Morgunblaðið - 20.07.2002, Blaðsíða 34

ÚR VESTURHEIMI
34 LAUGARDAGUR 20. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞJÓÐRÆKNISFÉLAG Íslendinga
hefur á undanförnum misserum
staðið fyrir námskeiðum um land-
námssögu Íslendinga í Vesturheimi.
Jónas Þór, sagnfræðingur, hefur
haft umsjón með námskeiðunum og
var ferðin farin í tengslum við þau.
Hann segir að víða hafi verið
komið í þessari 12 daga ferð. Fyrst
hafi svæði í Shawano County í Wis-
consin verið kannað, en þar hafi
verið mynduð íslensk nýlenda árið
1874. „Landnemarnir kölluðu ný-
lenduna Ljósavatnssýslu, en þarna
bjó meðal annars skáldið Stephan
G. Stephansson um nokkurra ára
skeið. Séra Páll Þorláksson gerðist
prestur í norskri sýnódu vorið 1875
og réðst til safnaða í Shawano. Þar
stofnaði hann fyrsta íslenska söfn-
uðinn í Vesturheimi haustið 1875.
Þarna komum við í kirkju norsks
safnaðar og á vegg var nafn hans á
gylltri plötu, annað í röðinni yfir
presta safnaðarins frá upphafi.
Fyrstur var séra Homme, en hann
aðstoðaði einmitt Íslendingana við
að velja svæði í héraðinu á sínum
tíma.“
Sérstakt samfélag á
Washington-eyju
Fyrstu Íslendingar sem fóru utan
á svonefndu vesturfaratímabili
völdu Washington-eyju sem bústað
og þar myndaðist nokkuð sérstakt
samfélag á árunum 1870 til 1890, að
sögn Jónasar. Norrænir menn,
Danir, Norðmenn og Íslendingar,
voru þar fjölmennir ásamt Þjóð-
verjum og Bandaríkjamönnum, en í
kirkjugarðinum eru leiði fjölmargra
íslenskra vesturfara svo og afkom-
enda þeirra.
„Hannes Andersen, sem átti ís-
lenska móður en danskan föður,
kom í vagninn í Green Bay og var
hreint kostulegur leiðsögumaður,
en ég hafði verið í sambandi við
hann varðandi undirbúning komu
okkar í um tveggja ára skeið. Hann
er rúmlega áttræður en býsna ern.
Við sigldum með ferjunni Eyrar-
bakka yfir Dauðasund, Port la
Mort, út í eyju. Frá höfninni ókum
við rakleitt að KK matsölustað, en
þar var verið að elda fisk að hætti
eyjarskeggja. Þetta var hvítfiskur
sem veiddur var í vatninu daginn
áður. Þeir kalla þetta „fishboil“.
Fiskurinn er settur í gríðarstóran
pott utandyra og soðinn yfir eldi.
Alls kyns jurtum og kryddi er bætt
í pottinn og þegar okkur bar að
garði var stutt í að fiskurinn væri
tilbúinn. Hvítfiskur er feitur og
safnast fitan undir roðið. Þegar
hann er soðinn flýtur hún upp á yf-
irborðið og skemmir bragðið ef hún
er ekki fjarlægð áður en fiskurinn
er tekinn úr pottinum. Til þess að
losna við fituna kunna eyjarskeggj-
ar gott ráð. Þeir skvetta kerósínolíu
í eldinn sem blossar þá upp og
eyðir fitunni um leið. Fiskurinn
bragðaðist mjög vel og máltíðin var
hin besta. Nokkrir eyjarskeggjar af
íslenskum uppruna borðuðu með
okkur og að máltíðinni lokinni þótti
tilhlýðilegt að taka nokkur lög og
þótti starfsliði og gestum söngurinn
góður.
Hannes sýndi okkur eitt og ann-
að markvert á leiðinni um eyjuna,
en við norðurenda hennar beið önn-
ur ferja, Karfi, sem flutti okkur út
á Klettinn, The Rock, en þar stend-
ur höll Hjartar „Chesters“ Thor-
darsons, uppfinningamanns og raf-
magnsfræðings. Húsið er hið
sérkennilegasta. Inni í því er báta-
lægi en á efri hæð mikill salur og
þar einn stærsti arinn sem ég hef
augum litið. Húsgögn úr eik voru
skorin út af Halldóri Einarssyni og
byggjast skreytingar hans á nor-
rænni goðafræði, en Halldór vann
verkið á þremur árum um 1930.
Hann kom til Ameríku 1922 og
vann mest við útskurð í Chicago, en
sneri aftur til Íslands 1965 þar sem
hann lést 1977. Hugmyndin var að
skapa í sal þessum einskonar Val-
höll og er hann sannarlega sér-
stakur. Hjörtur notaði salinn fyrir
bókasafn sitt, svo og veislur, en
sjálfur bjó hann í húsi, sem reyndar
er horfið nú, ekki þar langt frá.
Hjörtur andaðist 1945 og verður að
teljast einn merkasti vesturfarinn,
en hann fór barnungur með for-
eldrum sínum til Ameríku árið
1873.“
Á Íslendingaslóðum
í Norður-Dakóta
Jónas segir að hópurinn hafi not-
ið aðstoðar Johns Bergsons og
Johns Rutfords í Duluth, en Curtis
Olafson, formaður Íslendingafélags-
ins og stórbóndi, hafi tekið á móti
honum við kirkjuna í Mountain í
Norður-Dakóta, þar sem fleiri
bændur úr héraðinu hafi slegist í
hópinn. „Þarna rákumst við aftur á
nafn séra Páls Þorlákssonar því í
kirkjugarðinum þar við hliðina hvíl-
ir hann beinin. Við heilsuðum upp á
eldri borgara á Borg, neðar í göt-
unni, og skemmtu söngmenn okkar
íbúum með söng. Bjarni Bragi
Jónsson, Magnús Erlendsson, Helgi
Gunnarsson og séra Björn Jónsson
á Akranesi leiddu yfirleitt sönginn
hvar sem lagið var tekið og gerðu
það vel. Við skoðuðum íslenska
bóndabæi í sveitinni, en keyrðum
því næst til Garðar og þar í kjallara
kirkjunnar var snæddur miðdegis-
verður sem kvenfélagskonur höfðu
undirbúið.
Við minnisvarða Káins las séra
Björn Jónsson upp ljóð, en Helgi
Gunnarsson og Sigurjón Bjarnason
voru með sérstaka athöfn við leiði
skáldsins. Hellti Helgi fáeinum
dropum af íslensku brennivíni á
leiðið og Sigurjón flutti frumorta
vísu.“
Margt að sjá í Manitoba
Í Winnipeg hófst Kanadaheim-
sóknin með heimsókn í Manitoba-
háskóla. Sigrid Johnson, bókavörð-
ur og forseti stjórnar Þjóðrækn-
isfélags Íslendinga í Vesturheimi,
tók á móti hópnum og sýndi ís-
lenska safnið sem er næststærsta
íslenska bókasafnið í Vesturheimi.
Staðnæmst var við styttu Jóns Sig-
urðssonar í alþingisgarðinum,
kirkja Fyrsta lúterska safnaðarins
skoðuð og mætt í mótttöku, sem
Þjóðræknisdeildin Frón var með í
Norræna húsinu. „Þar voru fyrir
fjölmargir íslenskumælandi með-
limir deildarinnar. Þótti flestum
gestunum frá Íslandi afar merkilegt
og gaman að hlýða á Magnús Elías-
son, 94 ára gamlan, fara með nokk-
ur ljóð eftir Guttorm J. Guttorms-
son.“
Svava Sæmundsson frá Árborg
var leiðsögumaður um Nýja Ísland
og nágrenni. M.a. var komið við á
Willow Point, þar sem fyrsti
íslenski hópurinn steig á land 1875,
þaðan ekið til Gimli og byggðasafn-
ið nýja heimsótt. Á leiðinni norður
eftir ströndinni var komið við hjá
minnisvarða Vilhjálms Stefánssonar
í Árnesi og einnig voru minnisvarð-
ar skoðaðir í Riverton við Íslend-
ingafljót. Þaðan sást vel út á Sandy
Bar og fór séra Björn Jónsson með
samnefnt ljóð Guttorms við þetta
tækifæri, að sögn Jónasar.
Jónas segir að það hafi vakið at-
hygli ferðalanganna að við flesta
bæi í Nýja Íslandi hafi verið blá
skilti og á þeim íslensk bæjarheiti.
„Þetta mun að verulegu leyti vera
verk Nelsons Gerrards, ættfræð-
ings, en hann hefur unnið mikið og
gott starf í Nýja Íslandi.“
Á leiðinni til baka frá Kanada var
komið við í smáþorpi sem nú heitir
Fisher en var áður kalla Fisher’s
Landing. „Þorpið stendur á bökk-
um Rauðár og þaðan var siglt niður
ána til Winnipeg allt þar til járn-
braut hafði verið lögð. Þessa leið
fóru til að mynda allir þeir sem
fóru til Nýja Íslands á árunum 1875
til 1878, en Arleen Wagner, sagn-
fræðingur, sýndi okkur staðinn.“
Nýlenda Íslendinga í suðvestur
hluta Minnesota var skoðuð og tóku
Frank Josephson og Darren Gisla-
son á móti hópnum á búgarði Hof-
teigsættarinnar, en bærinn stendur
á lítilli hæð. „Á frumbýlingsárunum
grófu Íslendingarnir sig inn í hæð-
ina og tyrfðu yfir og var það fyrsti
íverustaður landnemanna. Við ók-
um framhjá stað þeim við Yellow-
stone-ána þar sem Gunnlaugur Pét-
ursson úr Jökuldal nam fyrstur
Íslendinga land árið 1875. Frank og
Darren sýndu okkur Minneota og
nánasta umhverfi. Við heimsóttum
kirkjugarða og skoðuðum kirkjur,
en þótt þetta hérað hafi aldrei verið
eingöngu byggt Íslendingum eru
minjar um þá víða.“
Byrjað að undirbúa næstu ferð
Ferðin heppnaðist mjög vel, að
sögn Jónasar. Hann segir að allir
þátttakendur hafi verið mjög virkir,
sagt skemmtisögur, farið með ljóð,
sungið eða deilt fróðleik. Þjóðrækn-
isfélag Íslendinga hér heima er
angi félagsins vestra og segir hann
að samstarf við deildir félagsins í
Bandaríkjunum og Manitoba vegna
ferðarinnar hafi verið einstaklega
gott. Eins hafi Örn Arnar, ræðis-
maður Íslands í Minneapolis, og
Margrét, kona hans, reynst hópn-
um vel. Ferðin hafi líka vakið at-
hygli vestra. Vikublaðið á Wash-
ington-eyju hafi birt síðuumsögn
fyrir ferðina og líka eftir hana, en
ljósmyndari og blaðamaður hefðu
fylgt hópnum þar eftir. Sama hefði
verið upp á teningnum í héraðs-
blaðinu í Minneota.
Jónas segir að flestir sem voru í
ferðinni hefðu verið á námskeiði
Þjóðræknisfélagsins og farið þar yf-
ir landnámssöguna, kynnt sér stað-
ina eins og best megi af bókum,
kortum og myndum. „Þetta var síð-
an vettvangskönnun og mér sýnist
ljóst að framhald geti orðið á slík-
um ferðum,“ segir hann. Jónas bæt-
ir við að strax í september verði
hann með nýtt námskeið í Gerðu-
bergi í Reykjavík og hann sé byrj-
aður að undirbúa ferðina næsta
sumar.
Sagnfræðingarnir Jónas Þór og Arleen Wagner við minnismerki í Fisher.
Sérstök eldamennska á Washington-eyju.
Á slóðum íslenskra
landnámsmanna
Fyrir skömmu fór 40 manna hópur til Vest-
urheims og heimsótti ýmsa þá staði í
Bandaríkjunum og Kanada sem íslenskir
landnámsmenn kusu sér á vesturfaratíma-
bilinu. Þetta mun vera fyrsta ferð sinnar
tegundar og af því tilefni ræddi Steinþór
Guðbjartsson við Jónas Þór, fararstjóra.
Sr. Björn Jónsson les ljóð eftir Káinn við minnisvarða skáldsins í Norður-Dakóta.
Hannes Andersen, leiðsögumað-
ur, kynnti m.a. „skóvörn“, upp-
finningu sonarsonar síns, en um
er að ræða tæki fyrir karlmenn
sem á að koma í veg fyrir að
þvag fari á skó viðkomandi.
steg@mbl.is