Morgunblaðið - 01.09.2002, Blaðsíða 20

Árni veitti Morgunblaðinuheimild til að birta kaflasem fjallar um þróunfiskveiðanna. Þar ræðastvið þeir Óðinn Ragnars-
son, ráðherra Íslands hjá Evrópu-
sambandinu, og barnabarn hans sem
ritar samtal þeirra og hugleiðingar
við lok 21. aldar. Millifyrirsagnir eru
blaðsins.
„Evrópusambandið gaf út fjöl-
margar tilskipanir um samkeppni.
Lögð var áhersla á að koma í veg fyr-
ir samkeppnishömlur og misnotkun á
samkeppnisstöðu. Gefin var út til-
skipun um skyldu til að bjóða verk
umfram ákveðna fjárhæð út á öllu
Evrópska efnahagssvæðinu. Tekið
skyldi því tilboði sem hagstæðast var
fyrir verkkaupa og skipti þá engu
máli hvort annað tilboð gat verið hag-
stæðara fyrir samfélag verkkaupans.
Heildarhagsmunir þjóða Evrópu-
sambandsins var það sem skipti máli.
Hinu opinbera var óheimilt að trufla
samkeppnina með því að greiða niður
verk. Þannig átti að tryggja að sá sem
lægst bauð í raun hlyti verkið, að öðr-
um skilyrðum fullnægðum. Þessi til-
skipun var gefin út áður en Ísland
gekk í Evrópusambandið og tóku Ís-
lendingar því ekki þátt í umræðunni
sem um hana varð áður en hún var
gefin út. En engu að síður urðu þeir
að fara eftir henni samkvæmt EES-
samningnum. Þetta var gert í þágu
neytenda í samræmi við markmið
sambandsins um að tryggja sam-
keppni og lægsta verð.
Boðið var út stórt skipaviðgerðar-
verkefni á vegum hins opinbera.
Lægsta tilboðið kom frá skipasmíða-
stöð í Mið-Evrópu, en íslenskt tilboð
var þjóðhagslega hagstæðara vegna
skattgreiðslna og margfeldisáhrifa.
Mið-Evróputilboðinu var tekið, enda
varð ekki undan því vikist. Við þetta
varð íslenska skipasmíðastöðin af
verkefninu, verkefnastaða hennar og
fjárhagsstaða versnaði. Þetta eina
verkefni hafði þó ekki afgerandi
áhrif, en þegar þetta hafði endurtekið
sig hvað eftir annað, leiddi það til
þess að íslensku tilboðin hækkuðu
hlutfallslega, og líkurnar á að fá verk-
efni minnkuðu. Tækjakostur gekk úr
sér og þjálfuðum starfsmönnum
fækkaði. Brátt kom að því að íslensk-
ar skipasmíðastöðvar gátu ekki boðið
í stærri verkefni. Þau fluttust alfarið
úr landi. Við það urðu smærri verk-
efnin einnig dýrari, og minni tækni og
minni starfsþjálfun varð jafnframt til
þess að þau voru verr af hendi leyst.
Frystitogarar fara úr landi
Brátt leið að því að fyrsta veiði-
skipið flutti starfsemi sína nær þeim
skipasmíðastöðvum sem þurfti að
skipta við. Það var einfaldlega orðið
of dýrt að gera skipin út frá Íslandi,
en að sækja viðhaldsþjónustu til meg-
inlandsins. Fyrsta skipið sem fór var
frystitogari, enda gilti einu hvort afl-
anum var landað á Íslandi og fluttur
áfram á markað, eða skipið sjálft
landaði erlendis, í námunda við mark-
aðinn. Heimilt varð að landa fiski
hvar sem var innan Evrópusam-
bandsins, í samræmi við þá reglu um
jafnræði sem gilti innan þess. Skipið
var áfram skráð á Íslandi um sinn og
hafði höfuðstöðvar þar og fékk afla-
heimildir, en mannskapurinn flutti
sig smátt og smátt að hinni erlendu
höfn, þar sem raunverulegt aðsetur
útgerðarinnar var. Útgerðin gerði
fljótt kröfu til sjómannanna um að
flytja, þar sem of dýrt og óhentugt
var að flytja þá til Íslands í flugi í
hverju löndunarfríi. Sumir kusu að
flytja ekki og þá voru ráðnir nýir
menn, enda var fullt frelsi til þess inn-
an Evrópusambandsins. Það kom
fljótt í ljós að þessi útgerð náði betri
árangri en aðrar, viðgerðarkostnaður
var minni og alls konar annað hag-
ræði fylgdi. Það varð til þess að fleiri
skip fluttu starfsemi sína og brátt var
allur frystiskipaflotinn farinn úr
landi, þó að hann væri ennþá skráður
á Íslandi og nyti allra réttinda í veiði-
heimildum og öðru.
Önnur stærri veiðiskip lönduðu
ýmist á Íslandi eða annars staðar.
Þegar skilið hafði verið með nýjum
fiskveiðistjórnarlögum milli strand-
veiða og útveiða leiddi það af sjálfu
sér að Íslendingar sjálfir höfðu fulla
lögsögu yfir strandveiðunum, en út-
veiðar og aflaheimildur vegna þeirra
heyrðu beint undir Evrópusamband-
ið eftir að Íslendingar gengu í það og
aðlögunartímanum lauk. Íslendingar
héldu samt öllum aflaheimildunum,
en þurftu að bera tillögur sínar um
hámarksafla undir Evrópusamband-
ið og fá þær samþykktar. Yfirleitt
samþykkti Evópusambandið tillögur
Íslendinga án athugasemda, nema ef
skortur var á neyslufiski.
Hagkvæmnin ekki gagnkvæm
Það leiddi af sjálfu sér að veiðar-
færagerðin fylgdi á eftir fiskiskipun-
um. Margs konar önnur þjónusta
flutti sig líka um set, eða neyddist til
að leggja upp laupana. Ekki var
ástæða til að skipin kæmu við á Ís-
landi til þess að taka eldsneyti.
– Var þetta ekki mikið áfall fyrir ís-
lenskt efnahagslíf? spurði ég Óðin afa
minn löngu seinna.
– Að sjálfsögðu var þetta mikið
áfall. En það fer samt eftir því hvern-
ig á það er litið. Þetta var í fullu sam-
ræmi við það markmið Evrópusam-
bandsins að starfsemi flyttist þangað
sem hagkvæmast var. Í staðinn átti
líka ýmislegt að flytjast til Íslands,
það sem hagstæðara var að gera þar.
– Gerðist það?
– Nei, ekki beinlínis. Það virtist
ekki vera margt sem hagkvæmara
var að gera á Íslandi. En samt kom
nokkuð af vinnuaflsfrekri starfsemi,
eftir að launasamanburðurinn varð
hagstæður.
– Gátu íslensk stjórnvöld ekkert
gert til að koma í veg fyrir þetta?
– Nei, þau gátu ekkert gert, enda
óvíst hvort þau vildu það. Þetta átti
ekki að koma á óvart. Þetta var alveg
í samræmi við það sem Íslendingar
höfðu gengist undir, vitandi vits.
Þetta var frelsi. Þetta var hluti af
fjórfrelsinu. Útgerðarmenn og sjó-
menn höfðu frelsi eins og aðrir menn.
Það var spurning hvort Íslending-
ar sáu eftir fiskveiðiflotanum úr
landi. Stjórn sjávarútvegsmála var
löngu farin úr böndunum og ekki réð-
ist neitt við neitt. Í raun voru flestir
fegnir því að Evrópusambandið yfir-
tæki vandamálin. Mjög hörð barátta
stóð yfir í áratugi eftir að Íslendingar
neyddust til þess að takmarka veiðar
vegna þess að stærri og fleiri veiði-
skip, betri veiðarfæri og fiskileitar-
tæki, sem gátu fundið fisk næstum
hvar sem hann var að finna, gerðu
mögulegt að útrýma öllum fiski á
skömmum tíma. Eðli þessarar bar-
áttu breyttist með tímanum. Að veiða
upp í þær takmörkuðu heimildir sem
menn fengu hætti stundum að vera
aðalatriðið. Þess í stað fóru viðskipti
með aflaheimildir að skipta mestu
máli, að hagnast á að selja þær. Afla-
heimildir seldust á háu verði, ekki síst
eftir að Hæstiréttur dæmdi, senni-
lega fyrir misskilning, að það bryti í
bága við stjórnarskrána að banna
mönnum að eiga veiðiskip. Þá fóru
menn að eignast veiðiskip án þess að
hafa aflaheimildir. Við það varð ásókn
í aflaheimildir mjög mikil og verðið
fór upp úr öllu valdi. Allt ætlaði vit-
laust að verða vegna þeirra tekna
sem útgerðarmenn gátu haft án þess
að bleyta veiðarfæri. Útgerðarmenn
og sjómenn gerðu tillögur sem mið-
uðust að því að draga úr sölu afla-
heimildanna og þeim gróða sem af því
var. Þá ætlaði líka allt vitlaust að
verða þar sem nú ætti að skerða rétt
manna til þess að kaupa aflaheimildir
og stunda atvinnu sína. Í raun og
veru mátti einu gilda hvað sagt var og
gert, allt ætlaði vitlaust að verða.
Útgerð báta undir sex lestum var
lítil þangað til farið var að úthluta
aflaheimildum. Árið 1990 fengu þeir
bátar samtals heimild til að veiða inn-
an við 4.000 lestir úr sameiginlegum
kvóta. Þeir veiddu miklu meira. Þeg-
ar átti svo að takmarka veiðar þeirra
var rekið upp skaðræðisöskur um að
nú ætti að drepa þessa útgerð. Smá-
bátarnir héldu áfram að fiska langt
umfram það sem þeim var ætlað og
Alþingi þurfti flest ár að freista þess
að koma einhverjum böndum á veiðar
þeirra. Á hverju ári var verið að
drepa þessa útgerð. Enginn sem
fylgdist með fréttum gat verið í vafa
um það.
Talsmenn smábátaútgerðinnar
voru listamenn í áróðri og náðu fjöl-
miðlum auðveldlega á sitt band í
skjóli þess að litlir bátar eru minni en
stór skip og eiga því alla samúð
verndara smælingjanna. Alþingis-
menn voru eins og undnar tuskur í
höndum þeirra. Upp úr þúsaldamót-
unum, á rúmum áratug, fóru veiðar
þessara báta hátt í 60.000 lestir, á
meðan aflaheimildir í heild drógust
verulega saman. Og enn var verið að
drepa þessa útgerð. Þá hafði smá-
bátaútgerðin með dyggri aðstoð
frystitogaranna að mestu drepið af
sér þann flota sem hélt uppi stöðugri
fiskvinnslu í landi. Fiskvinnslan átti
því í miklum erfiðleikum um hráefn-
isöflun. Þá var gripið til þess ráðs að
koma á byggðakvóta. Úthlutað var
nokkru af aflaheimildum til staða sem
höfðu tapað heimildum. Það var
fyrsta skrefið í þá átt að sjávarútveg-
urinn breyttist úr þróttmikilli at-
vinnugrein í atvinnubótavinnu.
Kjarasamningar sjómanna
Launabarátta snýst í stórum drátt-
um um að launþegar gera kröfu að fá
hlutdeild í þeirri framleiðniaukningu
sem verður í atvinnurekstrinum.
Þetta er jafnan markmiðið þó að
stundum sé gengið feti framar og at-
vinnureksturinn knúinn til að greiða
meira en hann er fær um. Svo eru til
stéttir sem fá launahækkanir í ein-
hverju samræmi við almenna
launaþróun, án þess að tekið sé tillit
til framleiðni greinarinnar. En kjara-
samningar íslenskra sjómanna hafa
fylgt allt öðrum lögmálum. Sjómenn
fá hlutdeild í framleiðniaukingunni
sjálfkrafa. Aflaverðmæti eykst vegna
tækninýunga, bættrar meðferðar afla
og margs annars. Hlutur sjómanna
hækkar jafnóðum. En til viðbótar því
að sjómenn fá hlutdeild í allri fram-
leiðniaukningunni jafnskjótt hafa
þeir gert kröfu um að fá sömu hækk-
anir og allir aðrir hafa fengið í kjara-
samningum. Þetta hefur þótt vera
eðlileg og réttmæt krafa. Að þeirri
kröfu var gengið að meira eða minna
leyti um áratugaskeið.
Í kjölfarið varð ríkisvaldið að grípa
inn í og breyta hlutaskiptunum.
Bjarga útgerðinni, eins og það var
kallað. Það var oft gert með því að
taka hluta aflaverðmætisins undan
hlutaskiptum, greiða það í sérstakan
sjóð og greiða útgerðarkostnað úr
þeim sjóði Þetta gekk í áratugi, allt til
ársins 1986. Þá var ákveðið að að-
skilja það verð sem útgerðin fékk fyr-
ir aflann og það verð sem hlutur var
greiddur úr, skiptaverð. Það verð
nam um 70% af heildarverðinu, og
ESB-ríkið Ísland – fram
Aðild Íslands að Evrópu-
sambandinu er mörgum
hugleikin og mikið um
hana rætt. Árni
Benediktsson, sem um
árabil var formaður
Vinnumálasambandsins
og framkvæmdastjóri og
stjórnarmaður í félögum
tengdum sjávarútvegi,
hefur ritað hugleiðingar
um inngöngu og veru Ís-
lands í ESB. Hugleiðingar
þessar eru tengdar saman
með tilbúnum persónum.
20 SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ