arafat sniðgengin. Kæmi til
þess að hann reyndi að hindra starf þeirra
Palestínumanna er væru að sinna skyldum
sínum gæti nefndin lýst því yfir að Arafat
væri að grafa undan umbótaferlinu.
Nefndin myndi leggja drög að kosningum
í samvinnu við Palestínumenn. Arafat hefur
boðað til kosninga um embætti sitt í janúar
en skynsamlegra er að byggja upp stofnanir
palestínsks ríkis áður en kosið er um leið-
toga sjálfstjórnarinnar. Þó ber að halda
sveitarstjórna- og þingkosningar ekki síðar
en í janúar og þær kosningar á undir öllum
kringumstæðum að halda fyrst. Rökin fyrir
slíkum kosningum eru að þær tengjast upp-
byggingu stofnana auk þess sem með þeim
væri tekið skref í átt til myndunar rétt-
mætrar pólitískrar forystu.
Eitt almennt atriði til viðbótar ber að hafa
hugfast: Palestínumenn verða að trúa því að
umbæturnar muni leiða til þess að stofnað
verði trúverðugt palestínskt ríki. Umbæt-
urnar verða að vera áfangi í átt að því mark-
miði. Algengt er að menn leggi áherslu á
hversu mikilvægt það er að veita Palestínu-
mönnum von eða þá skýran pólitískan sjón-
deildarhring. Segja má að forsetinn hafi
gert það. En eftir að hafa eytt töluverðum
tíma með palestínskum umbótasinnum
verður að viðurkennast að ræða Bush sann-
færði þá ekki. Ekki nóg með að þeir hefðu
viljað sjá skýrari línur varðandi það hvað
myndi felast í palestínsku ríki. Þeir hefðu
ekki síður viljað fá vísbendingu um stað-
festu Bandaríkjanna.
Þá yrði það til mikilla bóta ef leiðtogar
Ísraela myndu veita þeim einhverja von
varðandi framtíðina. Ariel Sharon forsætis-
ráðherra hefur ávallt haldið því fram að
Arafat sé vandamálið og að án Arafats væri
friðsamleg sambúð við Palestínumenn
hugsanleg. Palestínumenn draga í efa að
hugur fylgi máli í þeim efnum. Ef einhvern
tímann hefur verið tímabært fyrir Sharon
að láta í ljós skilning sinn á þörfum og ósk-
um Palestínumanna er það einmitt núna.
að hafa for-
kar umbætur
Reuters
mælafundi í Ramallah gegn útgöngubanni Ísraelshers á Vesturbakkanum.
Dennis Ross var sérlegur sendifulltrúi Clinton-
stjórnarinnar í Mið-Austurlöndum. Hann er
nú forstöðumaður Stofnunar um málefni Aust-
urlanda nær í Washington.